جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیش‌انگاره نقد تاریخی این بود که کتاب مقدّس باید مانند‌ سایر منابع عرفی با‌ رویـکرد تـاریخی فـهم شود. جریان نقد تاریخی کتاب مقدّس ابتدا در میان پروتستان‌های لیبرال به وجود آمد و افزون بر این‌که پروتستان‌های محافظه‌کار را به تکاپو واداشت، کاتولیک ها را نیز با چالشی جدی مواجه نمود. مساله اصلی نوشتار حاضر چگونگی رویارویی کلیسای کاتولیک با چالش نقد تاریخی است. نگرانی کلیسای کاتولیک این بود که کاربست نقد تاریخی جنبه‌های بشری کتاب مقدس را پررنگ کند و از جنبه های الوهی آن بکاهد و در نتیجه با گذشت زمان حجیت کتاب مقدّس زیر سوال برود. از این رو، در ابتدا کلیسای کاتولیک کاربست نقد تاریخی را محکوم و پیشگامان این جریان را تکفیر کرد. نکته شایان ذکر این است که کلیسای کاتولیک به رغم مخالفت شدید و محکوم کردن روش نقد تاریخی، سرانجام به این نتیجه رسید که نسبت به تحولات دوره مدرن انعطاف بیش‌تری از خود نشان بدهد و تعامل الاهیات و فرهنگ و دستاوردهای بشری را به رسمیت بشناسد و روش نقد تاریخی را به عنوان یکی از روش‌های تفسیر کتاب مقدّس بپذیرد.

توحید یا نفی صفت وجود از غیر ‌حق مؤلفه بنیادی ادیان یهود و اسلام است که خواجه عبدالله انصاری (396-481 ق) عارف مسلمان در منازل السائرین و بحیا بن‌پاقودا (د ح 514 ق) عارف یهودی در الهدایة الی فرائض القلوب آن را از جمله ابواب سلوکی قرار‌داده‌اند. یافته‌های این پژوهش که بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی _ تحلیلی صورت پذیرفته نشان می‌دهد که این دو عارف با وجود اشتراک در تعریف توحید، درباره جایگاه، شرح و تقسیم‌بندی آن اختلاف دارند. خواجه توحید را غایت منازل سلوکی قرارداده، اما ابن‌پاقودا آن را نخستین باب از ابواب ده‌گانه به محبت الهی دانسته‌‌است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر کتاب و نقل استوار نموده و به عقل توجهی ندارد، در بیان مختصر خود توحید را بر اساس درجه سالکان به سه درجه عامه، خاصه و خاصّ‌الخاص تقسیم کرده و آخرین درجه آن را غیرقابل وصف می‌داند، اما بحیا در قالب بیانی مبسوط و متأثر از منابع اسلامی، با تأکید بر استفاده از سه منبع عقل، کتاب و نقل بالاترین درجه توحید را ویژه یکتاپرستانی می‌داند که باور قلبی و زبانی خود را با استدلال همراه می‌کنند.

دعا یکی از عمیق ترین شیوه‌‌‌‌‌های ارتباط انسان با خداوند و هر انسانی به فراخور درک خود به معناشناسی پرداخته است. در این میان نگاه مری بیکر ادی؛ بنیانگذار جنبش علم مسیحی درخور توجه است. این جنبش با آشتی دادن حوزه‌های علم و سلامت توجه همگان را به خود جلب کرد. شعار آن بازگشت به مسیحیت نخستین و بازیابی عنصر درمانگر اولیه این دین است. شهرت آن درمان معنوی بیماری‌هاست زیرا به نظر آن بیماری وهم است و وهم از ذهن تنها از طریق دعا بر طرف می گردد. بدین ترتیب دعا روشی مهم محسوب می شود.اما دعا در نظر ادی دارای مفاهیم و ضرورت و شرایط خاصی است که دراین مقاله در پی بررسی این مضامین خواهیم بود. مفهوم معنوی دعا در نظر ادی دوست داشتن همه بشر است. دعای حقیقی در نظر او درخواست از خداوند نیست، بلکه تمایل به خوب بودن و کار خوب انجام دادن است. از تأثیرات وجودی دعا در اندیشه ادی پیشرفت معنوی انسان و توکل صرف به خداوند است. ضرورت دعا به نظر او رهایی از مهلکاتی مثل قضاوت کردن است. از جمله شرایط اجابت دعا داشتن نیت درونی درست، اشتیاق زیاد همراه با مراقبت فردی، دعا بطور مستمر و فروتنانه است.

در چند دهه اخیر، مطالعات درباره ظهور بنیادگرایی در میان سنت‌های گوناگون دینی اهمیت ویژه یافته است. ظهور بنیادگرایی، به صورت جنبشی مشخص در جهان مسیحیت و در کلیسای انجیلیِ(اونجلیکال) آمریکا، به دهۀ 70 میلادی بازمی‌گردد. بنیادگرایان با پافشاری بر تقدس و مرجعیت تام کتاب مقدس و با ارائۀ تفسیری تحت‌اللفظی از آن در حیات اجتماعی و دینی جامعه خود به ستیز با جنبه‌های مدرن رفته‌اند و ادعا می‌کنند به بنیادها و اصول اولیه دین باز گشته‌اند. در این پژوهش با نظر به پیشینه تاریخی این جریان، و همچنین توجه به اصول نظری و دیدگاه بنیادگرایان درباره ماهیت و منشاء کتاب مقدس و نیز تفاوت بارز روش تفسیری آنها نسبت به روش‌های گذشته، تلاش شده نتایج عملی این گونه مواجهه با کتاب مقدس در زندگی اجتماعی به‌ویژه در امر آموزش و رسانه بررسی شود. با نفوذ دیدگاه بنیادگرایان مبنی بر خطاناپذیری کتاب مقدس در سطوح مختلف جامعه، خوانش هر فرد از کتاب مقدس در خصوص امور مختلف حیات اجتماعی قابل استناد به متن مقدس انگاشته و هر نظر مخالفی محکوم می‌شود، نتیجه عملی این نگرش، ستیزه جوییِ مقدس مآبانه‌ای است که منجر به خشونت فراگیر شده است.

از مهم‎ترین جلوه‎های خرد خداوند، کنش دوسویۀ دین و خرد است. این پژوهش به‎روش توصیفی تحلیلی با بررسی شواهدی از متون زردشتی، درصدد تحلیل و ارزیابی رابطۀ متقابل دین و خرد است: خرد خداوند، خیمِ جاودانیِ اوست و دین در گوهر خود، خردمندی خداست. خداوند از راه خرد، آفرینش را بنیان نهاده و فلسفۀ هستی براساس نبرد کیهانی است؛ پیروزی در این نبرد براساس پیمانی است که خاستگاه‎اش «آسن خرد» ایزدی است و مبارزه همیشگی با افراط و تفریطی که برآمده از بی‎خردی است. کنش متقابل دین و خرد در زردشتی جلوه‎های گوناگونی دارد که به‎مراتب در عوالم سریان دارد. این جستار ابتدا کنش‎های دوسویۀ دین و خرد در زردشتی را مورد کنکاش قرار داده، آنگاه با تحلیل این جریان‎ها به‎این نتیجه نائل شده‎ است که بنیاد همه آنها، همه‎آگاهی اورمزد می‎باشد که سبب سازگاری دین و خرد است. با ژرف‎نگری این مؤلفه‎ها به‎آغاز اصلی (خرد خداوند) باز می‎گردیم که گواه حقیقی آن در آدمی، دادگری یا خرد ایزدی داشتن (yazadān-xradīs) است که عالی‎ترین تجلی خرد اوست.

مقاله حاضر تصویری از احساس و شهود و نسبت آنها با هم را در کتاب درباره‌ی دین به دست می‌دهد. این دو، مفاهیمی ناگسستنی در اندیشه‌ی شلایرماخر به‌شمار می‌آیند. در عین حال او با پیوند شهود و احساس می‌کوشد در نظامی الاهیاتی- فلسفی، تجربه‌ی دینی انسانی را در نظام ارگانیک طبیعت و مبتنی بر این‌همانی سوژه و اوبژه در تفکر رومانتیک‌های اولیه و در بستری اسپینوزایی از عالم ارایه دهد. شلایرماخر ارتباط متناهی و نامتناهی را از طریق شهودِ عالم توسط سوژه و ارتباط دوطرفه‌ی شاهد و مشهود را با تاکید بر پیشا-نظری بودن شهود در درباره‌ی دین تبیین می-کند. این موضوع مبین آن است که معرفت از نگاه شلایرماخر در ساحتی ورایِ معرفت نظریِ فیلسوفان مشابهی مثل کانت، مطرح می‌شود. به عبارتی می‌توان شهود و احساس او را نه در ساحت‌های متافیزیکی و اخلاقی، بلکه در ساحتی معنوی و باطنی برای انسان در نظر گرفت. در این مقاله همچنین کوشیده‌ایم تا چرخش از احساس به نظر را در ویرایش سوم به عنوانی موضوعی بدیع در سیر اندیشه‌ی شلایرماخر مطرح کنیم. کار اصلی این مقاله توضیح و تبیین کلی مفهومِ شهود و احساس با تکیه بر کتاب درباره‌ی دین است.

مطالعات اسلامی در غرب تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. تامل در این تاریخ پر فراز و نشیب چیزهای زیادی را درباره دیدگاه‌های امروزین غربیان و مسلمانان درباره هم و نیز تعاملاتشان با هم به ما می‌گوید؛ چرا که گاه دیدگاه‌های کنونی، محصول میراثی از مواجهه و تعامل در گذشته است و در مواردی دیدگاه‌های منفی ریشه در گذشته‌های دور دارد. این مقاله با مطالعه تاریخ اندیشه غرب نسبت به اسلام، از ابتدای ظهور اسلام تا قرن بیست و یکم نگاهی دیگر را به مخاطبان فارسی زبان عرضه می‌کند. در این نگاه تلاش شده فارغ از بازه‌های تاریخی و یا مکاتب جغرافیایی در مطالعات اسلامی، الگوهای مهم در این تاریخ کشف شود. این الگوها عبارتند از الگوی کتاب مقدسی، الگوی جدل، الگوی تاریخی-علمی، الگوی پدیدارشناسی و الگوی تمدن جهانی. این پنج الگو به گونه‌ای معرفی شده‌اند که تاثیرات هر کدام بر شکل‌گیری الگوی بعد از خود مشخص و شاخص‌ترین نمایندگان و آثار آنها نیز معرفی شود. مطالعه این مقاله می‌تواند اندیشه‌های جدیدی را در ذهن پژوهشگران علاقه‌مند به مطالعات اسلام ایجاد کند و مقدمه نگارش مقالاتی جدید گردد.

طبق برخی احادیث منسوب به پیامبر(ص)، نهی از بنای بر قبور، با عملکرد یهودیان و مسیحیان ارتباط یافته است. بررسی تطبیقیِ صورت کلّی‌تر این مسأله یعنی نحوۀ تعامل پیروان هر دین با جسدوقبرمردگان هم‌کیش خود و نیز ساخت هرگونه سازه بر مقابر آنان در ادیان ابراهیمی، می‌تواند به تبیین بهتری از این اخبار بیانجامد. درنتیجۀ این بررسی می‌توان گفت در عین شباهت زیاد این ادیان در این مسأله، تفاوت‌هایی نیز وجود دارد؛ در یهودیّت و مسیحیّت، بین ظهور دین و روی آوردن پیروان آن به زیارتگاه ساختن از مقبرۀ رجال دینی فاصلۀ قابل‌توجّهی وجود دارد؛ یهودیان زمانی بدان روی آوردند که از اقامتگاه اصلی خود کوچ کرده و با دیگر فرهنگ‌ها ارتباط یافتند. در مسیحیّت نیز انگیزه‌های متعدّدی وجود داشته که به نظر می‌رسد کوشش تدریجی برای کاستن از اهمیّت معبد اورشلیم از مهمترینِ آنها بوده است. امّا در دین اسلام، شواهد زیارت قبور و بنای سازه‌های عبادی در اطراف آنها به دوران پیامبر(ص) باز می‌گردد. حتی طبق اخبار، فرمان نهی از زیارت قبور که به پیامبر(ص) منسوب است، از سوی خود ایشان لغو شده است. گویی دلیل نهی پیشین، چیزی جز مبارزه با زمینۀ فکری موجود در رفتارهای پیشااسلامی ازجمله برخی جلوه‌های فرهنگی یهودیّت، مسیحیّت و جاهلیّت نبوده است.

یکی از متون مهم کتابخانه نجع حمادی انجیل غیررسمی توماس است که از زمان کشف، به جهت اهمیتش در شناخت آموزه‌های اصیل مسیحیت، توجّه بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده است. لزوم اجرای ظاهری اعمال دینی (شریعت) و باطن آن (طریقت) از جمله موضوعاتی است که در انجیل توماس و در قالب گفتگوها یا مَثَل‌های کوتاه مورد اشاره قرار گرفته است. در این انجیل غیررسمی، رفتارهای مزوّرانه فریسیان و سنّت‌های تقلیدی ایشان مورد انتقاد قرار می‌گیرد و عیسی شاگردان را به تصحیح نیّت و انجام با حضور قلب احکام و اعمال شرعی ترغیب می‌کند. بنابر بعضی روایات اسلامی، امور دینی به «شریعت» که قوانین شرع و «طریقت» که حیات معنوی و احوال مؤمنین است، تقسیم شده است و بر این اساس صوفیه، به عنوان حاملان معنوی اسلام، حقیقت دین را دربرگیرنده هر دو بُعد شریعت و طریقت و آنها را دو روی یک سکه‌ و گسست‌ناپذیر می‌دانند و به سالک توصیه می‌کنند که در هر مرحله‌ای از سلوک در عین پایبندی به شرع، اسیر صورت و غافل از معنى نشوند و علاوه بر اجرای احکام شرعی، به باطن آنها نیز عنایت داشته باشند. این مقاله به مقایسه رویکرد انجیل توماس و متون اسلامی به این موضوع پرداخته است.

ابراهیم­ ابوالعافیه و اسحاق ­لوریا، از عرفای بنام یهودی، قرائتی متفاوت و نو از فرآیند آفرینش و نجات ارائه داده‌اند که با سنت توراتی بسیار متفاوت است، البته هر دوی آنها تعالیمشان را در قالب تفسیر تورات مطرح کرد‌ه‌اند. ابوالعافیه همسو با سنت اولیه قبالایی، بر این باور است که آفرینش از طریق سلسله­ای از فیضانات الهی صورت گرفته است. نجات نیز به مثابۀ بالا رفتن از نردبان یا سیر معکوس فرآیند آفرینش است که در طی آن روح دوباره به عالم الوهیت می‌پیوندد و رستگار می‌شود. اما لوریا فرآیند آفرینش را با استفاده از مفهوم صیمصوم (عقب‌نشینی خداوند) توضیح می‌دهد و معتقد است که انسان‌ها گرفتار زادمرگ‌های مکررند. اما، با برخی اعمال، از جمله مناسک دینی، مراقبه و توبه می‌توان فرآیند طولانی تناسخ را کوتاه کرد. پس انسان در فرآیند نجات خود نقش مهمی دارد.