جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

"این اثر به اجمال می‌کوشد که عمده مباحثی را که طی چند سده گذشته در باب رابطه علم و دین در میان متفکران غربی طرح شده مورد بررسی قرار دهد. نویسنده معتقد است که سه حادثه مهم در قرون اخیر در حوزه الاهیات و کلام تأثیر شگرفی داشته و مسائل جدیدی را فراروی متکلمان قرار داده است: ١. پیدایش و رشد و شکوفایی چشمگیر علم جدید ۲. پیدایش و رشد نظام‌های فلسفی جدید معارض چون: پوزیتیویسم منطقی، اگزیستانسیالیسم و فلسفه‌های تحلیل زبانی ٣. پیدایش امکان ارتباط و دیالوگ هر چه بیشتر ادیان با یکدیگر (پیدایش دین‌شناسی تطبیقی). نویسنده در ادامه به اولین برخورد علم و دین در ماه‌های اخیر می‌پردازد. به اعتقاد وی نخسیتن چالش عمده علم و دین ناشی از موفقیت‌های چشمگیر روش‌های علمی بوده است. نویسنده با توضیح این نکته که اولین چالش علم جدید با دین بیشتر جنبه روان‌شناختی داشته است، تعرضات ممکن این دو را در سه صورت لکی ترسیم می‌نماید: 1. تعارفات روان‌شناختی بین روحیه علمی و روحیه دینی (ذهن علمی و ذهنیت دینی) 2.تعارف محتوای این یافته‌های علمی و ظواهر دینی (گزاره‌های علمی با گزاره‌های دین) ٣. تعارض میان پیش‌فرض‌ها و لوازم و عقاید دینی با پیش‌فرض‌ها و لوازم و نظریات علمی (تعارض در ناحیه مبانی و جهان‌بینی‌ها) این تعارضات موجب آن شد که تلقی عموم از علم و دین بدین گونه شود که علم را معرفتی قابل اعتماد و قابل آزمون بدانند و دین را معرفتی شخصی، احساسی، غیر قابل آزمون و غیر قابل ارائه و اثبات برای دیگران. آنچه از علم در این اعصار با دین به مخالفت و تعارض پرداخت رویکردی بود که به ماتریالیسم علمی مشهور می‌باشد. این رهیافت بر آن است که او روش علمی تنها روش قابل اعتماد برای وصول به واقعیت است. ثانیاً ماده و انرژی تنها واقعیات بنیادین در جهان خارج هستند و ورای آن دو چیزی وجود ندارد. نويسنده معتقاد است هر چند مخالفت‌های علم با دین در ابتدا بیشتر جنبه روان‌شناختی داشت اما در ادامه با رشد فزاینده علم جدید این تعارضات به حوزه گزاره‌ها نیز کشیده شاد، نویسنده در این نوشته به شش مورد از اهم این چالش‌ها اشاره می‌کند: 1. تفاوت دیدگاه بینش قرون وسطایی و علم جدید در مسأله کیهان‌شناسی که اولی زمین را مرکز کائنات و آدمی را نقطه ثقل آن می‌دانست ولی رویکرد نوین بنیان آن را به هم ریخت. 2. تفسیر مکانیکی از جهان که توسط کسانی چون گالیله و نیوتن ارائه شد. تصور خدا به موجودی رخنه پوش تبدیل می‌شود، در صورتی که در تفسیر انسان جهان قدیم، خدا موجودی هادی، رازق، مدبر، فعال و ... بود. 3. نظریه تکامل (داروینیسم) که در تعارض شدید با انسان‌شناسی پیشین درآمد. 4. تعارض تلقی پیشین از قدمت انسان و تعارض آن با میزانی که نظریه تکامل برای انواع در عالم بیان می‌کرد. 5. تعارض اصل عدم قطعیت با اصل علیت 6. نگاه فروید در باب حالات و احساسات انسان در تعارض جدی با روح خداجو و حقیقت‌طلب بشر در جهان قدیم بود. نویسنده در پایان این نوشته، ابتدا به صورت فهرست‌وار یازده راه‌حل برای بر‌طرف‌نمودن تعارض علم و دین بیان می‌نماید و سپس به شش مورد اول آن به نحو مشروح می‌پردازد. این راه‌حل‌ها عبارت‌اند از: 1. راه‌حل تفکیک قلمروهای علم و دین؛ ۲. راه‌حل تفکیک زبان‌های علم و دین که خود به سه دسته تقسیم می‌شوند: الف) نظریه زبان عرفی دین، ب) نظریه زبان نمادین دین، ج) نظریه زبان اسطوره‌ای دین؛ ٣. راه‌حل تفکیک تجربه دینی از تعبیر بشری؛ 4. راه‌حل تفکیک گوهر دین از صدف دین؛ 5.. راه‌حل ابزار‌نگاری در علم؛ 6.. راه‌حل ابزار‌نگاری در دین؛ ۷. راه‌حل تأویل ظواهر دینی؛ 8. راه‌حل ظنی دانستن علوم بشری؛ ۹. راه‌حل تفکیک دین از معرفت دینی؛ ۱۰. راه‌حل تفکیک عناصر ثابت دین از عناصر متغیر آن؛ ۱۱. راه‌حل تفصیل بین قضایای علمی اثبات‌شده و قضایای اثبات‌نشده (فرضیات و غیر‌فرضیات) "

یکی از مهم‌ترین استدلالاتی که به نفع محدودیت شناختی بشر از سوی خداباوران‌شکاک (خداباورانی که قائل به محدویت شناختی بشر در شناخت اهداف و دلایل خداوند هستند) ارائه شده، «تمثیل والدین» استفان ویکستراست. ویکسترا با ارائۀ این استدلال، نشان می‌دهد همان‌طور که کودک نمی‌تواند دلایل والدینش را برای رواداری رنج بداند، آدمی نیز نمی‌تواند از دلایل خداوند برای رواداری رنج آگاه باشد. به همین‌خاطر از نظر او نمی‌توان از نیافتن دلایل خداوند به نبودِ آنها استنتاج کرد. ازاین‌رو استدلال قرینه‌ای شر ناتمام می‌ماند. این استدلال از سوی فیلسوفانی چون بروس راسل و ویلیام رو و ترنت دوئرتی به چالش کشیده شده است. آنها در مقابل این استدلال، «تمثیل والدین مهربان» را عرضه می‌کنند که عکسِ استدلال ویکسترا، مطرح می‌کند والدین عاشق و مهربان در زمان سختی و رنج، کودکشان را تنها نمی‌گذارند یا به طریقی سعی می­کنند تا دلیلِ سختی و رنج را برای کودک روشن کنند. لذا از نظر آنها اگر خداباوری صادق باشد، انتظار می‌رود که این جهان، جهانی شفاف باشد و بتوان به دلایل خداوند پی ‌برد. در این مقاله می‌کوشیم نشان دهیم اساساً «تمثیل والدین» با محدودیت‌هایی مواجه است که نه می‌توان به سودِ خداباوری شکاکانه از آن بهره جست و نه علیه آن. از سوی دیگر ادعای شفافیت منتقدان را نیز نقد خواهیم کرد. در نهایت با پرداختن به استدلالات آلستون نشان خواهیم داد که ادعای محدودیت شناختی از سوی خداباوران شکاک بدون پشتوانه نیست. ملاحظه خواهیم کرد که استدلالات او معتبر است. از این رو، می­توان، ادعای محدودیت شناختی از سوی خداباوران شکاک را موجه دانست.

مسئلۀ شر همواره مانعی برای توجیه باور به خدایی عالم، قادر و خیرخواه مطلق بوده است. از این رو، فیلسوفان و متکلمان به راه‌های گوناگون در پی پاسخ‌گویی به این مسئله برآمده‌اند. علامه طباطبایی و آگوستین از جمله فیلسوفانی هستند که به شیوه‌ای متفاوت، به این مسئله پرداخته‌اند. در نظریاتی که هر یک از آنها ارائه کرده اند، شر به عنوان کیفر گناه و نتیجۀ ارادۀ آزاد انسان معرفی می‌شود. با توجه به این نظریه، به نوعی می توان بین شر اخلاقی و شر طبیعی ارتباط بر قرار کرد و به توجیه باور به خدایی خیرخواه پرداخت. نکته ای که در بررسی آراء علامه و آگوستین جالب توجه است، عدل محور بودن نظریۀ این دو متفکر در باب مسئلۀ وجود شرور اخلاقی و طبیعی است. در پژوهش حاضر با در نظر گرفتن این نکته، ارتباط شر اخلاقی و شر طبیعی از دیدگاه این دو متفکر بررسی شده و مقایسه‌ای بین آنها صورت می‌گیرد.

بر اساس اندیشۀ کانت در دوران نقدی، ایدۀ خدا به عنوان یکی از ایده‌های استعلایی عقل محض مطرح است که عقل نظری با توجه به محدودیت‌هایش نمی‌تواند له یا علیه آن برهانی اقامه کند. اما در دوران پیشانقدی، کانت رسالۀ مستقلی با عنوان «تنها حجت ممکن در تأیید برهان وجود خدا» تألیف کرده و در آن سعی کرده است تا وجود خدا را از طریق براهین عقل نظری اثبات کند. اهمیت این رساله در این است که از یک سو بر خلاف اندیشۀ دوران نقدی برای عقل نظری شأن برهان‌آوری در اثبات وجود خدا قائل می‌شود و از سوی دیگر، بر خلاف سنت ولفی‌ـ‌لایبنیتسی، به جای برهان جهان‌شناختی، برهان طبیعی‌ـ‌الهیاتی را مطرح می‌کند. به علاوه، با محور قرار دادن مفهوم امکان در تقریر برهان وجودی، با تقریر فیلسوفان پیشین - علی‌الخصوص دکارت - مخالفت می‌کند و تقریر جدیدی از آن ارائه می‌دهد. در این مقاله ابتدا مسیر اختصاصی استدلال کانت مبنی بر اثبات وجود خدا را بر مبنای رسالۀ مذکور توضیح داده‌ایم و در مرحلۀ دوم، مستند به برخی پژوهش‌های جدیدتر، نشان داده‌ایم که تعارض بین عنوان کتاب (تنها حجت ...) و محتوای آن (پذیرش دو برهان طبیعی‌ـ‌الهیاتی و برهان وجودی)، که برخی دیگر کانت‌شناسان را به این گمان انداخته که کانت متهافت سخن گفته است، یک تعارض بدوی و برآمده از ترجمۀ خطای اصطلاح Beweisgrund از آلمانی به انگلیسی است.