جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی تطبیقیمفهوم خود از دیدگاه روان‌شناسی انسان‌گرا وعرفان اسلامی و استنتاج دلالت‌های تربیتی آندر چندین سال اخیر نظریه‌های روان‌شناسی در برنامه‌های آموزشی و تربیتی کشورمان جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. از این میان می‌توان به روان‌شناسی انسان‌گرایی اشاره کرد. تصویری که این روان‌شناسان از انسان به دست می‌دهند، خوشبینانه و امیدبخش است.. آن‌ها محور اصلی نظام فکری خود را بر "خود" و "خودشکوفایی" بنا نهاده‌اند. مکتب عرفان اسلامی نیز که ریشه در منابع اصیل اسلامی دارد، منبعی غنی از مباحث انسان‌شناختی است؛ و یکی از مکاتبی است که در سطح وسیع به موضوع"خود" و"خودشناسی" پرداخته است. با توجه به اهمیت مفهوم"خود" به عنوان یکی از ارکان تعلیم و تربیت، هدف کلی این پژوهش، بررسی تطبیقی مفهوم خود از دیدگاه روان‌شناسی انسان-گرا و عرفان اسلامی و استنتاج دلالت‌های تربیتی آن می‌باشد. با توجه با این هدف، ابتدا دیدگاه مازلو و راجرز به عنوان اصلی‌ترین نمایندگان روان‌شناسی انسان‌گرا و نجم الدین رازی و عزیزالدین نسفی به عنوان نمایندگان عرفان اسلامی بررسی و سپس به شباهت‌ها و تفاوت‌های این دیدگاه‌ها در خصوص مفهوم خود پرداخته شده است و دلالت‌های تربیتی برآمده از آن مورد بررسی قرار گرفت. پژوهش حاضر کهاز نوع تحقیات کیفی است با رویکردی غیر پیدایشی به استخراج مقوله‌های مورد نظر پرداخته است. داده‌های مورد نیاز با روش اسنادی جمع‌آوری شده است. تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده نیز با رویکرد توصیفی- تفسیری صورت گرفته است. نتایج پژوهش نشان داد که گرچه میان روان‌شناسان انسان‌گرا و عرفان اسلامی دررابطه با خود و خودشناسی تفاوت‌هایی وجود دارد اما این تفاوت‌ها به گونه‌ای نیست که آن‌ها را در مقابل هم قرار دهد . از طرف دیگر شباهت‌های زیادیمیان این دو دیدگاه در خصوص خود و خودشناسی ‌وجود دارد که دلالت‌های تربیتی مشترکی را نیز در پی دارد و چنان‌چه تلفیق و گفتمانی سازنده میان آن‌ها صورت پذیرد کارکردشان در تعلیم و تربیت بیش‌تر و بهتر می‌شود.

بررسی آثار مولانا و کی یرکگور نشان می‌دهد که هر دو اندیشمند تقریبا در اصولی مانند ایمان و اخلاق، ایمان و جهش، هم چنین رابطه ی ایمان با شیطان و ایمان با تقدیر به یک نقطه می رسند. هر دو تکلیف را بیان خواست خداوند و شیطان را مانع ایمان می دانند و به بحث جهش در ایمان ارزش زیادی می‌دهند. اما در بحث ایمان و عقل هر کدام به راه خود می‌روند. مولانا قلمرو ایمان را شامل متعلقات خردپذیر و خردگریز می داند، اما کی یرکگور این مباحث را افزون بر خردگریز بودن خردستیز هم می داند؛ هر دو متعلق ایمان را عالم غیب و کارکرد ایمان به غیب را در همین دنیا می دانند و هر دو تفرد را مورد بررسی قرار می‌دهند. در این جستار کوشش شده است که با رویکردی تطبیقی و با استناد به آثار این دو متفکر، تشابهات و مشترکات فکری و اعتقادی آنها درباره‌ی ایمان واکاوی شود.

نظام علیت فلسفی، در حدّ «نیاز پدیده به پدیدآورنده» متوقف نشده، و بر لزوم ضرورت علّی- معلولی و نیز تعلق هر معلول خاص به علت معین تأکید و اصرار دارد، لذا نظامی ثابت و غیر قابل تغییر و تبدیل، برای کل عالم هستی رقم زده است. این نظام، از علت العلل شروع شده و تا پایین ترین مراتب هستی، ادامه می یابد. در این دیدگاه، گمان می شود که تغییر در عالم، بنابر دلیل عقلی محال است، بدین روی این امر را حتی از ناحیه خدای متعال نیز ممتنع دانسته اند. در عین حال تصور می شود که به قادریت خداوند نیز خللی وارد نمی شود، چون قدرت، بر امور محال تعلق نمی گیرد. به همین ترتیب، دیدگاه خاصی در خصوص معنی صحیح عدالت خداوند متعال طرح شده است که کاملا با مبانی فوق الذکر ارتباط دارد. مقاله حاضر، می کوشد این نظریه را تبیین کرده و نسبت آن با آیات و روایات، را بسنجد.

مقاله حاضـر بيـان كننـده برخی از مقومـات و مقـدمات ايمـان از ديـدگاه مولانـا و كی یركگور است. پس از غور و بررسی در آثار مولانا و كـی یركگـور در مـی یـابيم كه هر دو انديشمند تقريباً در اصولی ماننـد ايمـان و شـور، ايمـان و تـسليم، ايمـان و اختيار و ... به يك نقطه می رسـند و ايـن امـور را لازمـه لاينفـك ايمـان و ديـنداری می دانند . اما آنچه سبب اختلاف نظر اين دو انديشمند می شود، يكی، نحـوه رويكـرد آندو به اين مباحـث اسـت و ديگـر، بحـث ايمـان و عقـل اسـت كـه در ايـن زمينـه كی یركگور معتقد است عقل نه مقوم ايمـان اسـت و نـه مقدمـه آن، بلكـه خـارج از بحث ايمان است . بدين ترتيب مباحث دينی و ايمانی نه تنهـا خردپـذير نيـستند، بلكـه برخی از مباحث دينی خردگريز و برخی ديگر كه بيـشتر آنهـا را تـشكيل مـی دهنـد، خرد ستيزند؛ اما مولانا اولا، عقل را به عنوان مقدمه ايمان قبول دارد؛ ثانياً قائل به فـوق عقلانی بودن اين مباحث است، نه خرد ستيزبودن آنها. در اين جـستار كوشـش شـده است تا با استناد به آثار اين دو متفكر، تشابهات و مشتركات فكـری و اعتقـادی آنهـا در باب ايمان به صورت تطبيقی مورد واكاوی قرار گيرد.

آموزة مايا كه براي بيان چگونگي خلقت در آيين هندو مطرح مي گردد، يكي از مهم ترين بخش هاي الهيات هندو مي باشد. اين آموزه، بيانگر اين است كه فرايند خلقت در واقع نوعي تجلي برهمن است و جهان به عنوان ساية برهمن و رؤياي او صادر شده است. نظرية مايا، كه زاييدة يك نگاه وحدت وجودي است، بيشتر در كتاب اوپانيشادها مطرح گرديده و از سوي عارفان مكتب ودانتايي، بخصوص متفكر برجستة اين مكتب يعني شانكارا واكاويي، بسط و گسترش يافته است. اين پژوهش، بر آن است تا نشان دهد اصل نظريه مايا، هرچند نه به شكلي مفصل، در مجموعة «وداها»، كه قديمي ترين متون مذهبي جهان و آيين هندو به شمار مي روند، وجود داشته است. بدين منظور، به كاوش هاي لغت شناسي و معناشناسي در باب نظرية مايا پرداخته و با نظر به سرودهاي وداها، از جمله دو سرود «آفرينش» و «پروشا»، تلاش در اثبات اين مطلب صورت گرفته است

دعا امری فطری است و تنها به نوع بشر اختصاص ندارد. دعا حوزه معنایی گسترده ای را دربر می گیرد و در فرهنگ های مختلف، از معانی و مفاهیم کمابیش یکسانی برخوردار است. از معانی مشترک می توان به ایجاد رابطه با خدا و درخواست نیازها از او اشاره کرد. دعا مراتب و اهداف گوناگونی دارد؛ گاهی برای رفع گرفتاری و خواسته های مادی است و گاهی به هدف والای خود، یعنی ارتباط و اتصال با دوست می رسد؛ به گونه ای که انسان خود را فراموش می کند و خدا را تنها به واسطه خدا بودن و عشق او می خواهد. دعا در اسلام و مسیحیت جایگاه ویژه ای دارد و قرآن و کتاب مقدس همواره مردم را به آن سفارش کرده اند؛ کودکان هم که از این قاعده مستثنا نیستند دعا و نیایش را می آموزند و به درگاه خداوند دعاهایی می کنند که بیانگر اعتقاد آنها به قادری مطلق است. هدف از پژوهش حاضر بررسی مفهوم خدا در دعاهای کودکان شرقی و غربی (ایرانی و آمریکایی)، بر اساس اسماء افعال و صفات خداوند است؛ از این رو، مقاله به شیوه تحلیل محتوای کیفی به بررسی شش منبع در این زمینه پرداخته است. دستاوردها نشان داد خدا در دعاهای کودکان شرقی، بیشتر با اسماء افعالش، مانند رازق، شافی و به طور کلی اسمایی که بیشتر دربردارنده جنبه درخواست و نیازهای مادی است معنا می شود؛ درحالی که در دعاهای کودکان غربی خواسته های مادی کمتر به چشم می خورد. در دعاهای کودکان غربی، خدا انسان وارتر است؛ ادبیاتی که آنها در گفت و گو با خداوند به کار می برند دلیلی بر این ادعا است. سپاسگزاری و اذعان به قادر مطلق، فیاض و خیر مطلق بودن خداوند از دعاهای مشترک است. تاثیر آموزه های دینی بر نوع دعاها نیز اجتناب ناپذیر است. این جستار در برگیرنده دو بخش است: 1- دعاهای کودکان شرقی و غربی و اسماء افعال خداوند؛ 2- دعاهای کودکان شرقی و غربی و اسماء صفات خداوند.

در این جستار کوشش شده است با رجوع به نمونه های برجسته از ادبیات کودک، به بررسی تطبیقی مفهوم خدا در ادبیات کودک ایران و آمریکا در ابعاد دینی، روان شناختی و فلسفی پرداخته شود. ازآنجاکه کودک قادر به درک مفاهیم انتزاعی نیست، در هر دو ادبیات سعی شده خدا به صورت عینی تداعی شود؛ از این رو، از پدیده های عینی مانند طبیعت استفاده شده است. در هر دو ادبیات، خدا با صفات جمال و جلال معرفی می شود و در مواردی خدا با پاسخ پرسش ها و تصور خود کودک ارائه می شود؛ هرچند، در ادبیات کودک ایران بر جنبه های تنزیهی خداوند نیز، تأکید شده است. البته این پاسخ ها حاصل رشد فکری دوره بزرگسالی و درک مفاهیم انتزاعی است که به کودک القا می شود. این مقاله در پی پاسخ به سه پرسش بنیادی است که عبارت اند از: 1- از دیدگاه کودک خدا کجاست؟ 2- ماهیت خدا از دیدگاه کودک چگونه است؟ 3- کودک خدا را با چه صفاتی می شناسد؟ کودک خدا را در آسمان و در ذات هستی و همه پدیدها می بیند و ماهیت او را با عضق و مهربانی در می یابد. او خدا را با صفات جمال و جلالش می شناسد. اما هم سو با نیازهای عاطفی کودک، صفات جمال در زندگی او سهم بیشتری دارد.

از دغدغه های اساسی غزالی که در طی انتقال مبنایی او به سمت تصوف نیز قابل مشاهده است مساله تاویل و روش تاویل متون مقدس خصوصا قرآن کریم است. او هر چند رساله هایی در رد تعلیمیه، باطنیه و اسماعیلیه و رویکرد آنان به قرآن کریم دارد، اما با توجه به قواعدی که در ضمن تاویل بنا می نهد به خوبی تاثیرپذیری او در این زمینه از رویکرد باطنی به تفسیر قابل مشاهده است، رویکردی که بعدها در جریان های مهم فلسفی مانند حکمت متعالیه نیز موثر افتاد. این مقاله ابتدا به مساله تاویل مجاز و غیرمجاز و، تفسیر به رای، در نزد غزالی و سپس به قواعد تاویل مجاز در نزد او و در انتها به مواردی از این تاویل از باب نمونه در آثار او می پردازد.

چکیده: سنت¬گرایی که به عنوان جریانی معاصر در مقابل مدرنیسم قرار می¬گیرد معتقد به وجود یک سنت زنده، پویا و ازلی است که هرگز هم از بین نمی¬رود، واحد است و در قالب¬های گوناگون متجلی می¬شود. علاوه¬براین وسیله¬ی رسیدن انسان به خدا نیز هست. این معنای از سنت بسیار متفاوت است با سنت به معنای متعارف آن یعنی آداب، رسوم و عادت. سنت-گرایان بخصوص شوان معتقدند که در قلب تمام سنن حکمت خالده¬ وجود دارد. برخلاف نظر او که حکمت خالده را با مابعدالطبیعه مترادف و مابعدالطبیعه را علم به حقیقة¬الحقایقی می¬داند که تنها از طریق تعقل قابل حصول است نه از راه عقل جزیی، حکمت خالده از نظر نصر "حاوی" مابعدالطبیعه یا علم قدسی¬ است که به شناخت مبدأ کلی اهتمام می-ورزد.حکمت خالده شامل مبانی مابعدالطبیعی یا وجودشناسی، انسان¬شناسی، اخلاق و خداشناسی است. پیروان حکمت خالده را می¬توان منادیان خداشناسی توحیدی در جهان معاصر غرب دانست. دیدگاه آنان نقاط مشترک فراوانی با دیدگاه فیلسوفان و به¬ویژه عارفان مشرق زمین دارد چنان¬که می¬توان مدعی شد که مهم¬ترین مسائل حکمت خالده با رئوس مسائل عرفان اسلامی مشترک ¬است. مهمترین صفات الهی در نظر آنان عدم تناهی، اطلاق و خیریت است که راهگشای مسائل فراوانی است که انسان متجدد در زمینه¬ی خداشناسی با آنها روبروست مسائلی از قبیل خیر و شر و جبر و اختیار که بیش از هرچیز او را به خود مشغول کرده است. در این دیدگاه به تناسب مراتب مختلف وجودی می¬توان از انواع جبر واختیار سخن گفت،گاهی در مرتبه¬ی الهی و قلمرو امر مطلق و گاهی در مرتبه¬ی ¬بشری و قلمرو نسبیت و به اعتقاد نصر انسان تنها در اتصال با این مرتبه که قلمرو جبر و نیز اختیار محض است،کاملاً مختار و نیز مجبور خواهد بود. در بیان او، علاوه بر این جبر که وجه دیگر اختیار کامل است جبر دیگری نیز وجود دارد که به میزان فاصله¬ی انسان از امر مطلق برای او حاصل می¬شود، به معنای استقلال از اراده¬ی الهی است و آن جبر جسمی-روانی است. به اعتقاد سنت¬گرایان راه¬های مختلف وصول به ذات قدسی خداوند از خودشناسی شروع می¬شود. این مسأله به قدری دارای اهمیت است که شوان اصولاً مابعدالطبیعه را چیزی جز خودشناسی نمی¬داند و حدیث "من عرف نفسه فقد عرف ربه" را به¬عنوان شاهدی بر این مدعا بیان می¬کند و از انواع خودها در مسیر شناخت حق سخن می¬گوید.از این رو با شناخت خود می¬توانیم به شناخت خودِ مطلق نائل شویم. هرچند شوان و نصر هر دو این حدیث را بیان می¬کنند اما دیدگاهشان کمی متفاوت به¬نظر می¬رسد موضوع رساله¬ی حاضر، بررسی برخی از مهم¬ترین مبانی خداشناسی و انسان¬شناسی حکمت خالده است با محوریت آراء شوان به عنوان تکمیل¬کننده¬ی طریق سنت¬گرایی و دکتر نصر به عنوان شارح آثار او و وجوه اختلاف و شباهت¬ دیدگاه-های این دو فیلسوف معاصر، تا با بدست آوردن چارچوبی برای شناخت سنت اصیل، پویا و جهان¬شمول، جایگاه حکمت خالده در اندیشه¬های فلسفی معاصر روشن شود. کلیدواژه¬ها: سنت، حکمت خالده، انسان، خدا، نصر، شوان.