جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در طول تاریخ مساجد مهم‌ترین نهاد اجتماعی مسلمانان و محور مناسبات اجتماعی آنان بوده‌اند. اگرچه در دوران معاصر فعالیت مساجد در کشورهای اسلامی به بُعد عبادی و مناسکی محدود شده است و شاهد کاهش کارکردهای اجتماعی مساجد هستیم، کارکردهای اجتماعی مراکز اسلامی در هامبورگ چشمگیر است. مسئله محوری تحقیق حاضر آن است که در جوامع مدرن غربی که نهاد دین دچار تحول کارکردی شده است، نقش مراکز اسلامی هامبورگ در جامعه چیست و در پاسخ به نیازهای جامعه مبتنی بر چندگانگی فرهنگی چه کارکردهایی دارند. این پژوهش از نوع کیفی و مبتنی بر مصاحبه‌های نیم‌ساختاریافته با صاحب‌نظران و مدیران مراکز اسلامی در هامبورگ انجام پذیرفته است. در این تحقیق از روش «نظم‌دهی مفهومی» برای تجزیه و تحلیل گویه‌ها و مضامین به دست آمده از مصاحبه‌ها استفاده شده است. طی فرایند کدگذاری باز، از مجموعه گویه‌ها و مضامین اولیه مقوله‌هایی استخراج شد، سپس در مرحله کدگذاری محوری، پیوند میان مقوله‌ها برقرار و در ادامه مرحله کدگذاری انتخابی صورت گرفت. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که مراکز اسلامی هامبورگ کارکردهای اجتماعی متنوعی دارند، از جمله کارکردهای حمایتی، مشارکت اجتماعی، وحدت و انسجام اجتماعی، کارکردهای آموزشی، هنجارمندی و امنیت اجتماعی، معنابخشی به زندگی، تولید معنویت و هویت‌بخشی.

معنویت‌گرایی جدید پدیده‌ای جهانی است که ریشه در تحولات دینی،‌ سیاسی و فرهنگی جهان دارد. محققان در بررسی دلایل ظهور چنین پدیده‌ای، به عواملی چون پیشرفت تکنولوژی ارتباطات، مدرنیته، چالش‌های فکری و اعتقادی مقابل ادیان نهادینه و مطالبات جمعی در قالب دفاع از آزادی عقیده و دین اشاره دارند. اما این نوع تحلیل‌ها در سطح کلان و بدون توجه به خود کنشگر یا با کم‌توجهی به او انجام شده است. این مقاله در سطح خرد به یک بُعد از ابعاد گرایش به جنبش نوپدید دینیِ (New Religious Movement) اکنکار (Eckankar) در تهران محدود است که در آن نویسندگان می‌کوشند با تکیه بر نظریه «محرومیت» (Deprivation Theory) و نزدیک‌شدن به ذهنیت کنشگر، درکی جدیدتر از چرایی گرایش به این جنبش را حاصل کند. داده‌ها با دو روش بررسی منابع موجود و مصاحبه عمیق با گروندگان به اکنکار نشان می‌دهند گروندگان در یک یا چند حیطه از زندگی فردی و اجتماعی خود، خلأ و محرومیتی را احساس کرده‌‌اند؛ از این‌رو به اکنکار پیوسته‌اند که آن را نوعی جبران‌کننده در برابر احساس محرومیت یافته‌اند.

در قرآن داده‌های زیادی پیرامون عیسی مسیح و مسیحیت وجود دارد، که برخی از آن‌ها باورهای مسیحی را به چالش کشیده است. پس از گسترش اسلام در مناطق مسیحی‌نشین، الهی‌دانان مسیحی که باورهای دینی خود را درخطر می‌دیدند، برای دفاع از این باورها دست به دفاعیه‌نویسی زدند، و در این راستا به بررسی قرآن پرداختند. قدیمی‌ترین منابع مکتوبی که دراین‌باره برجای‌مانده، مربوط به سه تن از الهی‌دانان مسیحی قرن هشتم و نهم میلادی، به نام‌های یوحنّا دمشقی، عمّار بصری و أبورائطه تکریتی است. یوحنا دمشقی با انکار هویت وحیانی قرآن، ادعا نمود که این کتاب رونوشتی ناقص از کتاب مقدس است، که در اثر تعالیم یک راهب آریوسی به پیامبر اسلام به وجود آمده است؛ و کوشید تا با بررسی آموزه‌های قرآنی، نشان دهد که محتوای این کتاب را نمی‌توان کلام خدا دانست. عمار بصری با تأکید بر معجزه به‌عنوان تنها راه تشخیص دین حقیقی، ادعا نمود که هیچ معجزه‌ای در پشتیبانی از قرآن و نبوت پیامبر اسلام وجود ندارد، و از آیات قرآن و سنت اسلامی برای اثبات ادعای خویش کمک گرفت. أبورائطه نیز بدون اظهارنظر درباره وحیانیت قرآن، کوشید تا آیات قرآن را به صورتی تفسیر کند که از شکاف الهیاتی میان باورهای مسیحی و تعالیم اسلامی بکاهد. در تحقیق پیش روی، بستر تاریخی و فکری هر یک از این الهی‌دانان، به روش تاریخی تحلیل‌شده، و سپس دیدگاه‌های ایشان در مواجهه با قرآن، به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از داده‌های تاریخی، آموزه‌های کتاب مقدس و قرآن کریم، تعالیم موجود در سنت مسیحی و اسلامی، و شواهد عقلانی ارزیابی‌شده است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش، دیدگاه این سه الهی‌دان مسیحی پیرامون هویت وحیانی قرآن و آموزه‌های قرآنی با مستندات تاریخی ناسازگار است، و مقایسه محتوای کتاب مقدس و قرآن کریم نیز آن را تأیید نمی‌کند؛ و با شواهد عقلانی، تعالیم کتاب مقدس و قرآن کریم، و سنت مسیحی و اسلامی مغایرت دارد، و در برخی موارد، نوعی تفسیر به رأی آیات قرآن به شمار می‌رود.

«یورگن مولتمان»، الاهی‌دانِ پروتستان آلمانی، برای حل مشکلات الاهیات مسیحی در دوره مدرن، «الاهیات امید» را مطرح کرد. «الاهیات امید»، انسان را واجد نقشی فعال در زمینه‌سازی تحقّق ملکوت در آخرالزمان می‌‌داند. این الاهیات با توجه به تاکیدی که بر جنبه عمل(پراکسیس) داشت، در زمینه شکل‌‌گیری الاهیات سیاسی، همانند الاهیات‌ رهایی‌بخش در آمریکای لاتین موثر واقع شد. مسئله این است که امکان کاربست الاهیات امید مولتمان، به ‌‌عنوان صورت و قالب برای تبیین آموزه مهدویت در دوره مدرن، مورد بررسی قرار بگیرد. این تحقیق، با روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌‌ای به سامان رسیده است. به نظر می‌‌رسد با نگاهی گفتمانی به الاهیات امید، در آموزه مهدویت شیعی و انتظار موعود نیز بتوان بر جنبه عمل بیش از جنبه اعتقادی و نظری تاکید کرد؛ همان‌‌گونه که نهضت امام خمینی؟رح؟، انتظار را به گفتمانی تاثیرگذار تبدیل کرد و موجب برپایی نظام جمهوری اسلامی ایران شد.

مجموعه اوضاع و احوال خاص اجتماعیِ فرهنگ غرب در دوران مدرن، گسست میان امر دینی و امر غیردینی را عمیق‌تر کرد و تعریف جدیدی از دین پیش کشید. نظریه‌پردازان غربی در واکنش به این اوضاع و احوال اجتماعی، به طور خاص مسیحیت را در برابر امر غیردینی، دین تصویر کردند و این روندِ خاص جدایی را سکولاریزاسیون نامیدند. اما در نتیجه دگرگونی‌های اجتماعی عصر حاضر، نظریه‌های پساسکولار کوشیده‌اند با گذر از ایده‌های سکولار، امر دینی و امر غیردینی را پیوند دهند. این مقاله برای بررسی روند چنین تحولاتی با استفاده از نظریه‌های مختلف، تحول آگاهی و معرفت دینی در جامعه را شرح می‌دهد. در نهایت و پس از تحلیل انتقادی تحولات مذکور، به منظور برقراری پیوند دین و غیردین در عصر حاضر، تجدیدنظر در عقلانیت به عنوان راه‌حل پیشنهاد شده است.