آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

رابطۀ خود‌شناسی و خداشناسی یکی از مسائل بسیار مهم در حوزۀ انسان‌شناسی و خداشناسی است و این مسأله به اندازه‌ای مهم است که در جوامع روایی ما احادیث بسیار زیادی به این مسأله پرداخته‌است. از جملۀ این روایات می‌توان به حدیث شریف «کسی‌که خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته‌است» اشاره کرد. با توجه به اهمیت شناخت نفس و دلالت آن بر شناخت ربّ، مقاله حاضر با روش تحلیلی- توصیفی با هدف تبیین چگونگی دلالت معنایی اوصاف نفس بر اوصاف ربّ، ابتدا به تحلیل حدیث معرفت نفس پرداخته و سپس نحوۀ دلالت معنایی اوصاف نفس بر اوصاف ربّ را در دو دسته صفات ثبوتی و سلبی مورد بررسی داده و به این نتیجه رسیده‌است که به میزانی که انسان خود را بشناسد، به همان میزان، شناخت او نسبت به ربّ خود نیز ارتقا یافته و دقیق‌تر می‌شود. به عنوان مثال از شناخت اوصاف ثبوتی‌ای مانند علم، قدرت، حیات و ... و اوصاف سلبی‌ای مانند عدم ترکب، عدم رؤیت حسی، عدم حلول و اتحاد، عدم نوم و غفلت و ... در نفس، می‌توان به شناخت چنین اوصافی در ربّ نائل آمد.

هستی‌شناسی قوه خیال و اثبات کارکردهای ادراکی آن، یکی از اساسی‌ترین معضلات علمی در علم‌النفس فلسفی است و هر یک از مکاتب مشاء و اشراق و حکمت متعالیه، رویکردهای متفاوتی درباره تجرد یا مادی‌انگاری خیال، مدرک‌بودن و ماهیت صور خیالی برگزیده‌اند. در مقاله حاضر، هستی‌شناسی خیال از دیدگاه حسن‌زاده آملی بررسی شده است. خیال در دیدگاه وی، صرفاً در قوه‌ای باطنی که حافظ صور باشد، محدود نمی‌شود ومتأثر از مبنای وحدت شخصیه، محدوده‌ای فراتر از تعاریف رایج مشائی و صدرایی دارد. ابعاد ماهوی خیال و کارکردهای این قوه نیز متأثر از این نوع نگاه، متمایز از سایر دیدگاه‌ها است. در دیدگاه حسن‌زاده آملی، فاعلیت قوه خیال در پرتو مقام انشائی آن معنا می‌یابد که بدون دریافت‌های شهودی حاصل نمی‌شود. تبیین مقام انشاء اسمایی این قوه، از اساسی‌ترین کارکردهای خیال از نگاه او است. در دیدگاه وی، صور خیالی موجود در عالم خیال نفسانی با عوالم ماورایی رابطه‌ای دوسویه دارد.

در روان­شناسی، شناخت نفس و مراتب آن نقش بنیادینی در شناخت انسان دارد. از طرفی نفس شناسی در بسیاری از نظریات اخلاقی مبنای شکل­گیری فضایل اخلاقی است. ازآنجاکه نفس در نظریات اخلاق فلسفی اسلامی قرابت­ هایی با شخصیت و نفس­ شناسی در نظریات روان­شناسی دارد، می­ توان بررسی تطبیقی بین دیدگاه حسن­ زاده آملی و فروید انجام ­داد. یکی از مسائل مهم در شناخت انسان و شخصیت او، بحث نفس و نظریه‎ های مربوط به آن است و می‎توان آنچه مطالعات پراکنده روان‌شناسی را انسجام­می‎بخشد و به آن­ها معنا و مفهوم روشنی می‎دهد، تفسیر این یافته‎ ها و مطالعات در سایه نظریه منسجمی است که بتواند رفتار انسان را در تمامی ابعاد آن توجیه و تبیین کند. ازاین­ رو در این پژوهش تلاش­ شده­ است با روش تحلیل محتوا به بررسی تطبیقی نفس از دیدگاه حسن­ زاده آملی و فروید پرداخته­ شود. از دیدگاه حسن­ زاده آملی، نفس جوهری است که به علت بی‌حدوحصر بودن سعه وجودی آن، تعریف بردار نیست، ملکات اعمال و ادراکات در نفس انسان افزون بر تأثیر در ذات، موجب اتحاد آن‌ها با ذات انسان می‌گردد، تا آنجا که در سرای آخرت هر نفس انسانی، یک نوع خواهدبود تحت جنس، نه فرد که تحت نوع است؛ اما از دیدگاه فروید مفاهیم «او»، «من» و «من برتر»، هم انواع مختلف نفس هستند و هم در مراحل مختلف رشد فرد به­ وجودمی‎ آیند.

«شرح المنظومة» اثر فلسفی ملاهادی سبزواری است. مقصود حكیم سبزواری از این تألیف، ایجاد زمینه و دیدگاه عمومی، منطقی، فلسفی و عرفانی برای ورود و فهم به درس اسفار اربعه ملاصدرا بود. وی با زبردستی و مهارت خاص موفق به انجام این امر شد و در قالب شعرهای زیبا این كار را انجام داد. هیچ كتابی پس از تألیف شرح منظومه، تاكنون نتوانسته جایگزین آن از حیث روش و مبانی گردد. مطالب كتاب كه در هفت مقصد تدوین شده است بدین شرح می باشد: مقصد اوّل: در امور عامه. مقصد دوم: در جواهر و اعراض. مقصد سوم: در الهیات به معنی الاخص. مقصد چهارم: در طبیعیات. مقصد پنجم: در بنوات و منامات. مقصد ششم: در معاد. مقصد هفتم: در علم اخلاق. هر مقصد خود به چند فریده و هر فریده به چند غرر تقسیم می شود.

انسان کامل نقش محوری در حدوث و بقای عالمِ وجود و استکمال نوعی آن از آغاز تا انجام هستی دارد و صاحب ولایت مطلقه و واسطة فیض در قوس نزول و صعود است. بدین‌سان اهل معرفت حقیقت محمدیه(ص) را «ام‌الاسماء» و «ام‌الاعیان» نامیده‌اند. شناخت همه‌جانبه انسان کامل از خاتم‌الانبیاء (مظهر ختم ولایت کلی بالاصاله) تا خاتم‌الاوصیاء (جلوه خاتم ولایت کلی به تبعیت) به قدر طاقت بشری امری مهم در نیل به مقام خلافت الهی و ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای حمل بار امانت خدای سبحان و وصول به مقام ولایت الهیه به شمار می‌آید. علامه حسن‌زاده آملی انسان کامل را به صورت جمعِ سالمِ نقل، عقل و کشف و به روشِ ترکیبی قرآن، برهان و عرفان مورد تحقیق و تدقیق قرار داده و بر این باور است که: 1. هرچه از دریای عالم غیب روانه می‌شود تا به ساحل وجود برسد، صورت آن بر دل انسان کامل پیدا می‌شود و وی از آن حال خبر دارد و ـ درواقع ـ قلب او مجلای اراده حق‌تعالی و مجرای فیض ربوبی است. 2. انسان واقعی و حقیقی در عرف عرفان، کسی است که به فعلیت رسیده است و اگرچه این استعداد نوعی در همه آدمیان تعبیه شده و راه رسیدن به ولایت الهیه به روی همگان باز است، در واقعیت همگان بدان دست نمی‌یابند. بنابراین: 1. انسان در عرف عرفان، انسان به کمال رسیده و فعلیت یافته است. 2. انسان کامل خلیفة‌الله است و در نظام هستی، هم «خلیفه مطلق» وجود دارد و هم «خلیفه مقید». «خلیفه‌ مطلق» انسان کامل است؛ زیرا متخلق به تمام اسما و صفات الهی است. «خلیفه مقید» هم کسی است که بعضی از اسماء الهیه را در خود دارا بوده و نشان‌‌دهنده حق متعال از شئونی خاص و محدود است. 3. عالم ماده امکان استعدادی دارد و موجود مادی توانایی تکاملِ تدریجی خروج از مرتبه نازله به سوی مرتبه کامله (یعنی از نقص به کمال و از قوه محض به سوی کمال مطلق) را داراست. 4. انسان در سیر تکاملی خود، قابلیت آن را دارد که به مرتبه «عقل مستفاد» دست یابد. بدین‌روی انسان کامل صاحب «مرتبه قلب» است که از منظر حکیمان همان مرتبه «عقل مستفاد» است.

مسئله رابطه عقل و دین و به تعبیر دیگر نسبت معارف قرآنی و برهانی، از مهم‌ترین مسائل در حوزه فلسفه و کلام است. دانشمندان و متفکران بزرگ، هم در جهان غرب و هم در جهان اسلام دیدگاه‌هایی را در این باره مطرح کرده‌اند. پرداختن به این مسئله از اهمیت بالایی برخوردار است؛ تا جایی که می‌توان گفت دیدگاه‌های مطرح شده در این باب منشأ تحولاتی سیاسی، اجتمایی و ...گردیده است. به طور کلی سه رویکرد در این زمینه مطرح است: نسبت تعارض، نسبت تمایز و نسبت تساوی؛ دیدگاه غالب در بین متفکران اسلامی فلسفی مشرب نسبت تساوی بین این دو مقوله است. در این پژوهش به بررسی دیدگاه حسن زاده آملی در مورد نسبت معارف قرآنی و برهانی پرداخته خواهد شد. دستاورد این امر، دریافت پاسخ صریح درباره نسبت معارف قرآنی و برهانی و مبانی و پیش فرض‌های او در به وجود آمدن این نسبت، که پرسش غایی این پژوهش است می‌باشد. حسن زاده دین را برنامه‌ای کامل برای سعادت بشر از سوی پروردگار و عقل را همچون چراغی برای هدایت بشر و قرارگرفتن در صراط مستقیم که همان دین است عنوان می‌کند. او با بهره گیری از آیات و روایات و با تکیه برآراء متفکران بزرگ، دلایلی را برای هماهنگی و اتحاد این دو مقوله بیان می‌کند. در این میان نقدهایی به این رویکرد شده است که در این پژوهش با دسته بندی منتقدان به دو گروه: منتقدان کلی و منتقدان معاصر به بررسی آراء آن‌ها پرداخته شده است و در انتها پاره‌ای از پاسخ‌های حامیان این رویکرد به منتقدان بیان شده است.

با توجه به اینکه هدف پایان نامه، معرفی آثار علامه حسن زاده در مورد نفس ناطقه انسانی است، مجموعه حاضر می‌کوشد از منظر ایشان اوصاف و احوال نفس ناطقه به کمال رسیده، پس از طی مراحل سیر و سلوک علمی و عملی و اشتداد جوهری، در دو قوه عقل نظری و عقل عملی و طی مراتب استکمالی قوس صعود را بیان کند. روش ما مطالعه رسائل و کتب متعدد علامه و شاگردان معروف ایشان و انتخاب و گزینش اهم تاکیدات ایشان در ارتباط با نفس ناطقه انسانی و اوصاف آن می‌باشد؛ نتیجه و دستاورد قابل ملاحظه این تحقیق و تدقیق این است که اجمالاً از نظر ایشان نظام هستی، وصف و شرح تکوینی و قرآن کریم، وصف و شرح تدوینی نفسِ به کمال رسیده است. نفس ناطقه انسان تشبیهاً مانند هسته یا بذر شجره واحده نظام هستی است که اگر تحت تربیت مربیان الهی درست بار آید و شکوفا شود و ببالد تکویناً نظام هستی و تدویناً قرآن کریم حاصل و شرح آن خواهد بود. یعنی نفس ناطقه، قابلیت این را دارد که با تربیت و تعلیم توسط سفرای الهی و معلمان حقیقی و بهره گیری از روش‌های ارشادی آنها به کمال واقعی خود نائل شود که عالم به منزله اعضاء و جوارح او و قرآن به منزله شرح تدوینی وی شود. به عبارتی پس از بیان ماهیت و ظرفیت ارتقاء نفس انسانی و مراتب استکمالی آن، کمال تکوینی و شرح و بسط عینی نفس کامل را، عالم تکوین می‌یابیم و کمال تدوینی و شرح و بسط کتبی نفس را، قرآن کریم می‌یابیم و عصاره و چکیده کمال تکوینی و تدوینی نفس را اوصاف انسان کامل مشاهده کرده، و فرآیند و مسیر این اعتلا و ترقی را سیر و سلوک علمی و عملی که همان طی مراتب علوم عقلی یعنی فلسفه و عرفان است، خواهیم یافت. عصاره و مخلص کلام این است که، نفس آدمی اگر به سمت کمال غایی خویش یعنی سعادت واقعی و ابدی که حقیقت نظام هستی برای وی تعیین کرده است گام بردارد و با معرفت نفس که همانا معرفت جمیع اشیاء است راهی شود، با توجه به اینکه معرفت بذر مشاهده است، قرآئن دو شرح تکوینی و تدوینی نفس، یعنی اتصال به عالم تکوین و شرح انفسی آیات قرآن در وی مشهود شود. چون علم حقیقی، انسان را از دانائی به دارائی و از فهم به شهود می‌رساند پس در حقیقت انسان به تماشای جمال صفات خویش، در دو آئینه تکوین و تدوین خواهد نشست.

توحید صمدی قرآنی که در نگاه و نگره یا بینش عرفانی علامه حسن‌زاده آملی مهم‌ترین مسئله در معارف عرفان اسلامی است، همان توحید عرفانی یا نظریۀ وحدت شخصی وجود است که عارف در مقام عین‌الیقین یا – بالاتر - حق‌الیقین بدان نائل و واصل می‌شود و سالک عارف می‌یابد که وجود، مساوق حق است و حق سبحان صمد است. ایشان بر این باورند که توحید قرآنى همان توحید صمدى است که توحید واقعى همۀ انبیا و اولیاءالله است و هدف نهایی عارف، ظهور و شهود سلطان وحدت حق در سیر انفسى سالک الی‌ الله است. علامه حسن‌زاده آملی برای نخستین بار از وجودِ اصیل مساوق حق و صمد حقیقى، به «توحید صمدى» تعبیر مى‏کند. اکنون پرسش این است که توحید صمدی در افق اندیشۀ علامه به چه معنایی است و مفاهیم کلیدی آن کدام‌اند؟ موضع شریعت در این موضوع چیست؟ فرضیۀ نوشتار این‌همانی میان توحید وجودی – شهودی یا وحدت وجود عرفانی با توحید صمدی قرآنی است که در محورهایی چون مفهوم‌شناسی توحید صمدی، مفاهیم کلیدی توحید صمدی و وجود وحدت صمدی و – آن‌گاه - توحید عرفانی و صمدی در شریعت تحلیل و تعلیل شد. برونداد مقاله نیز ایضاح و اثبات عینیت و این‌همانی توحید عرفانی و قرآنی در قالب توحید صمدی از منظر علامه حسن‌زاده آملی و پاسخ به برخی شبهات مانند سنخیت- به معنای تشابه- و عینیت- به معنای حمل شایع صناعی- میان حق و خلق است.