جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قوس صعود و نزول از نظریه­های پایه در عرفان اسلامی است. این نظریه به تبیین نظام هستی و ارتباط آن با وجود حضرت حق (خداوند) می­پردازد و موجودات عالم را در دو قوس نزول و صعود در نظر می­گیرد که از یگانه وجود حقیقی نشأت گرفته و به صورت دایره­وار به آن بازمی­گردند. مقاله پیش­رو در صدد است با بهره­گیری از روش پژوهشی تاریخی و نقلی به وجه اشتراکات و تمایزات تبیین­های مختلف این نظریه در کلمات عرفا دست پیدا کند. در نهایت تلاش بر یافتن ریشه­های تاریخی و عقیدتی موجد این نظریه در عرفان اسلامی است. از جمله سه عامل در ایجاد این نظریه تأثیرگذار تشخیص داده می­شوند که عبارتند از: عقبه فلسفی بحث از فرایند خلقت؛ پذیرش نظریه وحدت وجود و گرایش به کمال و سیر و سلوک در عرفان.

موضوع این مقاله بررسی دلالت آیه هشت سوره شمس بر معرفت حضوری اخلاقی است. تعدادی از اندیشمندان مسلمان الهام تقوا و فجور را از جنس علم حضوری می‌دانند. در مقاله تلاش شده است اثبات شود که احتمال حضوری خطاناپذیربودن معرفت‌های اخلاقی در آیه مردود است. اهمیت این مسئله رفع مصونیت از خطا در معرفت‌های اخلاقی می‌باشد. ابتدا دو ادعا مبنی بر وجود معرفت حضوری اخلاقی ذکر می‌شود. در ادامه الهام با توجه به منابع لغوی، تفاسیر و تبین‌های عقلانی، معناشناسی می‌گردد. مطابق معنای الهام ظاهر آیه اطلاق دارد و شامل انواع معرفت حضوری و حصولی بدیهی می‌گردد. در ضمن سعی شده است برخی کلیدواژه‏های مربوط به علم حضوری در قرآن مانند قلب و فطرت بررسی شوند که دلالتشان بر معرفت حضوری اخلاقی اثبات نمی‌گردد. درنهایت احتمال دلالت آیه بر معرفت حضوری رد می‌شود؛ چون طبق استدلال‌های عقلانی، وجود این نوع معرفت محال به نظر می‌رسد. پس آیه نسبت به آن انصراف دارد. از این جهت نتیجه گرفته می‌شود الهام فجور و تقوا می‌تواند انواع دیگری از معرفت مثل بدیهی اولی و فطری منطقی را شامل گردد.

این مقاله از دو بخش تشکیل شده است؛ در بخش اول اثبات می‌شود که نزول بلا یا نعمت از طرف خداوند بر بندگان علل متفاوتی دارد. در برخی موارد این علل با یکدیگر در تضاد هستند و نمی‌توان آنها را در یک مورد جمع کرد. در این خصوص شش علت برای ابتلا به مصائب و دو علت برای نزول نعمت بر بندگان از طرف خداوند در آیات و روایات یافت شده است. در بخش دوم اثبات می‌شود که به دلیل وجود تضاد در ادله نزول بلا و نعمت، نسبت دادن ابتلا به مصیبت یا نزول نعمت در یک فرد، به علت مشخص به صورت یقینی از نظر اخلاقی موجه نیست و این نسبت که قطعا خداوند به این دلیل خاص، نعمت یا مصیبت را نازل کرده، صحیح نیست. در خصوص اثبات این مطلب، دو دلیل اخلاقی ارائه شده است؛ یکی بر پایه نااخلاقی بودن دروغ بستن به فعل خداوند و دیگری بر پایه نااخلاقی بودن تهمت زدن به بندگان.

هدف اين مقاله، بررسي پاسخ به اين سؤال است که آيا اخلاق ديني وجود دارد، يا خير؟ براي پاسخ به آن، سؤال به چهار نحو معنا شده و سپس به هر يک جداگانه پاسخ داده شده است: اول اينکه، آيا اخلاق ديني وجود دارد؛ يعني آيا بخشي از دين مربوط به اخلاق است، تا آن را اخلاق ديني بنامند؟ دوم اينکه، آيا اخلاق ديني به‌معناي نظام اخلاقي وجود دارد؟ سوم اينکه، آيا نظرياتي اخلاقي وجود دارد که از طرف متدينان به دين نسبت داده شده باشد، تا بتوان آن را اخلاق ديني ناميد؟ چهارم اينکه، آيا اخلاق وابسته به دين است و اخلاق سکولار معنا ندارد؟ معاني چهارگانة فوق، که به صورت چهار سؤال مجزا مطرح شده در اين مقاله مورد بررسي قرار گرفته‌اند. پاسخ سه سؤال اول مثبت، و پاسخ سؤال آخر منفي است. روش اصلي پژوهش، فلسفي مي‌باشد، اما بسته به مورد، گاهي از روش نقلي نيز استفاده شده است.

در ابتدای این رساله به توضیح مفهوم سعادت و شقاوت در قرآن پرداخته شده است یعنی حالات و شرایطی جستجو می‌شود که در آیات قرآن، آن شرایط سعادت فرد را به دنبال دارند از جمله رفتن به بهشت، دوری از جهنم، دخول در رحمت خدا، رضایت فرد از خدا و رضایت خدا از فرد و... در مورد شقاوت نیز رفتن به جهنم و دوری از بهشت مصادیق شقاوت در قرآن می‌باشند. در ادامه به خصوصیات فرد سعید و شقی پرداخته شده است یعنی خصوصیاتی که به موجب آن شخص به سعادت یا شقاوت رسیده است. در مورد فرد سعید می‌توان به مطیع خدا و پیامبر بودن، راستگو، مجاهد، صبور، ترس از خدا، با ایمان، آمر به معروف و ناهی از منکر اشاره کرد و برای فرد شقی می‌توان به تکذیب کننده آیات الهی، کسی که به خدا دروغ می‌بندد، کافر، مجرم و ظالم اشاره نمود. در ادامه پایان نامه به بحث اصلی یعنی سعادت محوری در قرآن پرداخته خواهد شد. در این مورد تمام آیاتی که لفظ سعادت در آن‌ها بوده مورد بررسی قرار گرفته و در مرحله بعد آیاتی که به بهشت مربوط می‌شده با توجه به اینکه بهشت رفتن به سعادت رسیدن می‌باشد، مورد بررسی قرار گرفته و به دنبال این بودیم که آیا می‌توان از آیات قرآن چنین برداشت کرد که باید برای رسیدن به سعادت ملتزم به امور اخلاقی بود؟ در نهایت چنین نتیجه گرفته شد که سعادت محوری در قرآن اثبات نمی‌شود چون در آیات تنها ذکر شده که اگر کار خیر انجام گیرد، سعادت حاصل می‌شود یعنی بین کار خیر کردن و به سعادت رسیدن رابطه علت و معلولی برقرار است ولی هیچ اشاره‌ای نشده که باید برای رسیدن به سعادت ملتزم به افعال خیر بود.و صرف معلول بودن سعادت برای عمل خیر کافی نیست که بگوییم سعادت محوری وجود دارد.

در این مقاله با اشاره به تفسیرهای آگوستین، آکوئیناس و کرکگور از داستان ذبح اسماعیل به‌دست ابراهیم، نویسنده راه‌حل خود را برای رهایی از تضادنمایی میان حکم معقول اخلاقی و حکم شرعی در این داستان بیان می‌کند و با استفاده از ایمان و اعتماد ابراهیم به عدالت خداوند، می‌کوشد به اشکال‌های مطرح در این زمینه پاسخ گوید. در ارزیابی نهایی به نظر می‌رسد اگر بخواهیم اوامر امتحانی مانند مورد ابراهیم را امری عادی و مکرّر در شریعت فرض کنیم، چهره مطلوبی از دین باقی نمی‌ماند؛ یعنی شرایط موجود در داستان ابراهیم برای زمان ما امکان تحقق ندارد و نمی‌توان روش عملی ابراهیم را به دیگر اوامر الهی سرایت داد. از این‌رو، باید اوامر امتحانی الهی را اسلوب‌بندی کرد و آنها را محدود به ضوابط خاصی فرض کرد. نویسنده به سه شرط اصلی محدودیت در تعداد، خاص‌بودن حکم و موضوع و وجوب علم بندگان به صدور حکم امتحانی اشاره می‌کند تا راه تعقل را در سنجش حکم شرعی نسبت به عموم اوامر دینی باز بگذارد.