جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهید صدر (ره) هنگام بحث از هویت اقتصاد اسلامی از این عنوان که اقتصاد اسلامی علم نیست، استفاده می‌کند. این بیان عمدتا به مفهوم نفی هویت علمی اقتصاد اسلامی در دیدگاه ایشان تفسیر شده است. در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی، ضمن بازخوانی دیدگاه شهید صدر در مورد هویت علمی اقتصاد اسلامی، این فرضیه مطرح می‌شود که هرچند ایشان علم اقتصاد اسلامی به مفهوم دیالیکتیکی، اثباتی محض و پیشینی را نفی می‌کنند، ولی امکان تدوین آن به دو روش پسینی استقرائی و قیاسی را ممکن می‌داند. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که در نظر شهید صدر تحقق علم اقتصاد اسلامی، به عنوان دانشی اثباتی، مشروط به تحقق(عینی/فرضی) مذهب اقتصادی اسلام به عنوان ساختارهای نهادی مورد نظر اسلام است. در این چارچوب علم اقتصاد اسلامی می‌تواند دو کارکرد تشریح کارآمدی مذهب اقتصادی اسلام (ساختارهای نهادی ایجاد شده) و کمک به تکمیل گزاره‌های تجویزی آن (بعد تجویزی مذهب اقتصادی) را داشته باشد.

اغلب محققان دانشگاهی اقتصاد اسلامی در جهان، دانش آموختگان جریان اصلی علم اقتصاد هستند که تحت تأثیر فردگرایی روش‌شناختی است. از این رو فردگرایی روش‌شناختی آگاهانه یا ناآگاهانه در پژوهش‌های اقتصاد اسلامی تأثیرگذار بوده است. نظر به این که پرداختن به روش تحقیق بر خود تحقیق تقدم رتبی دارد، تأمل درباره تناسب و امکان به کاربستن فردگرایی روش‌شناختی در مطالعات اقتصاد اسلامی از یک سو، و بررسی ظرفیت و قابلیت دیگر مکاتب روش­شناسی برای حمل مفاهیم اقتصاد اسلامی ضروری است. این ضرورت برای تحقیقات اقتصاد اسلامی صورت گرفته در حوزه‌های علمیه نیز مطرح است. زیرا از سویی فقه شیعه به طور سنتی درباره احکام فردی بحث می‌کند، و از سوی دیگر شاهد حضور مفاهیم کلی و جمعی در آموزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اسلام هستیم. از این رو کاوش درباره روش شناسی مناسبی که بتواند جایگاه و نسبت فرد و جامعه را رعایت کند، ضروت دارد. در این مقاله با توجه به قابلیت‌های رویکرد واقع‌گرایی انتقادی، میزان سازگاری آن با روش شناسی اقتصاد اسلامی شهید سید محمدباقر صدر، به روش تحلیلی نقد و ارزیابی می‌شود. مقاله درباره این مسأله نتیجه گیری می‌کند که واقع­گرایی انتقادی از این ظرفیت برخوردار است که مقولات روش شناختی شهید صدر هم چون اصول، کشف، روبنا و زیربنا، واقعی بودن، اخلاقی بودن، عقیده، مفهوم، و عاطفه را توجیه کند.

ضرورت بازگشت گزاره‌های مستنتج به گزاره‌های پایه و تشخیص آنها در دو حوزة عقل نظری و عملی از گذشتة دور کانون بررسی قرار دارد. در این میان شهیدسیدمحمدباقر صدر (1313-1359) به ارزیابی زوایای گوناگون عقل عملی پرداخته و نوآوری‌های فراوانی در این حوزه ارائه نموده که بازشناسی پایة گزاره‌های عقل عملی یکی از آنهاست که جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی بدان می‌پردازد. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که به باور شهیدصدر بازگشت گزاره‌های عقل عملی به «حسن عدل» و «قبح ظلم» صحیح نیست و اینها خود تحلیلی‌اند و به مسئلة حق و مولویت مولا باز می‌گردند. شهیدصدر با تکیه بر واقعی‌انگاری گزاره‌های عقل عملی، پایة آنها را «حق الطاعه» می‌داند. این نظریه از سلسله نارسایی‌هایی رنج می‌برد که شاخص‌ترین آنها ادعای «جریان‌ناپذیری قواعد باب تزاحم در حسن و قبح» و «نقد تفسیر حسن و قبح به استحقاق مدح و ذم و تفسیرش به ضرورت اخلاقی» است، چنانکه از دیگرسو، تحلیلی‌انگاری حسن عدل و قبح ظلم از خلط میان شرط صدق موضوع با نحوة حمل محمول بر موضوع سرچشمه گرفته و پایه‌انگاری مولویت مولا برای گزاره‌های عقل عملی نیز از سلسله ناسازگاری‌های درونی و مخالفت با وجدان رنج می‌برد.

هدف: هدف از نگارش این مقاله، نمایاندن غنای روش‌شناسانة علوم دینی در تطبیق با قالبهای پرسابقه در مکاتب غربی با مطالعة تطبیقی در موضوعات هم‌عرض بود. روش: در این نوشتار با روش توصیفی- تطبیقی، به انگاره‌های موازی در دو مکتب روشی پرداخته شد. یافته‌ها: توجه به روشمندی علم، سابقة دیرینه‌ای در علوم غیر اسلامی دارد. اگرچه در علوم اسلامی به معرفتهای درجه‌دوم پرداخته شده و رئوس ثمانیه نیز از مهم‌ترین ابحاث فلسفة علمی است که در علوم اسلامی مورد توجه واقع شده است، اما بحث از روش به عنوان یک فصل مستقل در نظریه‌پردازی، مورد توجه جدّی اندیشمندان اسلامی نبوده است. شهید آیت‌الله‌ سید محمدباقر صدر، از اندیشمندانی است که در آثار مهم فقه بین رشته‌ای خود، به روش‌شناسی نسبتاً منقّحی اشاره داشته و از آنها استفاده نیز کرده است. نتیجه‌گیری: مفهوم مکتب و روش اکتشاف آن، محوری‌ترین روشی است که شهید صدر در مباحث فقه اقتصاد مطرح کرده و قابل تطبیق با مفهوم «پارادایم» در مباحث روش‌شناسانة توماس کوهن، فیزیکدان آمریکایی است.

مسئله معقول اول و ثانی، ریشه در علم منطق دارد. تحول و تکامل تفسیر معقول ثانی فلسفی توسط صدرالمتألهین و شهید صدر رقم خورد و در این مرحله، علاوه بر تفکیک میان معقول ثانی منطقی و فلسفی به کاوش در حقیقت معقول ثانی فلسفی پرداخته شد و برای مفاهیم فلسفی علاوه بر اتصاف خارجی، عروض خارجی نیز تبیین شد. این دیدگاه را صدرالمتألهین در حوزه فلسفه و شهید صدر در حوزه علم اصول پایه‌گذاری کردند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با هدف واکاوی و مقایسه دیدگاه صدرالمتألهین و شهید صدر در تفسیر معقولات ثانی فلسفی به این مسئله پرداخته است. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که صدرالمتألهین در نگرش ابتدایی، دیدگاه مشهور میان فلاسفه پس از محقق قوشجی را پذیرفته و عروض ذهنی و اتصاف خارجی مفاهیم فلسفی را مطرح ساخت؛ اما در نگرش نهایی، این دیدگاه را نقد می‌کند و تفکیک میان ظرف عروض و اتصاف را نمی‌پذیرد. شهید صدر نیز در موارد متعدد در حوزه علم اصول به بررسی مسئله معقول ثانی فلسفی پرداخته و در جهت حل برخی مسائل اصولی، فقهی و کلامی از جمله مسئله تعدد عنوان و معنون، تعلق اوامر به طبائع یا افراد، تحلیل حقیقت ملکیت، سنخ قضایای حسن و قبح، از این مسئله بهره برده است.

دستیابی به فهم متن، به عنوان یک مسئله مهم از علم اصول در گرو مباحث هرمنوتیک معاصر است. اگر چه این اصل به گونه‌ای در علم اصول بیان شده اما با طرح مباحث هرمنوتیک رمانتیک شلایرماخر و دیلتای و به ویژه هرمنوتیک فلسفی هایدگر و گادامر این مسئله اهمیت ویژه یافته است. اصولیان معتقدند که مخاطب متن، باید تنها با استفاده از قواعد عمومی ‌‌فهم متن که همگی از شیوه و روش فهم عقلایی گرفته شده‌اند، نیت مؤلف را کشف کند. در این میان، هرگونه دخالت شخصی، فعالیت غیراکتشافی و تفسیر تحمیلی بر متن، خارج از عرف مفاهیم عقلایی است. بنابراین نه تنها ارزش تفسیری ندارد بلکه دستیابی به نیت مؤلف را به عنوان عقلایی‌ترین برخورد با متن نادیده می‌‌گیرند. برای دریافت یک فهم دستورمند از متن مفسر باید بکوشد تا ازموانع مهمی چون: خوانش گزینشی متن، فاصله تاریخی مفسر با متن و تفسیر به رأی عبور کند. شهید صدر با برشمردن موانع فهم متن، به این نکته اشاره دارد که امکان فهم درست متن در گرو برطرف کردن این دست از موانع، در افق دید مفسر است.

چگونگی تعیین حسن و قبح افعال در علم اصول، مسأله‌‌ای مبنایی است که تأثیر مستقیم در درک ماهیت «حجیّت» دارد. برخی از اصولیین که طرفداران حسن و قبح عقلایی هستند، با استفاده از آرای فیلسوفان مسلمان در باب قضایای مشهورات، سعی کرده‌‌اند میان حسن و قبح با مصالح و مفاسد افعال رابطه برقرار کرده و با معرفی مصلحت و مفسدۀ خاصی، خوبی‌‌ها و بدی‌‌ها را بر اساس آن تعیین و تبیین کنند. شهید صدر به عنوان یکی از طرفداران سرسخت حسن و قبح ذاتی و عقلی، با وجود چنین رابطه‌‌ای به شدت مخالف است و از این رو ضمن نقد دلایل مربوطه، بحثی را مبتنی بر تمام احتمالات ممکن دربارۀ مصلحت و مفسدۀ معیار شکل داده و بعد از تبیین آنها، هرگونه رابطه‌‌ای میان خوبی و بدی و این مصلحت و مفسده را مورد مناقشه قرار می‌‌دهد. نوشتار پیش رو بعد از بیان نقدهای خرد و کلان شهید صدر، به ارزیابی آنها پرداخته و نشان می‌‌دهد به جز مبانی فرااخلاقی، دیدگاه اندیشمند در خصوص ماهیت «مصلحت و مفسدۀ معیار» و همچنین درک وجدانی از «قبح یا عدم قبح تجرّی» و «تفاوت فعل مضر با قبیح»، در میزان همراهی با اشکالات شهید صدر تأثیر دارد.

انسان در فطرت موجودی کمال گرا میباشد. وبرای اینکه پیامد های تحقیق واقعی باشد، بایستی رفتار وکردارش بر اساس تفکر وقانونی معین بأشد؛ در غیر أین صورت تفکر بدون برنامه وهدفدر فطرتتفکری واقعی ومنسجم با واقعیت نمی سازد، بنا براین نیازمند است که قوانین فطری برای عقل یافت تا انسان از آنها پیروی کند؛ تا بتواند مسیر تفکرش ودر نتیجه کردار ورفتارش را به سمت کمال پیش ببرد. أین تحقیق تلاشی است برای نشان دادن راه درست بر اساس توانایی که خداوند بزرگ مرتبه آن را در سرشت انسان قرار داد که همین توانایی باعث تفاوت انسان از سایر مخلوقات گردد؛ زیرا با أین توانایی انسان به سمت کمال وراه درست نه تنها در بعد فردی بلکه در بعد اجتماع نیز هدایت میشود؛ بدین وسیله میتواند برای اداره ی جامعه از نظم خاصی پیروی کند؛ وآن توانایی همان عقل است که اگر انسان از آن استفاده ی درست کند وبراساس آن عمل کند، در مسیر عنایت خداوند قرار گرفته واز کمال نظری به سمت کمال عملی حرکت خواهد کرد، اما اگر أین توانایی را نادیده بگیرد خود راگرفتار شقاوت هم در دنیا وهم در آخرت خواهد کرد. از جمله مطالبی که أین تحقیق به آن اشاره میکند، آن است که توانایی دیگری وجود دارد که اگر بوسیله عقل هدایت نشود، انسان رابه سمت زندگی دنیوی ومادی ولذت های زود گذر آن خواهد کشاند؛ امروزه هم بسیار دیده میشود که مردم به جوانب مادی، تکنولوجی ورفاه بسیار توجه میکنند بطوری که أین امر باعث شد جامعه درمسیر رشد وتکامل در تکنولوجی ورفاه قرار گیرد اما از طرفی دیگر از رشد وتکامل روحی وأخلاقی عقب بماند؛ بدین معنی که دزدی، فساد ورذیلت بیشتر جوامع را فراگیرد؛ در واقع هدف اصلی أین تحقیق آن است که هشداری صلح آمیز برای همه خیر خواهان جامعه ودین داده شود؛ وآن أین است که راه إصلاح انچنان دور وسخت نیست بلکه أین راه را خداوند تعالی در وجود همه ما قرار داده تا بوسیله آن بتوانیم در راه تکامل وسعادت ابدی قرار گیریم. در أین تحقیق نیز شواهدی نام خواهیم برد تا عملی شدن أین موضوع را ثابت کند؛ از جمله أین شواهد، أمام خمینی (ره)، آن رهبر بزرگوار که توانست با تکیه بر تعالیم دین اسلام، جمهوری إسلامی را بوجود آورد و دومین مثال، سید محمدباقر الصدر (ره) که سعی داشت راه أمام را در عراق کامل کند. آنچه در پایان می خواهم به آن برسم، أین است که تفکر فلسفی در راه آن بزرگواران ودر هر گامی إصلاح آمیز نقش اساسی را دارا میباشد.

از عرفی ترین روش‌ها در نظام معرفتی انسان، استقرا است. استقراء با نگره بررسی جزئیات و رسیدن به حکم کلی که در جزئیات یافت شده است، یعنی از سیر جزئی به کلی، به عنوان روشی علمی و تجربی در علوم طبیعی و تجربی به کار گرفته شده است. قرآن کریم در تبیین معارف توحیدی در کنار استدلال‌های برهانی و جدلی از روش استقراء در اثبات توحید ربوبی، معاد و الهی بودن قرآن کریم، استفاده نموده است. شهید صدر از برجسته‌ترین متفکران اسلامی است که توانست با طرح نظریه جدیدی به نام «دیدگاه ذاتی»، یقینی بودن استقرا و صحت نتیجه در آن را به اثبات برساند. ایشان با استمداد از علم اجمالی در اصول فقه و حساب احتمالات، توانست روش استقرایی را تحلیل کند. نوشتار پیش رو با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این روش نوپدید در حوزه مبانی استقراء های قرآنی پرداخته و با استفاده از مدل استقرایی شهید صدر توانست، استقرای معاد قرآنی را موجه و یقین آور ارزیابی نماید.