آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ترسیم سیر و سلوک عرفانی تا رسیدن به مقام وصول و شهود برای سالکان کوی حق، پیوسته دغدغه عارفان بوده است. این مقاله که به شیوه توصیفی‌تحقیقی نگاشته شده در پی یافتن چگونگی این سیر تا تحقق از نگاه ابن‌میثم بحرانی است. بر اساس یافته‌های تحقیق، ابن‌میثم بحرانی اولین مقدمه سالک برای شهود را «یقظه» معرفی می‌کند و بعد «عزم»ی مستحکم که استقامت و مجاهدت و به ‌عبارتی ‌دیگر، «ریاضت» شرعی را می‌طلبد. او از بین دیگر مقدمات مهم در سیر و سلوک به «خلوت» و «عزلت» معقول و مشروع و انتخاب بهترین و ناب‌ترین زمان برای خلوت انس با معبود و محبوب اشاره می‌کند. از نگاه او، سالک برای رسیدن به مقام شهود باید به «مراقبه»، «محاسبه»، «معاتبه» و «معاقبه»، از یک حیث، و «تخلیه» و «تحلیه»، از حیث دیگر، اهتمام ورزد: زیرا هر کدام از این تمهیدات و مراحل رفتاری و قلبی لازمه سیر و سلوک الی‌الله و مقدمات وجودیِ ورود به مراحل بالاتر سلوکی برای حصول فتوحات غیبی و رسیدن به مقام «عبدالله» و «عندالله» خواهد بود. ابن‌میثم بحرانی انسان کامل را دارای مقام کامل شهود می‌داند و او را مقتدای اهل سلوک و صاحب مقام ولایت و امامت معرفی می‌کند.

توحید صفاتی، بیان­گر رابطه صفات ثبوتی حقیقی با ذات الهی است و در آن سه دیدگاه عمده مطرح است: زیادت صفات بر ذات (دیدگاه اشاعره)، نیابت ذات الهی از صفات (دیدگاه معتزله) و عینیت صفات با ذات الهی (دیدگاه امامیه). امیرالمؤمنین(ع) در خطبه اول نهج­البلاغه، کمال اخلاص را نفی صفات از ذات الهی می­داند: «کَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْی الصِّفَاتِ عَنْهُ». تفسیرهای متعددی در تبیین این روایت، عرضه شده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف تحلیل و ارزیابی آموزه «نفی صفات» در نهج­البلاغه به بررسی این مسئله در اندیشه ابن­میثم بحرانی پرداخته است. از رهگذر این جستار مشخص می­شود که ابن‌میثم بحرانی در حوزه هستی­شناسی، نظریه نفی صفات حقیقی الهی را پذیرفته و آن را با فرهنگ دینی به‌ویژه فرهنگ نهج­البلاغه هماهنگ می­داند و در حوزه معرفت­شناسی، صفات الهی را اعتبارات عقلی می­داند. اعتبارات عقلی در اندیشه ابن‌میثم، برگرفته از نظام فلسفی سهروردی است و بیانگر مفاهیم ذهنی صرف در مقابل مفاهیم ماهوی است. در دیدگاه ابن­میثم میان مفاهیم منطقی و مفاهیم فلسفی خلط گردیده و صفات الهی در شمار مفاهیم منطقی قلمداد شده است.

اين کتاب درباره شرح يکى از احاديث معروف امير مؤمنان است. تمام حديث اين است: «قال على‏عليه السلام: الناسُ نِيامٌ، فإذا ماتُوا إنْتَبهوا». امام على‏ (عليه السلام) فرمودند: مردم در خوابند، زمانى که مى‏ميرند بيدار مى‏شوند. نسخه‏اى از اين کتاب در کتابخانه حرم اميرالمؤمنين(ع) در نجف اشرف وجود دارد.

غاية النظر: در موضوع علم کلام است. آقا بزرگ تهرانى نسخه‌ای از آن را ديد و در کتابش آن را جزء آثار ابن ميثم قرار داد.

رسالة في الوحى و الالهام: درباره وحى و الهام کتاب‏هاى فراوانى نگارش یافته است. وحى از اختصاصات پيغمبر است و بر غير پيغمبر وحى نمی‌شود. اشراق يا نور الهى که همان تجلى حقّ تعالى بر بنده باشد، مى‏تواند بر دسته‏اى از انسان‏ها که اولياء اللَّه هستند بتابد. ابن میثم بر اساس روش کلامی که دارد، در اين رساله مى‏ کوشد ضمن بيان موضوع وحى و الهام، فرق اين دو را با اشراق بيان کند. اين کتاب با عنوان «الوحى و الالهام و الفرق بينهما و الاشراق»نيز معرفى شده است. شيخ يوسف بحرانى هم اين اثر را از جمله تأليفات ابن ميثم شمرد.

شرح صغير نهج البلاغة: عنوان ديگرش «مختصر شرح النهج» است. مؤلف در اول نسخه می‌گويد که آن را از دو شرح کبير خود خلاصه و براى فرزند علاءالدين بن عطاءالملک جوينى نوشتم. بنا بر قول ابن يوسف، شايد کسى که سه شرح براى ابن ميثم ذکر کرده، مقصودش اين است که شرح المائة کلمة را شرح سومى قرار داده است. با اين وصف، شرح صغیر با شرح صد کلمه فرق دارد. مرحوم استرآبادى نيز اين کتاب را از جمله آثار ابن ميثم مى‏داند. يک نسخه از اين اثر در مدرسه فاضل خان و نسخه‏اى ديگر در مدرسه مروى تهران است.

عرفان در اصطلاح یعنی شناخت حق تعالی از حیث اسماء و صفات و مظاهر آن. و این شناخت ذات حق بر پایه اصول و مبانی است که اگر این اصول و مبانی درست تبیین نشود و در مسیرصحیح قرار نگیرد، علاوه بر آنکه ما را به مقصد که همان شناخت درست باری تعالی است نمی رساند، بلکه چه بسا زمینه ی گمراهی ما را نیز فراهم کند. از این رو ما در اینپایان نامه بر آن شدیم تا برای تبیین هر چه بهتر این مبانی عرفانی به گنجیینه ی سخنان گهر بار سر سلسله عرفا و کمل اولیا امام علی (ع) در قالب کتاب نفیس نهج البلاغه مراجعه کنیم و سخنان عارفانه ی آن امام عزیز را از منظر دو شارح نهج البلاغه به نام های ابن میثم بحرانی و ملا عبدالباقی صوفی تبریزی مورد بررسی قرار دهیم. بدین صورت شاید قطره ای از آن دریای عظیم علم و معرفت ره توشه راهمان شود. ره آورد این پژوهش در دو قالب عرفان نظری و عملی بدین صورت است:عرفان نظری: هویت غیبیه، اعیان ثابته، وحدت وجود، تشبیه و تنزیه و معیت قیومیه.عرفان عملی:منازل معنوی سیر و سلوک، اطوار سبعه، فنا و بقا، کشف و شهود، نبوتو ولایت.

امامت یکی از مباحث مهم کلامی در شیعه است که متکلم شیعی، ابن میثم بحرانی نظراتی درباره آن دارد، ما ضمن بررسی بحث امامت از منظر ابن میثم، دیدگاه وی درباره مفهوم امامت، اصل ضرورت امامت در جامعه، شرایط و صفات امام و براهین اثبات امامت حضرت علی علیه السلام و سایر ائمه علیه السلام را ارائه نموده‌ایم. این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با محوریت آثار ابن میثم و با استفاده از سایر آثار مرتبط درباره امامت، گردآوری گردیده، حاکی از آن است که ابن میثم امامت را نوعی ریاست اصلی (نه نیابتی) بر مردم در امور دینی و دنیایی دانسته است. بر اساس این نوشتار می‌توان دریافت که از نگاه ابن میثم امامت لطفی است از سوی خداوند بر بندگان که موجب تقرب آنها به کارهای نیک و دوری‌شان از معاصی می‌شود پس تنها شخصی شایسته این مقام است که بتواند امت را به این هدف مهم برساند. چنین فردی باید از طرف خداوند منصوب شود؛ درباره ضرورت امامت، او عقیده داشته این بحث را بر اساس برهان لطف و نظام احسن و دسته‌ای از احادیث می‌توان‌اثبات‌کرد. بحرانی عصمت، افضلیت، علم و نص را اهم شرایط امام دانسته و در کنار این شرایط نداشتن عیوب زننده، کرامت و فضایل اخلاقی را نیز از لوازم امامت به شمار آورده است. وی این صفات را با دلایل عقلی و نقلی اثبات کرده است. بحرانی برای اثبات امامت حضرت علی علیه السلام از سه نوع استدلال بهره گرفته است: نوع اول احادیثی از پیامبر است که آشکارا و با ذکر نام علی علیه السلام، امامت و خلافت ایشان را بیان کرده‌اند. نوع دوم آیات و اخباری که غیرمستقیم به اثبات این موضوع پرداخته‌اند. نوع سوم استدلال‌های عقلی برپایه افضلیت، عصمت و نص بر امامت امیرمومنان علیه السلام است که از طریق آنها امامت آن حضرت قابل اثبات است. بحرانی براهین امامت سایر امامان را عصمت هریک و تقریر امام قبل نسبت به ایشان، به عنوان دلیل عقلی و حدیثی از پیامبر به عنوان دلیل نقلی ذکر کرده است.