آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

الهیات علمی یکی از شاخه‌های الهیات مسیحی است که بر خلاف رویکردهای سنتی در الهیات، تنها راه دفاع از الهیات و باورهای الهیاتی را توسل جستن به روش، مبانی و یافته‌های علم می‌داند. پاننبرگ، الهی‌دان آلمانی، یکی از اولین الهی‌دانانی است که طرحی را برای الهیات علمی ارائه داده است. مسئله اصلی نوشتار حاضر این است که الهیات از دیدگاه او چه ویژگی‌هایی دارد و چه نقدهایی بر آن وارد است. به سبب آن که الهی‌دانان مسیحی پیش از مسلمانان با برخی از چالش‌ها مواجهه شده و در صدد رفع آن‌ها برآمده‌اند، استفاده از یافته‌های آن‌ها سودمند خواهد بود. برای پاسخ به مسئله اصلی از روش توصیفی- تحلیلی بهره خواهیم برد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که پاننبرگ چهار شرط را برای علمی شدن الهیات برمی‌شمرد، اما مهم‌ترین شرط آن را اثبات شناختی بودن گزاره‌های الهیاتی می‌داند. از نگاه او، اثبات شناختی بودن آن‌ها در گرو استفاده از روش علمی است. طرح پاننبرگ، با وجود نقاط قوتش، توان پاسخگویی به همه چالش‌های الهیات را ندارد.

الهیاتِ علمی طرحی است که برای غنابخشیدن به الهیات و دفاع از آن، از علم بهره می‌برد. آلیستر مک‌گراث یکی از پیشگامان این طرح است که می‌کوشد نشان دهد الهیات و علم در تلائم و تعامل‌اند و می‌توان از روش‌ها و مبانی علم در الهیات بهره برد. مسئلۀ نوشتار حاضر این است که مک‌گراث در طرح خود از کدام‌یک از روش‌ها و مبانیِ علم استفاده کرده است و در این صورت، الهیات او چه ویژگی‌هایی را خواهد داشت و درنهایت چه نقدهایی بر طرح او وارد است. این طرح یکی از مهم‌ترین طرح‌های الهیاتی است که بررسی آن برای ما نیز درس‌آموز خواهد بود. در این نوشتار با پیروی از روش توصیفی - ‌تحلیلی، ابتدا به تبیین طرح مک‌گراث و سپس به ارزیابی آن خواهیم پرداخت. با مراجعه به آثار مک‌گراث روشن می‌شود که او از روش پسینی، رویکرد واقع‌گرایانه و نظریه در الهیات بهره برده و الهیات او الهیاتی واقع‌گرا و پسینی است که نگاهی کلی به واقعیت را ارائه می‌دهد. الهیات علمی با وجود نقاط قوت، دارای کاستی‌هایی است که برخی از آن‌ها از این‌ قرارند: عدم ارائۀ دلیل قابل‌قبولی برای استفاده از علم، اتکای الهیات بر فلسفه نه علم، ثابت‌دانستن مبانی و روش‌های علم، نگاه خوش‌بینانه به علم.

آية 59 سورة «آل‌عمران» شايد تنها آيه‌اي در قرآن باشد که هم مورد استناد تکامل‌گرايان قرار گرفته و هم مورد استشهاد خلقت‌باوران. ازاين‌رو، مي‌توان گفت اين آيه محل يک رويارويي سرنوشت‌ساز بين اين دو گروه است؛ به‌گونه‌اي‌که غلبة هرکدام از اين نگاه‌ها در تفسير آيه مذکور مي‌تواند پيروزي بزرگ براي آن و گامي بسيار بلند در جهت فائق آمدن آن نگاه بر ديگري در نزاع ديرينه بر سر نگاه قرآن به تاريخ طبيعت و بخصوص تاريخ پيدايش انسان بر اين کره خاکي باشد. آنچه در پي مي‌آيد تلاشي است به روش تحلیلی ـ توصیفی براي انجام يک داوري سنجيده و مستدل بين خوانش‌هاي تکامل‌گرا و خلقت‌باور از اين آيه شريفه. براي اين منظور ما ابتدا به مسائلي مي‌پردازيم که براي درک درست از آيه بايد فيصله داده شوند و سپس به تفسير خود از آيه مي‌پردازيم. در انتها نيز تفسيري تکامل‌باور از اين آيه طرح و نقد مي‌کنيم تا امکان داوري بين دو تفسير براي خواننده فراهم گردد.

یکی از مبانی علم نوین، طبیعت­ گرایی روش­ شناختی است. باور رایج این است که این مبنای علم نوین، همزاد خود علم بوده و ازاین‎رو در انقلاب علمی پدیدار گشته است؛ لکن بررسی­ های تاریخی نشان می‎دهد که طبیعت­ گرایی روش­ شناختی نه در بحبوحه ظهور علم جدید در انقلاب علمی، بلکه در منازعات الهیاتی قرون وسطای متأخر متولد شده است. این نکته از جهت روشن کردن رابط ه­ای که علم و دین در طول تاریخ مغرب زمین داشته اند حائز اهمیت است. شواهدی حاکی از آن است که متألهان مسیحی با انگیزه ­های الهیاتی، مسائلی را مطرح کردند که بستر مناسبی را برای پیدایش طبیعت­ گرایی روش­ شناختی به وجود آورد. از خلال این بررسی آشکار خواهد شد که در این عصر سه عامل مهم که با انگیزه­های الهیاتی همراه بودند در به وجود آمدن طبیعت­ گرایی روش ­شناختی مؤثر واقع شدند: تبیین ویژه از رابطه خالق و مخلوق، تفکیک حوزه دین و علم، تأکید بر تجربه­ گرایی و روش کمی. در ضمن این تحلیل رابطه تجربه‌گرایی و الهیات مسیحی در قرون وسطای متأخر روشن خواهد شد.

علت اعدادی یا معد در فلسفۀ اسلامی به‌عنوان علت غیرحقیقی شناخته می‌شود که معلول هیچ وابستگی وجودی به آن ندارد، ولی زمینه‌ساز پیدایش معلول است. حقیقت و ویژگی‌های علت اعدادی کاملاً روشن نیست. فلاسفۀ اسلامی مباحث مجمل و پراکنده‌ای در مورد آن مطرح کرده‌اند؛ اما به‌طور منسجم و مفصل به آن نپرداخته‌اند. در این مقاله تلاش می‌شود با مراجعه به منابع اصیل فلسفۀ اسلامی ابعاد مختلف این موضوع در یک ساختار منسجم بیان و نقش معد در پیدایش امور مادی تبیین شود. طبق یافته‌های این پژوهش، معد بنا بر اصطلاح رایج، زمینه‌ساز پیدایش معلول است؛ به این صورت که ماده را برای دریافت صورت جدید آماده و استعداد صورت جدید را در آن ایجاد می‌کند. با اینکه علت اعدادی با علت حقیقی تفاوت‌هایی دارد، مانند اینکه معیت و سنخیت علی- معلولی در آن ضرورت ندارد، اما فرآیند اعداد برای حدوث هر امر طبیعی ضرورت دارد. بدون اعداد معد، هیچ شئ مادی برای تبدیل به شئ جدید ترجیحی ندارد و ایجاد بدون اعداد در عالم ماده مستلزم ترجیح بلامرجح است. با عنایت به اینکه حقیقت اعداد همان تحریک ماده برای برای نزدیک‌شدن به امکان استعدادی است، هر معدی ضرورتاً صرفاً مادی یا نفسی است که با ماده در ارتباط است.

این مقاله با این پرسش آغاز می‌شود که «آیا می‌توان به فهمی از فعل الهی در جهان دست یافت که در عین حفظ حضور فعالانه و مستمر خداوند در عالم، نیازمند دست‌شستن از پذیرش قانونمندی موجبیتی جهان نباشیم؟». در این مسیر، پس از بررسی مهم‌ترین نقاط موجود در سیر تحول مفهوم خدا و فعل او، از گذشته تاکنون، نخست به توضیح امیدبخش‌ترین نظرات مطروحه در دوره معاصر، یعنی ایده راسل و پوکینگهورن، پرداخته و سپس با بررسی ظرفیت موجود در ایده استوگر به نقد این نظرات و بررسی قوت‌ها و کاستی‌های آنها می‌نشینیم. در ادامه با فهمی که قرائت علامه طباطبایی از حکمت متعالیه از حضور و نحوه فاعلیت خدا در جهان به ما می‌دهد در عین حفظ بصیرت‌ها و نکات کارآمد ایده استوگر به نقد آن پرداخته و از خلال این گفتگوها نظریه مختار خود را - که سعی بر تجمیع ویژگی‌های مثبت نظرات پیشین دارد- بر می‌گزینیم. در این نظریه، خداوند فاعلی است که از سویی جهان را بر اساس قانونمندی حاکم بر آن آفریده و همه ویژگی‌ها و روابط و قوانین موجود در آن را همزمان با فعلِ هستی‌بخشیِ خویش بدان داده و از طرف دیگر به سبب هستیِ عین ربطی و سراسر فقر جهان و وجودبخشی آن‌به‌آنِ خداوند، حضور مستمر و دائمی در ادامه حیات آن داشته و این فاعلیت فقط به لحظه خلقت محدود نمی‌گردد. با طرح و پذیرش این نگرش، امکان رهایی از دام اشکالات دئیستی وارد بر برخی نظرات پیشین از جمله فیزیک کلاسیک نیوتن نیز منتفی خواهد شد.

نظریة تکامل از زمان طرح آن توسط چارلز رابرت داروین زمینة مساعدی را برای اندیشه‌های الحادی فراهم كرده و بسیاری از ملحدان، از آن برای دفاع از الحاد با پشتوانة علمی بهره جسته‌اند. ازجمله استفاده‌های ضِددینی از این نظریه، نفی انسان‌شناسی دینی با توسل به تبیین‌های تکاملی انسان و ویژگی‌های او بوده است. یکی از ویژگی‌های انسان که برای آن تبیین ‌تکاملی و الحادی ارائه‌‌شده، دین‌داری است. ما در این مقاله، از باب نمونه، به بررسی یکی از جدیدترین و قوی‌ترین تبیین‌های تکاملی و الحادی از دین ـ که به برجسته‌ترین چهرة الحاد مدرن، ریچارد کلینتون داوکینز تعلق دارد ـ خواهیم پرداخت و روشن خواهیم کرد كه این تبیین از قوت کافی و شأن علمی برخوردار نیست و نمی‌تواند نگاه دینی به مقولة دین را به‌ چالش بکشد. این داوری، اگر دربارة جدیدترین و قوی‌ترین این تبیین‌ها صادق باشد، در مورد تبیین‌هاي ديگر نیز صادق است.

طبیعت‌گرایی روش‌شناختی، یعنی حذف علل ماورائی در تبیین طبیعت، چه وضعیتی در تاریخ تفکر غرب دارد و در چه فرایندی به عنوان اصلی‌ترین ویژگی علم جدید (science) شناخته شد؟ با بررسی تاریخی تفکر غرب مشخص می‌شود که ریشۀ طبیعت‌گرایی روش‌شناختی به پایان دوره اسطوره و آغار تفکر فلسفی می‌رسد. در یونان باستان،‌ به استثنای فلوطین و تا حدی افلاطون، گفتمان غالب در شناخت طبیعت اکتفا به علل طبیعی بود. در اوایل قرون وسطی، به دلیل گرایش به افلاطون و فلوطین، ماوراءگرایی و استناد به معرفت وحیانی روش دانشمندان در شناخت طبیعت بود. اما در اواخر قرون وسطی، به دلیل نفوذ ارسطو، روش طبیعت‌گرایانه به فضای علمی غرب بازگشت. با نقد ارسطو در رنسانس و انقلاب علمی در قرون شانزدهم و هفدهم شیوۀ جدیدی از طبیعت‌گرایی روش‌شناختی به عنوان روش علم پذیرفته شد. فیزیک کلاسیک با نگاه دئیستی به عالم و نظریۀ تکامل با طرد هر گونه طرح و نظم الهی طبیعت‌گرایی جدید را در فضای علمی تثبیت کردند و همچنان این مشخصه به عنوان پارادایم علم شناخته می‌شود.

يکي از مسائل مهم در ارتباط ميان علم و دين، نوع تعاملي است که دو حوزۀ دين و علم تجربي با يکديگر دارند. به منظور فهم بهتر اين تعامل، لازم است نقش مفاهيم و آموزه‌هاي دين در روند حرکت علم ارزيابي گردد. اين مقاله برآن است تا دربارۀ آموزه‌هايي از دين سخن بگويد که نقش مثبتي در رشد و حرکت علم تجربي داشته است و القاي اين نوع مضامين به جامعه موجب ترغيب ايشان به علم تجربي مي‌شود. بررسي اين آموزه‌ها و مضامين ديني همچنين مي‌تواند ما را در رسيدن به علمي که مطلوب دين است، راهنمايي کند. اين آموزه‌ها در دو حوزۀ نظري و عملي ارزيابي خواهد شد. آموزه‌هاي نظري عمدتاً در قالب مباني متافيزيکي علم تجربي در جريان حرکت علم اثرگذار بوده و آموزه‌هاي عملي عمدتاً در قالب امور انگيزشي به رشد علم کمک کرده است. کليدواژه‌ها: اسلام، علم تجربي، آموزه، ظرفيت ايجابي، علم ديني

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های علم نوین روش کمّی و ریاضیاتی آن است. باور رایج این است که این مبنای علم نوین در قرن شانزدهم و در انقلاب علمی به همراه خود علم نوین به وجود آمده است، لکن بررسی‌های تاریخی حاکی از آن است که روش کمّی علم نه در بحبوحه ظهور علم نوین در انقلاب علمی، بلکه در منازعات الهیاتی قرون وسطای متأخر متولد شد. این نکته از جهت روشن کردن رابطه‌ای که علم و دین در طول تاریخ مغرب‌زمین داشته‌اند حائز اهمیت است. شواهدی حاکی از آن است که متألهان مسیحی، با انگیزه‌های الهیاتی، مسائلی را مطرح کردند که بستر مناسبی را برای پیدایش تجربه‌گرایی به وجود آورد. در نوشتار حاضر عوامل پیدایش روش کمّی را در قرون وسطای متأخر و در میان متألهان مسیحی مورد بررسی قرار خواهیم داد. از خلال این بررسی آشکار خواهد شد که در این عصر سه عامل مهم که با انگیزه‌های الهیاتی همراه بودند در به وجود آمدن روش کمّی موثر واقع شدند: توجه به نورشناسی با انگیزه‌های الهیاتی، افلاطون‌گرایی در الهیات، و وجود انگیزۀ الهیاتی در استفاده از ریاضیات. در ضمنِ این تحلیل، رابطۀ تجربه‌گرایی و الهیات مسیحی در قرون وسطای متأخر روشن خواهد شد.