جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫عقلي بودن، يکي از خصوصيات مهم مذهب تشيع است. اين پژوهش در چهار فصل، به تأثير عصر امام رضا عليه السلام و شخصيت ايشان در عقلانيت ديني و تفکر عقلاني در اين عصر پرداخته است. نويسنده پس از مفاهيم و کليات، به فرقههاي مخالف و موافق عقلانيت در عصر امام رضا عليه السلام پرداخته است. در سير تحولات عقلگرايي در جهان اسلام، سه جريان موازي وجود داشت: 1. جريان نصگرايي که هرگونه رهيافت عقل را در گزارههاي ديني مردود ميدانست؛ 2. جريان عقلگرايي افراطي که عقل را معيار صحت همه گزارههاي ديني ميدانست؛ 3. جريان عقلگرايي معتدل که عقل را در محدوده معين، حجت ميدانست. جريان معتدل، مربوط به مذهب اماميه است. عصر امام رضا عليه السلام از چند ويژگي برخوردار بود که عبارتاند از: آزادي بيان، امنيت نسبي، عدم تعصبات قومي و ملي و ملاک بودن علم و تخصص محوري، و تساهل و تسامح خلفا که باعث شد مباحث عقلي و کلامي رونق گيرد. امام رضا عليه السلام در چنين فضايي، در جهت تفکر عقلاني ناب اسلامي، بسيار تأثيرگذار بودند. آن حضرت جايگاه عقل در اسلام و ديدگاه اسلام را در اين زمينه تبيين نمودند و موضوعات مختلفي را در جهت ارتقاي مباحث کلامي- عقلي با فرق و اديان مختلف به منظور روشنگري اذهان عمومي که به نوعي دعوت به قرآن و عترت بود، بيان نمودند. تلاش ديگر آن حضرت، براي آشتي دادن ميان عقلگرايي و دين و بهره برداري از عقل در مسائل ديني بود که بيانات امام عليه السلام به نحوي ردّ بررويکرد افراطي و تفريطي نسبت به عقل درآموزههاي ديني بود. امام رضا عليه السلام با بهره گيري از فضاي موجود، تأثيرگذارترين فرد در جهت احياي تفکر عقلاني بودند و پايه هاي بنا شده اسلام را جهت دادند. با اين وجود، در کتب تاريخي اهل سنت، نقش آن حضرت در اين جهت کم رنگ نشان داده شده و يا از آن امام همام، يادي نشده است.

رفتار سیاسی نخبگان فرهنگی به لحاظ تأثیر و الگو سازی در جریان ها ی تاریخی حائز اهمیت فراوان است. با توجه به اینکه دوره اموی هم زمان با شکل گیری نحله ها و گروه های مختلف فرقه ای و سیاسی است، نخبگان فرهنگی با عملکرد خود به صورت مستقیم یا غیر مستقیم هدایت این گروه ها و در حقیقت جامعه را بر عهده داشتند. قابل ذکر است که نوع رفتار سیاسی نخبگان فرهنگی با حاکمیت سیاسی اموی با توجه به سه عامل علایق مذهبی، قومیت و منزلت اجتماعی سنجیده شده است و بر این اساس نخبگان فرهنگی در چهارسنخ موافق، مخالف، بی طرف و مذبذب دسته بندی شده اند.در پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- اکتشافی و دسته بندی و طبقه بندی اطلاعات به قصد سنخ شناسی نخبگان فرهنگی اقدام شده است. بر این اساس با استفاده از منابع تاریخی ، ادبی ، انساب و طبقات به استخراج اطلاعات و در نهایت با چالش داده ها به مقایسهو بررسی کمّی داده های آماری پرداخته شده است.با توجه به نتایج بدست آمده از پژوهش ،ادبیات همگام با علوم رایج این دوره( علوم اسلامی )رشد کرده و شاعران بار اصلی ادبیات را به دوش می کشیدند، بیشتر شاعران این دوره از قوم عدنانی و از طبقه متوسط جامعه بودند، این در حالی است که حضور کم رنگ موالی در عرصه شعر و شاعری و خطابه قابل تأمل است .اما از سو ی دیگر موالی پا به پای اعراب عدنانی و قحطانی در علوم اسلامی ( فقه ،حدیث،قرآن و تفسیر ) فعالیت می کردند و گاه نیز در این علوم پیشرو بودند، به طوری که بیشترین آمار را در چهار سنخ رفتاری به خود اختصاص دادند.