جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در حکمت متعالیه صدرالمتألهین اصول هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه متعددی به طور غیرمستقیم به تبیین مبانی دخیل در اندیشه مهدویت می‌پردازد. این مقاله به روش تحلیل و تبیین عقلی، مبانی چندگانه مهدویت را از منظر حکمت متعالیه صدرالمتألهین بازخوانی کرده است. استخراج اصول مرتبط موجود در حکمت متعالیه نشان می‌دهد مسائلی مانند وحدت حقیقت و تفاوت مرائی، وساطت فیض، انسان کامل، علم و احاطه نفس کامل بر جهان، غایت‌شناسی هستی، نقش و تاثیرات دعا، جامعه آرمانی و... در حقیقت توصیف عقلانی مبانی اندیشه کلامی مهدویت است. براساس این تحقیق، نظر به بنیادهای معرفتی و حکمی موجود در آثار صدرالمتألهین، اندیشه مهدویت نه تنها از زاویه کلامی بلکه از زاویه فلسفی نیز قابل دفاع است. حکمت متعالیه با توجه به اصول مبنایی خویش یعنی اصالت وجود، وحدت وجود، کثرت مظاهر و مرائی و حرکت جوهری می‌تواند بنیادهای اندیشه موعود را به گونه‌ای پی‌ریزی کند که جامع مصداق موعود همه ادیان باشد. تبیین فلسفی _ حکمی این تئوری می‌تواند در جهت ارائه فرامذهبی موعودگرایی با شاخصه‌های پرشور مهدوی قرار گیرد. آمادگی همیشگی برای دفاع از انسان کامل، امید و آرزوی قرار گرفتن در کنار انسان کامل، مثبت دیدن فرآیند کلی حرکت جهان، مراقبت از اعمال، احساس خلا، تنهایی و پوچی نکردن و تلطیف روح با جانمایه عشق‌ورزی به انسان کامل در کنار سایر تبعات مثبت اندیشه مهدویت می‌تواند همه انسان‌های حر و حکیم را در معرض روایح اندیشه موعود به شکل مهدوی آن قرار دهد.

یکی از مفاهیم جدید و درعین‌حال پُرکاربرد در فضای فکری و سیاسی پس از انقلاب اسلامی، مفهوم «جریان‌شناسی» است و امروزه این واژه برای اندیشمندان عرصه‌های فکر و فرهنگ و سیاست و دغدغه‌مندان انقلاب اسلامی غریب نیست. این مفهوم با قیدها و پسوندهای مختلفی همچون «جریان‌شناسی فکری»، «جریان‌شناسی فرهنگی»، «جریان‌شناسی سیاسی» و برخی قیود خاص‌تر رواج یافته است و محققان و اساتید مختلف هر یک با گرایش‌های فکری و دغدغه‌های فرهنگی و جهت‌گیری‌های سیاسی خاص و براساس الگوی نظری پذیرفته‌شدۀ خود، به مقوله‌بندی اندیشه‌ها و طبقه‌بندی کنشگران فرهنگی و توضیح پدیده‌های تاریخی و فکری و اجتماعی می‌پردازند. البته این مباحث سوء‌تفاهم‌ها، تشتت آرا و درهم‌ریختگی معرفتی را به دنبال داشته و مخاطبان را دچار سردرگمی و تحیّر کرده است. در ریشه‌یابی دقیق می‌توان گفت عامل اساسی این تحیر و سردرگمی نبود یک منطق واحد و روش‌شناسی کارآمد است؛ ازاین‌رو، برای رهایی از این تشتت‌ها و سوء‌تفاهم‌ها لازم است منطق و الگوی مشخص و علمی جریان‌شناسی کشف و منقح شود. این مقاله در تلاش است تا الگویی برای روش‌شناسی جریان‌شناسی ارائه دهد. در این الگو با توجه به تحلیل ابعاد جریان‌شناسی، متناسب با هر بعد از جریان، روش‌شناسی خاص دانش مربوط به آن بعد در الگویی ترتیبی قرار می‌گیرد و از این طریق، روش‌شناسی جریان‌شناسی اسلامی، مبتنی‌بر مبانی حکمت اسلامی را مطرح می‌کند که به نظر موجب شکل‌گیری دانش میان‌رشته‌ای خواهد شد.

معرفي حضرت مهدي؟عج؟ اين آخرين ذخيره آل رسول6 به عنوان خليفه و ولي خدا و آخرين امام معصوم، هم چنين بيان مسئوليت هاي اين امام بزرگوار و بيان گستردگي قيام ايشان در جو خفقان عصر اموي امري ناممكن بود، لذا امام سجاد؟ع؟ از طريق دعا و پيوند آن با قرآن اين رسالت را به خوبي به گوش مخاطبين تاريخ بشريت رساند. انديشه مهدويت در ميراث حديثي امام سجاد7 از رهگذر پيوند تعابير با قرآن، دورنمايي از حكومت مهدوي را ترسيم مي نمايد. رويكرد بينامتني، روش مطالعاتي نويني در خوانش متون و تحليل شبكه معنايي آن به شمار مي آيد. در اين تحقيق به منظور تفسير و تبيين اين موضوع مهم از رويكرد بينامتني ساختاري و مضموني استفاده شده است. يافتن ميزان اثرگذاري قرآن كريم بر كلام امام سجاد7 با محوريت انديشه مهدويت، هدفي است كه از رهگذر اين پژوهش دنبال مي شود. با تامل در خوانش دو متن صحيفه سجاديه و قرآن كريم، بيشترين فراواني به رابطه بينامتني مضموني اختصاص مي يابد.

قرآن كريم به عنوان سند بين الملل اسلامي، مورد توجه و استناد همه فرق اسلامي است و مهدويت كه اعتقاد مشترك مذاهب اسلامي است نه تنها در روايات مشترك فريقين كه ريشه در آيات متعدد قرآن دارد؛ زيرا قرآن كريم خود را به عنوان gتبيانا لكل شي‏ءf (نحل: 89) معرفي كرده است يعني همه آن چه در مسير هدايت مورد نياز بشر است در اين كتاب آسماني بيان شده است البته در اين كه اين بيان الهي در چه قالب و شكلي آمده است، بايد تامل كرد؛ زيرا روشن است كه بسياري از معارف الهي در ظاهر الفاظ و عبارات قرآني نيامده است و ناگزير بايد در مكانيزم ديگري هم چون تبيين در قالب اهداف بعثت انبياء و غايت خلقت انسان، آن را جست وجو كرد؛ چنان كه بحث مهدويت و آينده جهان در همين فرآيند بيان شده و با اين رويكرد، بسياري از آيات منعكس كننده مهدويت است و بدون آن نمي توان تحقق بيروني آن دسته از آيات را انتظار داشت؛ امري كه روايات فراوان و گفتار مفسران شيعه و سني شاهد بر آن است. در اين مقاله چگونگي طرح مهدويت و آينده جهان در قرآن كريم، مورد كنكاش قرار گرفته داست.

يكي از مباحث مهم مهدويت پژوهي بحث اسلامي بودن انديشه مهدويت است كه در برابر آن، انكار اسلامي بودن و ادعاي وارداتي بودن اين انديشه از اديان مجوسيت، يهوديت و مسيحيت مطرح است؛ ادعايي كه از جانب برخي از مخالفين مهدويت در اهل سنت بيان شده و با دست آويز قرار دادن آن به دنبال تضعيف انديشه مهدويت برآمده اند. نوشتار پيش رو در پي آن است كه اولا نظريات منكران اصالت اسلامي انديشه مهدويت را جمع آوري و دسته بندي نمايد؛ ثانيا نظريات مخالفين را در قالب ادعاهاي سه گانه وارداتي بودن از مجوسيت، وارداتي بودن از يهوديت و وارداتي بودن از مسيحيت تنظيم و تحليل نمايد؛ ثالثا با استناد به نظريات و ديدگاه هاي علماي اهل سنت ادعاهاي آنها را پاسخ داده و رد نمايد؛ رابعا با استناد به آيات قرآني و روايات نبوي اسلامي بودن مهدويت را مستند و مبرهن نمايد. شايان ذكر است كه علماي اهل سنت در برابر فرضيه عدم اصالت انديشه مهدويت در اسلام ايستادگي كرده و با مردود اعلان كردن اين فرضيه به اصيل بودن و اسلامي بودن آن نظر داده اند كه جهت توجيه اين نگرش مي توان به نظريات تفسيري علماي اهل سنت در ذيل آيات مهدوي و نيز به مجموعه روايات نبوي موجود در منابع اهل سنت كه با تعدد منابع روايي روبرو شده، استناد ورزيد و همچنين به ادعاي تواتر روايي مهدويت و اعتقادي بودن آن از ناحيه علماي اهل سنت و نيز اهتمام ورزي ويژه آنها درخصوص توجيه مهدويت، تمسك جسته و اسلامي بودن انديشه مهدويت را تحليل و توجيه نمود.

پيامبر اكرم(ص) شناخت امام را همواره از مهم ترين و بارزترين نشانه هاي ايمان و فقدان آن را هم رديف كفر مي دانستند، لذا بيان نشانه هاي درست امام زمان(ع) را وجه همت خود قرار داده از آغازين ايام تثبيت حكومت محمدي(ص) بر آن تاكيد ورزيدند، به طوري كه جمع قابل توجهي از علماي اهل سنت به احاديث «مهدي» اذعان و بر تواتر آنها اعتراف نموده اند. در مقابل عده كمي از كج انديشان در مقابل روايات فراوان، به جعل، تحريف وتصحيف آنها پرداخته اند و گروهي هم به اين روايات ساختگي اعتماد نموده، ديدگاه شيعه را_ به زعم خود_ تخطئه نمودند. مقاله حاضر به روش توصيفي_ اسنادي با رويكردي تحليلي بر آن است تا با بررسي روايات رسيده از طريق ابن مسعود وابوالطفيل، بررسي رجالي راويان حديث «اسمه اسمي و اسم ابيه اسم ابي» و تحليل گونه هاي مختلف حديثي، نشان دهد كه: اين حديث در مصادر معتبر اهل سنت (حدود25منبع) بدون زيادت و تنها به صورت «اسمه اسمي» نقل شده است و با احاديث بسيار ديگري كه مهدي را فرزند امام حسن عسكري(ع) مي داند مغايرت ندارد. مطابق گزارش تاريخي اهل سنت عبدالله منصور با ديدن اين روايات نام فرزند خود را مهدي گذاشت. وي و يارانش كوشيدند با افزودن اضافه «و اسم ابيه اسم ابي» به روايات پيامبر(ص)، قيام خود را چون حادثه اي از پيش تاييد شده و از زبان رسول خدا(ص) تلقي كنند. در بحث سندي نيز مشخص مي شود كه اين گونه احاديث داراي سند صحيحي نبوده و برخي محققين اهل سنت نيز به اين امر و زيادت غيرمعقول «واسم ابيه اسم ابي» اذعان نموده اند.

بحث از جامعه آرماني بشر، قدمتي ديرينه دارد و دست يابي به جامعه اي عاري از هرگونه ظلم و ستم و ناعدالتي، همواره آرمان و آرزوي ديرينه بشر بوده است. اين جامعه آرماني، در آموزه هاي اديان الهي، جامعه آخر زمان و موعود است كه از آن به آرمان شهر بشر تعبير شده است. دين مبين اسلام، به عنوان كامل ترين دين كه در بعد اجتماعي به آن جامعه آرماني و آرمان شهر مورد انتظار ختم خواهد شد، در آموزه هاي خود مباني انسان شناسي آن را مشخص نموده است. از اين رو مسئله اين مقاله آن است كه مباني انسان شناسانه آرمان شهر مهدوي در آموزه هاي قرآن كريم كدام اند؟ از ديدگاه قرآن كريم، از جمله مهم ترين مباني انسان شناسي آرمان شهر مهدوي عبارتند از «معرفت و شهود به عنوان فلسفه وجودي حيات اجتماعي»، «دو ساحتي بودن حقيقت جامعه»، «تعقل و تكامل عقول و خردمندي اجتماعي»، «وجود تفاوت هاي فردي و اجتماعي »، «كرامت انساني و حقوق بشر» و « اراده، اختيار و آزادي انسان».

به باور شيعه با ظهور امام زمان? و با تشكيل حكومت جهاني دين اسلام، دين جهاني خواهد شد و بر سرتاسر جهان حاكميت پيدا خواهد نمود. دليل بر اين مطلب رواياتي است كه درباره عصر ظهور و جهاني شدن دين اسلام وارد شده اند. آن چه كه در اين زمينه مهم است اين كه آيا پيروان اديان ابراهيمي همه مسلمان خواهند شد؟ و يا ادياني چون يهوديت و مسيحيت ديگر وجود نخواهند داشت؟ و چهره غالب جهان را؛ اسلام فراخواهد گرفت و اديان ديگر با پيروان اقليت تا قيامت وجود خواهند داشت؟ براي تبيين اين مطلب با مراجعه به قرآن كريم به آياتي برمي خوريم كه از ظاهر آنها استفاده مي شود اديان مانند يهوديت و مسيحيت تا قيامت باقي خواهند بود، زيرا از تعابير قرآني چون وجود عداوت، بغض و كينه بين يهوديت و مسيحيت تا روز قيامت را مي توان، برداشت كرد. گرچه در ذيل اين دسته از آيات، رواياتي كه دقيقا بيانگر مفهوم?إلي‏ يوم القيامه? باشد، وجود ندارد! اما نكته مهم اين است اگر منظور از قيامت كبري باشد لازمه اش اين است كه اديان در عصر ظهور وجود دارند. در اين صورت با مهدويت مرتبط مي شود. در عين حال از سوي مفسران در اين زمينه اقوالي نقل شده است. برخي براين باورند مراد از?إلي‏ يوم القيامه?، قيامت كبري است؛ در نتيجه عداوت و بغض بين پيروان دين يهود و نصاري تا قيامت وجود دارد و اين حاكي از وجود اين اديان در حكومت جهاني است و برخي ديگر معتقدند واژه ?إلي‏ يوم القيامه? در معناي مجازي به كار رفته و در حقيقت به معناي وجود عداوت و بغضا در مدت زمان طولاني است عده ديگر هم در معناي عداوت و بغضا قائل به بغض دروني شدند و قيامت را قيامت كبري معنا نموده اند. تبيين واژه?إلي‏ يوم القيامه? و ارتباط آن با عصر ظهور و حكومت جهاني امام مهدي? از مهم ترين نوآوري هاي تحقيق پيش رو است.

خداوند در آيه استخلاف (نور: 55) به مومنان شايسته كردار، چهار وعده داده است: صاحب حكومت جهاني مي‏شوند؛ دين پسنديده خود را براي آنان استوار مي سازد؛ نگراني‏هايشان را تبديل به آرامش؛ و توحيد خالص را برايشان امكان پذير مي كند. برخي مفسران مقصود آيه را يا افرادي هم چون آدم، داود، سليمان و بني اسرائيل يا گروهي از اقوام مومن و صالح كه بر زمين حكومت كرده اند، مي دانند. برخي از مفسران نيز وعده الهي در مورد خلافت را مخصوص صحابه پيامبر"ص"، برخي اشاره به همه مسلمانان مومن و شايسته كردار و برخي اشاره به حكومت جهاني امام‏مهدي"عج" دانسته اند كه مصداق كامل آن در زمان حضرت تحقق يافته و هدف نهايي آن، توحيد خالص، نيل به آرامش و استقرار آئين حق در جامعه و تكامل و رشد عالم است. مصداق اتم آيه در احاديث اهل بيت: با در نظر گرفتن قرائن، مهدي آل محمد"عج" است. زيديان هم به رغم آن كه در مسئله توحيد، تشبيه و... قائل به تاويل اند، در تطبيق آيه توضيح وافي نداده و آن را منحصر در مورد نزول و صدر اسلام دانسته اند.