جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نخستین بار ونزبرو، سیره ابن اسحاق را به مثابۀ گونه ای داستانی از تفسیر قرآن برشمرد؛ گونه ای که در آن داستان نقشی محوری و اساسی دارد. در این پژوهش با الهام از این نوع نگاه و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی توأم با نقد، ضمن ارزیابی دیدگاه ونزبرو درباره نسبت سیره ابن اسحاق با سنت تفسیر قرآن، به واکاوی چگونگی کاربست آیات در این اثر پرداخته ایم. نتایج تحقیق نشان می‌دهد در این اثر 127 مورد طرح آیات قرآن در خلال مباحث مختلف دیده می‌شود. تبیین اسباب نزول با 75 مورد، بخش عمدۀ روایات سیره با محوریت آیات قرآن را تشکیل می دهد. به رغم آنکه ونزبرو ذکر اسباب نزول را عنصری از تفاسیر فقهی برمی شمارد، یافته های این پژوهش نشان می دهد این عنصر چنانکه ریپین هم گفته است، خصیصه ای از گونۀ داستانی تفسیر بنابر تقسیم بندی گونه های تفسیری پیشاطبری از دید ونزبرو است. ذکر آیات در قالب سخنان و نوشته های شخصیت های داستان، غنابخشی و مزین‌ساختن کلام راوی به آیات الهی، تبیین معنای واژگان به‌خصوص الفاظ تَکامَد، دخیل و غریب، بیان مصادیق آیات و تفسیر آیات قرآن با استشهاد به سایر آیات از دیگر انواع کاربست های آیات در سیره ابن اسحاق به شمار می آید.

«سلسله‌مراتب جنسیتی» به معنای ترسیم برتری برای یکی از دو جنس زن یا مرد است. وجود سلسله‌مراتب جنستی در قرآن و نحوه تعامل مفسران با آیاتی که مضمون «سلسله‌مراتب جنسیتی» را در بر دارند، همواره محل بحث مفسران بوده است. کارن بائر، اندیشمند زن غیرمسلمانی است که در کتاب سلسله‌مراتب جنسیتی در قرآن: تفاسیر کهن، پاسخ‌های نو، با تمرکز بر سه مبحث «شهادت، خلقت، و ازدواج»، با اتخاذ «رویکردی درزمانی»[1] به بررسی تحلیلیِ سنت تفسیری مسلمانانِ سده‌های میانی تا مدرن، در تفسیر آیات ناظر بر «سلسله‌مراتب جنسیتی» پرداخته است. بائر مفسران را به دو دستۀ سده‌های میانی (قرن 2 تا 12 هجری) و مدرن (اواسط قرن 13 تا کنون) تقسیم کرده است. وی معتقد است که عالمان سده‌های میانی، سلسله‌مراتب جنسیتی در قرآن را امری بدیهی تلقی کرده‌اند؛ اما عالمان مدرن به بازتفسیر این‌گونه آیات پرداخته‌اند. به نظر بائر، عالمان پیشامدرن معتقد بودند که قرآن در ذات خود معنادار است؛ برخلاف عالمان پسامدرن که متن را خالی از معنا و نیازمند تفسیر می‌دانند. بائر دخالت دادن دستاوردهای تجربی در علوم تفسیر را ویژه مفسران مدرن می‌داند؛ همچنان که کاربرد استدلال‌های عقلی در تفاسیر مدرن پررنگ‌تر است. عالمان مدرن برخلاف مفسران سده‌های میانی، به مباحث اجتماعی عصر خود، مثل حقوق زن، نظر ویژه‌ای داشته‌اند. قرآن کریم، احادیث پیامبر، و مکتب فقهی مفسر، منابع ثابتی هستند که مفسران در تفسیر از آن‌ها استفاده می‌کردند؛ اما برخی از منابع در دوره‌های مختلف، از جایگاهی ویژه برخوردار بود. برای مثال، تفاسیر متقدم به مراجع اولیه، تفاسیر کلاسیک به احادیث پیامبر‹ ، و تفاسیر مدرن به استدلال‌های عقلی و نظریه‌های علمی اعتبار بیشتری می‌بخشیدند.

دانشمندان علوم قرآنی به منظور اثبات پیوستگی و انسجام سور قرآن از الگوهای ساختارشناسانه متعددی بهره برده‌اند. در این میان الگوی هالیدی و حسن، هم از سوی قرآن‌پژوهان و هم از سوی پژوهندگان متون غیرقرآنی با رویکرد ساختارگرایی از استقبال بیشتری بهره‌مند شده است. این دو زبان‌شناس در آثار مشترک خود، به جهت کشف انسجام متونی که به زبان انگلیسی معیار تألیف شده بود، الگویی ابداع و طرح کردند. البته این الگو قابل اجرا بر همه زبان‌هاست. در این نوشتار از میان پژوهش‌های فارسی‌زبان انجام‌شده بر اساس الگوی انسجامی هالیدی و حسن، ده پژوهش در بازه زمانی دهه نود، انتخاب و میزان موفقیت آنها در فهم صحیح الگو و کاربست دقیق آن در سور قرآن به روش فراتحلیل کیفی، ارزیابی شده است. حاصل این فراتحلیل کشف اشکال‌ها و نقاط ضعفی است که در فهم صحیح این الگو وجود دارد؛ مانند تفکیک روابط پیوندی از انسجام دستوری، معرفی ناقص زیرمجموعه‌های انسجامی و عدم توجه به نظریه پیوستگی. فهم ناصحیح الگو سبب می‌شود انطباق آن بر سور قرآنی نیز با موفقیت انجام نشود که بارزترین نمود آن غفلت از مؤلفه‌های موردنظر الگوی هالیدی و حسن است. مهم‌ترین و عمده‌ترین علّت این اشکال‌ها مراجعه‌نکردن به منبع اصلی در فهم الگوست.

اهل‌ بیت (ع)، مفسران واقعی کلام وحی هستند و روایات ایشان الگویی برای آموزش شیوه صحیح تفسیر قرآن و استخراج اصول تفسیری است. ازآنجاکه تفسیرِ همه آیات قرآن از سوی معصومان در دست نیست، الگو گرفتن از مبانی و اصول تفسیری معصومان، امری ضروری است. از 3786 روایتی که کلینی در اصول کافی گرد آورده، 678 روایت، قرآنی­اند و در برخی از آن­ها تفسیر آیات و واژگان قرآن آمده است. در پژوهش حاضر با بررسی روایات تفسیری به روش تحلیلی- توصیفی، اصول تفسیر در تقسیمی دوگانه، به اصول تفسیری مبنایی (امکان فهم­ قرآن برای همگان، اعتبار عقل در حوزه فهم قرآن، وجود لایه­ها و بطون در قرآن) و اصول تفسیری روشی (توجه به قرآن به‌عنوان منبع تفسیر قرآن، توجه به جایگاه پیامبر اکرم (ص)، توجه به مفاهیم عرفی و مسائل زبانی، تعمیم آیه، در نظر گرفتن سطح فهم مخاطب) تقسیم شده است.

بازیابی منابع آثار روایی که از حوزه‌های نوین مطالعات حدیثی است، به شناسایی منابع موجود یا مفقود آثار روایی موجود اختصاص دارد. پژوهش‌های این حوزه اگر به صورت روش‌مند و دقیق صورت گیرد، فرآیندی جامع است که علاوه بر نتایج مستقیمی مانند: 1.یافتن منابع بی‌واسطه و باواسطه اثر روایی؛ 2.میزان احتمالی بهره‌مندی از هر کدام از منابع؛ 3.تعیین تعلق منابع اثر به هر کدام از دوره‌های حدیثی؛ 4.تشخیص میزان بهره‌مندی از آثار کهن و متقدم روایی؛ دستاوردهای جانبی فراوان و راه‌گشایی برای حوز‌ه‌های دیگر مطالعات حدیثی دارد. در این پژوهش، بر اساس بررسی و تحلیل مطالعاتی که تاکنون در حوزه بازیابی منابع آثار روایی صورت‌گرفته و ارائه نمونه‌هایی از این پژوهش‌ها، دوازده دستاورد مهم و متنوع شناسایی و معرفی شده است. این دستاوردها عبارتند از: 1.تاریخ‌گذاری احادیث؛ 2.بازسازی آثار از دست رفته؛ 3.آشنایی با شیوه‌های محدثان متقدّم در اخذ روایت از آثار حدیثی؛ 4.اصلاح اسانید؛ 5.کامل‌شدن طرق در فهرست‌ها؛ 6.گردآوری اطلاعات دقیق‌تر درخصوص آثار روایی؛ 7.شناسایی طرق مورد اعتماد محدثان در سندهای پرتکرار؛ 8.آگاهی از نحوه تعامل حوزه‌های حدیثی با یکدیگر؛ 9.یافتن شواهد بیشتر در مکتوب‌ بودن منابع آثار روایی؛ 10.شناسایی موارد نقل شفاهی؛ 11.دستیابی به یافته‌های جدید در نتیجه تحلیل آماری و12. شناسایی سیر انتقال دانش حدیثی در میان محدثان.

روایات جعلیِ حاکی از خوردن گوشت حرام توسط پیامبر (ص) با سه تحریر مختلف و طرق متعددی در منابع روایی اهل‌سنت نقل شده است. در این پژوهش با استفاده از شیوه‌های مختلف تاریخ‌گذاری احادیث، خاستگاه تاریخی و جغرافیایی و علل پیدایش و نشر این روایات نشان داده می-شود. گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و بررسی داده‌ها به‌شکل توصیفی‌ـ‌تحلیلی است. این روایات به‌احتمال زیاد در ابتدا توسط سعید بن-زید با هدف ترفیع جایگاه اجتماعی خود قبل از سال 51 جعل و در مدینه نقل شده ، سپس عبدالله بن‌‌عمر با اخذ روایت سعید و اصلاح و تغییر آن، تحریر خود را قبل از سال 74 نشر داده است. دربارۀ جاعل تحریر سوم، تحریر منقول از زید بن‌حارثۀ، تنها می‌توان ادعا کرد که خود زید جاعل و راوی آن نبوده و جاعل آن با آگاهی از دو تحریر دیگر و پیوند آنها با خبری تاریخی، تحریری مفصل و مبسوط ارائه و نشر داده است.

یکی از مباحث علوم قرآنی بحث قرائات است. گمان غالب این است‌‌که اختلاف قرائت محصول پس از زمان ‌پیامبر خدا و نتیجه نبود دسترسی‌ به حضرت است؛ از این‌رو، مسلمانان عصر نبوی در این زمینه با هم اختلافی نداشته‌اند. اما بر اساس روایات، صحابه حتی در عصر و مصر پیامبرخدا نیز با هم بر سر قرائت قرآن اختلاف داشته‌اند. این مقاله درصدد است با نگاهی تاریخی و با روش توصیفی ـ تحلیلی‌ به‌بررسی این روایات بپردازد؛ تا ضمن اشاره‌ به‌پیشینه تاریخی این مسئله و انعکاس بخشی از زندگی پیامبرخدا و صحابه‌‌که مغفول مانده، نشان دهد‌‌که اختلاف صحابه در قرائت قرآن در عصر نبوی از چه کمیت و کیفیتی برخوردار بوده است. مطابق این تحقیق زمان اختلاف صحابه در اواخر حیات پیامبرخدا و بیش‌تر پس از فتح مکه بوده است. صحابه در اموری همچون لهجه، برخی از اضافات، نقل مترادفات و حتی شمار آیات یک سوره با هم اختلاف پیدا کرده‌اند و بیش‌تر این اختلاف‌ها حتی پس از مراجعه‌ به‌پیامبرخدا نیز ادامه ‌یافته است.

فقر از بزرگ­ترین نابسامانی‌های اجتماعی ـ اقتصادی به شمار می‌آید که رفع آن نیازمند به‌کارگیری سیاست‌های گوناگون در حوزه‌های مختلف است. یکی از پیش‌شرط‌های موفقیت این سیاست‌ها، طراحی آن‌ها بر پایۀ شناسایی دقیق علت‌هاست. پژوهش حاضر، با گردآوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای و توصیف و تحلیل محتوای آن‌ها، به بررسی تطبیقی دیدگاه امیرمؤمنان علیه السلام و سه مکتب لیبرالیسم، سوسیالیسم و دولت‌رفاه درباره علت­‌های فقر پرداخته است؛ تا ضمن آشکارساختن دلیل اختلاف یا اشتراک سیاست‌های فقرزدایی این دیدگاه‌ها، به طراحی و اجرای کارآمدترین و مناسب‌ترین سیاست‌های فقرزدایی کمک کند. بر اساس یافته‌های پژوهش، علت‌های فقر از دیدگاه امیرمؤمنان علیه السلام، نه همچون لیبرالیسم، بر کاستی‌های فردی و نه همچون سوسیالیسم بر کاستی‌های ساختاری متمرکز است؛ بلکه مانند دولت‌رفاه، به هر دو جنبه توجّه دارد. با وجود این، برخی علت‌های فقر در سه مکتب لیبرالیسم، سوسیالیسم و دولت‌رفاه، بر مبنای دیدگاه امیرمؤمنان علیه السلام، قابل پذیرش، و برخی غیرقابل پذیرش است.

در میان ائمّۀ اطهار(علیهم السّلام)، بیشترین زیارات به امیرمؤمنان و سیّد الشّهداء(علیهما السّلام) اختصاص دارد. در این پژوهش که گردآوری اطلاعات آن به روش کتابخانه­ای و تحلیل داده­ها به ­روش تاریخی، تطبیقی و توصیفی است، زیارات امیرالمؤمنین(ع)، منبع­یابی شد و سیر تطوّر تاریخیِ سندی و متنی آنها از کهن­ترین منبع موجود، یعنی الکافی شیخ کلینی تا آثار علامۀ مجلسی شناسایی گردید. نتیجه این شد که در مجموع، سی و دو زیارت برای آن­ حضرت در شانزده کتاب ادعیّه و زیارات وجود دارد که بیشترین آنها در المزار الکبیر ابن ­مشهدی با ذکر چهارده مورد است. زیارت امیرالمؤمنین(ع) در روز غدیر، بیش از سایر زیارات در کتاب‌های ادعیّه و زیارات محدّثان و فقهای برجستۀ شیعه آمده است. این زیارت را ابتدا ابن­قولویه در کامل ­الزیارات با ذکر دو واسطه از امام رضا، از امام کاظم از امام صادق(علیهم السّلام) آورده و پس از وی، شیخ طوسی در مصباح المتهجّد و سپس ابن­مشهدی در المزار الکبیر از جابر بن یزید جعفی از امام باقر(ع) روایت کرده است. از سی و دو زیارت امیرالمؤمنین(ع)، سیزده مورد، با ذکر سند و نوزده مورد، بدون ذکر سند بوده و بیشتر آنها از امام باقر، امام صادق و امام هادی(علیهم السّلام) صادر گردیده­اند.

پیشرفت‌های تمدن غربی در دو سده اخیر، موجب ایجاد رویکردهای مختلفی در میان اندیشمندان مسلمان درباره جایگاه و قلمروی حضور دین در دنیای مدرن شده است. عده ای تحت تأثیر اندیشمندان غربی دوره رنسانس، ضمن تأکید بر ناکارآمدی دین در پاسخ به نیازهای انسان امروزی، نجات جامعه را در محدود کردن قلمروی دین به امری شخصی دانستند. اما عده‌‌ای دیگر از جمله مفسران ضمن تأکید بر کارآمدی اسلام در همه عرصه‌های حیات بشر وظیفه خود را یافتن پاسخ‌های درخور، برای نیازهای جدید و متنوع جامعه امروزی با شیوه استنطاق قرآن دانستند و در این ضمن با اشاره به مبانی نظری و شیوه-های عملی تمدن غربی به ارزیابی و نقد آنها هم پرداختند. در میان این مفسران، نقش علامه طباطبایی در رویکرد نقادانه به تمدن غربی به‌ویژه از زمان روشنگری که یکی از مراحل مهم این تمدن به شمار می-آید، بسیار برجسته است. در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای اطلاعات مربوط به مبانی نظری و شیوه‌های عملی تمدن غرب در عصر روشنگری در تفسیر المیزان گردآوری و با روش توصیفی- تحلیلی تبیین شده است. از مهم‌ترین مبانی تمدن غربی که در المیزان مطرح و نقد شده می‌توان به پوزیتویسم، اومانیسم، نسبیت اخلاق، دموکراسی اشاره کرد. در میان شیوه‌های عملی هم مسائلی چون آزادی زن، کاپیتالیسم بشتر مورد توجه علامه قرار گرفته است. بر اساس نظر علامه طباطبایی ادعای ناکارآمدی قوانین دین در عصر حاضر و برتری مبانی نظری و شیوه‌های عملی تمدن غرب، باطل است زیرا تمدن غربی در بعد نظری و عملی سرشار از تناقض، ناتوانی در سعادت مردم و محدود به بازه زمانی دنیاست. علامه ضمن روشن کردن نسبت مادیگرایی با اندیشه تقلیدی بودن دین، اصل مادیگرایی را منجر به رواج خرافه‌های اجتماعی متعدد دانسته‌اند. در حوزه اخلاق نیز قائلان به نسبیت اخلاق مطالبی را مطرح کرده‌اند که علامه طباطبایی با استدلالاتی دقیق از جمله تبیین طبیعت نوعیه و تطبیق آن با اجتماع شخصی و نیز تذکر به خطاء در تشخیص و تفاوت مصادیق و... به آنها پاسخ داده و اطلاق اخلاق را به اثبات می‌رسانند، در مورد دموکراسی به‌عنوان قله افتخار و ادعای تمدن غرب نیز، علامه پس از رد صفت اکثریت از دموکراسی به ناکارآمدی آن در بعد اخلاق پرداخته و بیان می‌دارند که دموکراسی غربی تنها قابلیت مدیریت ظواهر و امور مادی و نه معنوی را دارد. در بخش دیگری، ایشان به شیوه‌های عملی تمدن غرب اشاره دارد، یکی از این اصول، جایگاه زن و آزادی اوست که پس از بیان مفهوم صحیح آزادی و نیز محدودیت‌های معقول آن، آزادی زن در غرب را وسیله‌ای برای دست‌یابی به خواسته‌های دنیوی این جوامع دانسته که از زن به‌عنوان ابزاری برای تسهیل این روند استفاده می‌شود، و اما در مورد ساختار اقتصادیِ این تمدن، که همان سرمایه‌داری است، ایشان این نظام مالی را از ریشه باطل، و عاملی در ایجاد تضاد طبقاتی، و تقسیم جامعه به دو دسته بسیار فقیر و بسیار غنی می‌داند.