جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جاناتان زیتل اسمیت از مهم‌ترین منتقدان رویکرد دین‌پژوهی تطبیقی میرچا الیاده می‌باشد که آثاری در زمینه­هایی نظیر «روش‌شناسی مقایسه‌ای»، «طبقه‌بندی ادیان» و نیز دین در جهان معاصر پدید آورده است. تمرکز یک‌جانبه بر تشابه و همسان‌پنداری و کشف الگوهای مشابه در مطالعات تطبیقی ادیان، رویکرد الیاده بود که روش پژوهشی غالب در مطالعات ادیان شده است. در واقع مهم‎ترین نقد بر مکتب الیاده، عدم التفات جدّی به جزئیات تاریخی، زمینه‎های فرهنگی و اجتماعی، عناصر اقتصادی و سیاسی در دین‌پژوهی می‌باشد. زیتل اسمیت، روش تطبیقی الیاده را به «استعمار» موضوع پژوهش متهم نموده و تطبیق را تنها نشانگر عوامل مشترک و مشابه ندانسته است. او در پی ارائه یک الگوی تطبیقی بینابینی دربردارنده تفاوت‌ها و نیز شباهت‌ها بوده و به بررسی و نقد روش‌های اصلی تطبیق - قوم‌شناختی‌، دایره المعارفی، ریخت‌شناختی، تکاملی و مـقایسه کـل‌نگرانه الگـوهای‌ دینی- می‌پردازد. در نهایت، رویکرد «مورفولوژیکی- ساختاری» با تاکید بر مفاد تاریخی و انسان‌شناختی را روش تطبیقی مقبول­تری نسبت به بقیه می­داند.

مفهوم انسان‎آرمانی در بودایی مهایانه و تشیع اثنی‌عشری دارای اهمیت است. انسان‎­آرمانی مهایانه، «بدهی‌ستوه» است که مسیر بوداگی و اشراق خود را با بیداردلی «بدهی‌چیتَّه» آغاز و با عهد و سوگند برای رهایی خود و همة موجودات ذی‌شعور، قدم در مسیر سلوک گذاشته و با طی طریق در منازل «بهومی‌»های دهگانه موانع و حجاب‌ها «کِلِشَه‌ها» را کنار نهاده و در هر منزل کمال «پارمیتا» متناظر با آن منزل را کسب می‌نماید. بدهی‌ستوه در آخرین مرتبه سلوک می‌تواند به ‎رهایی غایی «نیروانه» بپیوندد اما به‎دلیل مهرورزی «کَرونا» بی‌منتهای خود از ورود به ‎آن خودداری و در دایرة تناسخ «سنساره» باقی می‌ماند تا از سایر موجودات دستگیری کند. کامل‏ترین مصادیق انسان‎آرمانی در تشیع، پیامبر خاتم و امامان معصوم هستند که از جایگاهی رفیعی برخوردارند. در باور شیعیان، ائمه برگزیدة خدا، آیینة تمام‌نمای حق، واسطه‌ی مُلک و ملکوت، خلیفة‌الله، آراسته به ‎تمامی فضایل بشری و هادی انسان‌ها به‎سوی کمال حقیقی که همان فلاح یا رهایی در سیاق اندیشه اسلامی است، هستند. در این مقاله به­دنبال شباهت‎ها و تفاوت‎های انسان­آرمانی در ابعاد مختلف در هر دو سنت دینی هستیم. پژوهش حاضر نشان می­دهد باور به ‎بدهی‌ستوه و امام در سنت بودایی و شیعی به‌رغم وجود تفاوت‎هایی در مبانی، دارای شباهت‎های قابل­توجهی در ویژگی‎ها و کارکرد هستند که مقایسه آن‎ها را معنادار می‌سازد؛ عصمت، علم بی‌منتها، قدرت‎های اعجازآمیز، نقش و هدایت تکوینی و تشریعی و مرجعیت خواسته‌ها و توسلات مردم از جمله این همانندی‌ها است.

مطالعه سایر ادیان در جهان اسلام سابقه­ای طولانی دارد. عالمان مسلمان از طرق مختلف به این زمینه پرداخته­اند. در کتابهای ملل و نحل و کتابهای تاریخی می‌توان آراء و عقاید مذاهب مختلف و گزارش‌های توصیفی در زمینه اندیشه­ها و آداب سایر ادیان همچون یهودیت، مسیحیت و... را سراغ گرفت. به ­جز این منابع که عموماً بدون نقد و ردیه نویسی به این موضوع پرداخته­اند، از طریق کتب نقد و ردیه نیز می­توان مطالبی درباره ادیان سابق بازجست. آنچه در تحقیق پیش̗رو مورد توجه است، پژوهش درباره دین مسیحیت است و دستاورهای مسلمانان در این باره طی ده قرن نخست هجری مورد کاوش قرار گرفته است. براساس یافته­های این مقاله، شناخت مسلمانان درباره مسیحیان قابل قبول و تفصیل است؛ اما ضعف این تحقیقات در آنجاست که به شکل مستمر صورت نگرفته است و به نیمه شرقی و یونانی کلیسا محدود بوده است. دلایل این موضوع برمی­گردد به عدم تمایل و اقبال عمومی کافی نسبت به انجام مطالعات در زمینه ادیان، عدم اطلاع مسلمانان از میراث زبان و ادبیات لاتینی و نهایتاً عدم ارتباط سرزمینی گسترده با مسیحیت در غرب.

نقش زنان در تحولات اجتماعی با شأن و جایگاه زنان در ادیان ارتباط تنگاتنگی دارد و به باور بعضی محققان، آیین پروتستان را نمی‌توان بدون بررسی مسأله زن تکمیل کرد. زن در یهودیت و مسیحیت سنّتی، دومِ در آفرینش و اولِ در گناه است، لذا در طول تاریخ منزلت و نقش‌آفرینی اجتماعی زنان از موضوعات مناقشه‌برانگیز بوده است. آیین پروتستان در بسیاری از نگرش‌ها و آموزه‌های مسیحیت سنّتی کاتولیک تغییر ایجاد کرد و از این رو، جای این پرسش هست که نگرش رهبران پروتستان به این مقوله چه بوده است و در دیگر سو، آیا زنان توانسته‌اند از ظرفیت‌های آیین مذکور بهره کافی برده، در تحولات فکری، سیاسی، اجتماعی و دینی تاثیرگذار باشند؟ یافته‌های این نوشته که با روش کیفی و تحلیل محتوای کتابخانه‌ای به دست آمده است، از این قرار است که اصلاح نگرش در خصوص موضوع زن در آیین پروتستان، اولویت اصلی مصلحان پروتستان نبوده و نگاه مردسالار قرون وسطی بر نگرش آنان سلطه داشته است ولی آموزه‌های پروتستانی به طور مستقیم و غیرمستقیم و با همت و خردمندی زنان که ریشه‌ای تاریخی دارد، تحولات مهمی را به دنبال داشت که شعاع آن در حوزه‌های مهمی چون نگرش به مسأله زن، برداشت دینی و تفسیر متون مقدّس، اهمیت فرد و نفی نظام واسطه در قالب کشیش بودن همه ایمانداران قابل ملاحظه است و همین موجبات بروز تغییراتی اساسی در نگرش الهیدانان مسیحی کاتولیک و پروتستان را فراهم کرد.

مقاله حاضر به بررسی اتّحاد با خداوند به‌عنوان یکی از اتهامات عین­القضات همدانی و اکهارت می­پردازد. مخالفان، قاضی را بواسطه اعتقاد به فنا مدعی نبوت خواندند. بسیاری از باورهای اکهارت از قبیل تصویر الهی موجود در نفس، ویژگی نامخلوق نفس، ولادت پسر، این‌همانی انسان کامل با پسر و اتّحاد با پدر، مقدمه یا نتیجه فنا هستند و از سوی پاپ بدعت­آمیز خوانده شدند. پرسش آنست که آیا با وجود تفاوت بنیادین مسیحیت و اسلام اتهام فنا علیه این دو یکسان است؟ نحوه دفاع آنها در برابر این اتهام چیست و تا چه حد از یکدیگر متفاوتست؟ عین­القضات تصوف را علم باطن و دارای الفاظی خاص می­داند که طهارت درون شرط راهیابی بدان است. اکهارت هم بتفصیل به مقدمات و ملزومات فنا پرداخته و می­کوشد وفاداری خود به راست دینی مسیحی را اثبات کند. در تفکر هر دو، خداوند جایگاه محوری در حصول اتّحاد دارد. فنای موردنظر قاضی نتیجه صعود انسان است و فنای اکهارت حاصل نزول خداوند. قاضی با تأکید بر فنای ذاتی از درجات فنا در تصوف سخن می­گوید. تنها فنای ذاتی است که در اندیشه اکهارت نظیر دارد و با تبتّل وصف می‌شود. هر دو متاله از استعاره و تمثیل برای بیان حقیقت فنا سود می­برند و در مواردی بسیار به یکدیگر نزدیک می‌شوند.

این مقاله به بررسی چگونگی شکل­ گیری و گسترش سه نهاد اصلی صوفیه، خانقاه، رِباط و زاویه در بیت ­المقدس دورۀ مملوکی پرداخته و این پرسش پی ­گرفته شده که کارکرد این نهادها در حیات اجتماعی و فرهنگی این شهر چه بوده است. بنابر یافته­ های این پژوهش در این دوره 30 نهاد صوفیانه، شامل هفت خانقاه، شش رباط و 17 زاویه در بیت المقدس بنیاد نهاده شد. بانیان خانقاه ­ها و رباط­ها عمدتاً سلاطین و امیران مملوکی بودند، امّا زاویه‌ها را معمولاً خود مشایخ صوفیه بنیاد می­ کردند. این نهادها افزون بر کارکردهای آموزشی و تربیتی، اقامتگاهی و مهمان ­پذیری کارکردهای کلان اجتماعی و فرهنگی نیز داشتند. از جملۀ این کارکردها مشروعیت­بخشی به حکومت و سلاطین مملوکی بود؛ فرمانروایان مملوکی به عنوان بانیان اصلی و تامین ­کنندگان مالی این سه نهاد از آنها برای تحکیم و تقویت پایه های دینی سلطنت خویش بهره می ­گرفتند. شکل­گیری و گسترش نهادهای صوفیه در این دوره همچنین یکی از عامل­های مهم در بازیابی هویت اسلامی بیت ­المقدس و اسلامی ­شدن این شهر بود.

از آنجاییکه یهود به عنوان دینی شریعت-محور ارتباطی محکم با وجود معبد داشته، در هر دو واقعه‌ی سقوط معابد، هویت دینی و ملی آن با خطر جدی روبرو شد. این مقاله به بررسی عواملی پرداخته که پس از تخریب معبد دوم موجب بقا و ادامه‌ی حیات دین یهود گردیدند. بررسی دقیق اسناد تاریخی و مطالعات پیشین، دو دسته‌ عوامل درونی و بیرونی را نشان می‌دهد. ازجمله عوامل درونی می‌توان به نقش یوحنان بن زکای، شورای سنهدرین، فریسیان و اثر نظام خاخامی اشاره کرد. شورش شمعون برکوخبا نیز علی‌رغم شکست، موجب تثبیت موقعیت علمی یهودیان گردید. همچنین، نقش پررنگ شریعت شفاهی در دوران پس از معبد دوم در قالب اثر مهم تلمود موجب ادامه حیات دین یهود شد. از جمله عوامل بیرونی، تبعید به سرزمین‌های همسایه بخصوص بابل، توحیدی بودن ادیان ایران باستان و تأثیرگذاری آنها بر دین یهود، رقابت دو امپراطوری روم و ایران در سال‌های پس از سقوط معبد دوم که باعث نزدیکی یهودیان به اشکانیان در دشمنی با روم شد و نقش احتمالی اشکانیان در تحریک شورش‌های یهودیان به منظور مشغول نگاه داشتن رومیان را می توان نام برد. مجموعه‌ی این عوامل زمینه را برای حیات دینی یهودیان و تحکیم باورهای توحیدی پس از سقوط معبد دوم فراهم نمود.

آیین‌ها و مناسک‌، از نخستین‌ و مهم‌ترین‌ ابعاد یک‌ دین‌ به‌ شمار می‌روند که‌ در رویارویی‌ با فرهنگ‌ غالب‌، متحول می‌شوند. این‌ مقاله‌ که‌ به‌ روش توصیفی‌-تحلیلی‌ به‌ نگارش درآمده است‌، نشان می‌دهد که‌ از زمان ورود مسلمانان به‌ ایران تا عصر حاضر، چگونه‌ عوامل‌ درونی‌ (مانند: کاهش‌ موبدان) یا بیرونی‌ (همچون: عرف اکثریت‌) بر مناسک‌ زرتشتی‌ِ مربوط به‌ »مرگ« تأثیر نهادند. این‌ تأثیرات که‌ در سه‌ جهت‌ فروکاهشی‌، ثابت‌ و افزایشی‌ جریان یافته‌، منجر به‌ حذف، تبدیل‌، تغییر، توجیه‌، تثبیت‌، تحکیم‌، تقلید و تحمیل‌ در بعضی‌ از آیین‌های‌ درگذشتگان بوده است‌. نتایج‌ عینی‌ تحولات را می‌توان در امور گوناگونی‌ مشاهده کرد، از جمله: حفظ‌ اعتبار مناسک‌ به‌ عنوان ابزاری‌ برای‌ پشتیبانی‌ درگذشتگان و تسکین‌ بازماندگان، تقویت‌ بنیان­های‌ اعتقادی‌ زرتشتی‌ با توجیحات جدید، انطباق صور آیینی‌ کهن‌ با شرایط‌ نوین‌، بهره­گیری‌ از مناسک‌ مرگ به‌ عنوان عامل‌ بازیابی‌ هویت‌ تاریخی‌ و دینی‌، همگامی‌ با جامعه‌ میزبان و کاهش‌ فشارهای‌ انتقادی‌، حفظ‌ جایگاه انحصاری‌ دینیاران در اجرای‌ برخی‌ مناسک‌ و احاله‌ بعضی‌ مناسک‌ دیگر به‌ عموم دینداران، و البته‌، از میان رفتن‌ شماری‌ از ابنیه‌ مرتبط‌ با مرگ که‌ گواه حضور تاریخی‌ زرتشتیان بوده‌اند.

از اندیشه‌‌های منحصر ‌بفرد توماس مرتن، راهب معاصر مسیحی می­توان به پروژه گفتگوی بینا-دینی که وی در رسالات و مقالات متعددش به آن پرداخته است، اشاره کرد. مرتن بر آن بود تا طرح کلی اندیشه­اش یعنی پروژه­ی گفتگوی بین ادیان با غیر مسیحیان را توسعه دهد و در آن گفتگو، مسیری بیابد که بر پایه­ی اشتراکات و تشابهات اعتقادی و مناسک عملی باورمندان ادیان غیر مسیحی، راهی برای غنای تجربه­ی دینی بشر در همه ادیان بیابد و مسیر ارتباط دینی آنها با مسیحیت را بگشاید. در این مقاله بر آنیم تا در ابتدا مواجهه­ی توماس مرتن با دین اسلام، مشخصاً تصوف و عرفان اسلامی را توضیح دهیم و سپس در بستر پروژه­ی گفتگوی بین ادیان که وی مطرح می­نماید، گفتگوی میان اسلام و مسیحیت را تحلیل نماییم. این تحلیل با رجوع به مفاهیم مهم تصوف که مورد نظر مرتن است نظیر ذکر، مراقبه، بقاء و فنای فی الله صورتبندی می‌شود و سپس می‌توانیم نتیجه بگیریم که دیدگاه مرتن مبنی بر اینکه می‌توان از مسیر عرفان، مسیحیت و اسلام را به یکدیگر نزدیک کرد، ادعایی قابل پذیرش است گرچه عاری از نقد نیست.

صوفیان رؤیا را یکی از راه‌های ارتباط با عالم غیب تلقی می‌کردند؛ از این رو، برای رؤیاها اهمیت زیادی قائل بودند. آن‌ها ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف درباره منشأ رؤیاها، تأثیرات و کارکردهای تجربۀ رؤیا در زندگی معنوی را نیز تبیین کرده‌اند. در این مقاله با مطالعۀ دقیق 34 اثر اصیل عرفانی قرون 4 تا 9 هجری قمری و تحلیل محتوای 387 گزارش رؤیا در این آثار، به بررسی و تحلیل چیستی و کارکرد رؤیا در تصوف پرداخته شد. از نگاه عارفان، رؤیا یا به عوامل بیرونی یا به انفعالات درونی آدمی مربوط می‌شود. برخی از عارفان، فرشتگان و برخی نیز رفتار، گفتار و اندیشۀ انسان در بیداری را عامل رؤیا می‌دانند. سرانجام، برخی دیگر، اتصال خیال مقید آدمی به خیال مطلق یا عالم مثال را سرمنشأ رؤیا می‌دانند. تحلیل محتوای گزارش‌های رؤیا در آثار عرفانی نشان می‌دهد که رؤیاها برای عارفان سه کارکرد اصلی داشته‌اند: 1. راه ارتباطی با غیب و کسب معرفت؛ 2. وسیلۀ اعتباربخشی؛ 3. بازخورد و نشان­دهندۀ عاقبت امور و اعمال جوارحی و جوانحی. پژوهش حاضر می‌تواند چارچوب منسجمی را برای درک ماهیت و کارکرد رؤیاها از نگاه عرفان اسلامی فراهم آورد.