جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خداوند متعال با معرفی الگوهای نمونه و برجسته درعرصه های مختلف و با بیان حوادث و داستان زندگی پیامبران نکات کاربردی را برای بشر قرار داده است تا با عمل به آنها به رشد معنوی و اخلاقی خود برسند. حضرت عیسی(ع) به عنوان چهارمین پیامبر اولوالعزم، دارای شریعت و کتاب آسمانی انجیل، جایگاهی ویژه در میان پیامبران یاد شده در قرآن کریم به خود اختصاص داده است. قرآن کریم به بیان بعضی از معجزات حضرت عیسی(ع) و عنایات خداوند به ایشان نظیر سخن گفتن در گهواره و نیز زنده کردن مردگان و شفای بیماران و دمیدن حیات در گِلِ بیجان ... پرداخته است. با این حال، شبهاتی در مورد داستان حضرت عیسی(ع) مطرح است که این شبهات به دو دسته تقسیم می شوند: شبهات کهن و شبهات جدید. شبهات کهن نظیر چگونگی تولد او از مادری که ازدواج نکرده بود و چگونگی سخن گفتن او در گهواره و... . شبهات جدید نیز به نمادین بودن داستان حضرت عیسی(ع)، تناقضات اناجیل در باورهایشان، ازدواج حضرت عیسی با زنی بدکاره، چگونگی شریعت حضرت عیسی(ع) در زمان ظهور امام زمان(عج)، اتحاد شخصیت امام زمان با حضرت عیسی(ع) یا تفاوت آنها و ... اشاره دارند. در این نوشتار به تبیین و توضیح داستان حضرت عیسی(ع) در قرآن، ارائه تعریفی کامل از شخصیت و رسالت آن حضرت و همچنین، تبیین نکات اخلاقی و تربیتی این داستان و پاسخ به شبهات وارده در مورد آن با تأکید بر تفاسیر معاصر شیعه و سنی پرداخته می شود.

مبدأ نبوت یکی از مهم‌ترین روش‌های رایج در بررسی متون مقدس است که قرآن کریم و انجیل بر آن تأکید کرده‌اند. از جمله این مبانی، نبوت و بیان تعالیم و دعوت عیسی (ع) به عنوان یکی از پیامبران اولوالعزم است. در این تحقیق، آیات قرآن کریم و انجیل به‌طور تفصیلی مورد بررسی قرار گرفته است که می‌توان آن را گامی اساسی در زمینه تقریب و تقویت تعالیم مشترک اسلام و مسیحیت دانست. در این رساله تلاش شده است تا تحلیل و مقایسه‌ای بین اصول نبوت و روشهای دعوت عیسی (ع) در تعالیم انجیل و آیات قرآن کریم انجام شود. از سوی دیگر، مبانی مشترکی که پیمان دعوت و تعالیم این پیامبر الهی بزرگ را تحکیم می کند، مانند ایمان به خدا، بشارت، ملکوت، اتمام و تأکید بر تورات، آموزش کتاب مقدس و احکام شریعت و تفسیر آن و حل اختلافات در برخی موارد، مورد بررسی قرار گرفته است. و در نهایت، مقایسه‌ای بین دو مبدأ مهم "نجات" و "فداکاری" عیسی (علیه‌السلام) که در تعالیم واضح انجیل شناخته شده‌اند، با آیات قرآن کریم و ارزیابی آنها انجام گیرد.

دو مقالۀ «عیسی» و «مریم» در دایرة‏المعارف قرآن لیدن را به ترتیب نیل رابینسون و باربارا فرییر استواسر نگاشته ‏اند، از آنجا که هر دو مقاله تحت تأثیر داده‏ های عهد جدید و اخبار ضعیف قرار دارد، نقد آن دو بر مبنای تعالیم قرآن ضرورت می‏ یابد. از این رو، این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی پس از مقایسۀ تطبیقی مضامین آن دو مقاله با آموزه‏های قرآن و حدیث صحیح به این نتایج دست یافته است که بنابر هفت آیۀ قرآن از جمله «وَ ما جَعَلنا لِبَشَرٍ مِن قَبلِکَ الخُلدَ ... کُلُّ نَفسٍ ذائِقَةُ المَوْت» (انبیا، 34-35) حضرت عیسی(ع) مانند همۀ انسان‏های پیش از خود با رسیدن اجلش، از دنیا رحلت و نفس او به عالم آخرت عروج کرده است. بنابراین، دیدگاه رابینسون مبنی بر اینکه نظرات مفسّران اسلامی دربارۀ مرگ عیسی(ع) یا عروج او که همگی تحت تأثیر روایات قرار دارند، درست بوده، ولی جمع‏‏ بندی نهایی‌ او که مطالب قرآنی دربارۀ مرگ عیسی را قاطع و آشکار نمی‏داند، نادرست است. استواسر نیز از این دو نکتۀ ظریف قرآنی که مریم بلافاصله پس از گفت‏ وگوی جبرئیل با او باردار شد و عیسی را در همان روز و در بیرون از معبد در مکانی مناسب و خوش آب و هوا به دنیا آورد، غفلت کرده است.

مسیحیت تثلیث‌گرا حضرت عیسی(ع) را هم‌ذات خداوند و پسر او می‌داند؛ اما قرآن با تأکید بر پاره‌ای از ویژگی‌های بشری وی و برجسته کردن آنها، این ادعا را رد می‌کند. هدف این پژوهش نشان دادن همسو بودن قرآن و اناجیل هم‌نوا در معرفی عیسی(ع) به‌عنوان یک انسان است. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل متنی و تفسیر متون مقدس نشان می‌دهد که هر دو منبع به بشر بودن عیسی(ع) تصریح کرده‌اند. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که قرآن با کاربرد مکرر «پسر مریم»، گزارش بارداری مریم(ع)، ولادت عیسی(ع)، نیازهای بشری و عبادت و بندگی او، بر انسان بودن وی تأکید می‌کند. اناجیل هم‌نوا نیز با کمی تفاوت با تأکید بر عبارت «پسر انسان»، به انسانیت عیسی(ع) اشاره دارند و بارداری مریم(ع)، تولد، ویژگی‌های بشری و بندگی عیسی(ع) را روایت می‌کنند که با تصویر یک انسان همخوانی کامل دارد. این یافته‌ها دلالت می‌کنند که اعتقاد به الوهیت عیسی(ع) محصول تفاسیری است که بعدها توسط برخی نویسندگان عهد جدید، مانند پولس و یوحنا، و الهی‌دانان بر مسیحیت تحمیل شد و ریشه در آموزه‌های حضرت عیسی(ع) و باورهای مسیحیان نخستین ندارد.

یکی از مسائلی که در آیات قرآنی و احادیث اسلامی دربارة حضرت عیسی(ع) مورد توجه قرار گرفته، مسئلۀ فرجام اوست. اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان، برخلاف قاطبۀ مسیحیان، به‌جای آموزۀ صلیب، قائل به حیات و عروج عیسی(ع) هستند؛ اگرچه این دیدگاهی فراگیر نیست. ابهام در برخی آیات مربوطه که به تفاسیر مختلفی منجر شده، لزوم بررسی حدیثی این مسئله را دوچندان می‌کند. بسیاری از روایات در این زمینه، خبر واحدند که پذیرش آنها به مبنای پژوهشگر ارتباط دارد. ما در این تحقیق تلاش کرده‌ایم که فارغ از محتوای واقعیت تاریخی مسئله (بررسی تاریخی) و دلالت آیات قرآنی (بررسی تفسیری)، به مطالعۀ توصیفی ـ تحلیلی مفاد روایات مربوطه (پژوهش حدیثی) بپردازیم. با بررسی سندشناختی و دلالی روایات درمی‌یابیم که رفعت حضرت عیسی(ع) به آسمان و نزول دوبارۀ ایشان در موعد مقرر، به تواتر قابل اثبات است؛ اما نمی‌توان در خصوص فرجام زندگی حضرت عیسی(ع) به باور جزمی فراگیری نائل شد. باری اعتقاد به حیات فرزند مریم(ع)، با فرض اثبات ارزش معرفتی خبر واحد و البته اعتبار سندی اخبار آحادِ مربوطه، ممکن خواهد بود.

قرآن کریم باور به الوهیت عیسی(ع) را انحرافی در دین مسیحیت می‌داند و با دلایل مختلف، آن را رد می‌کند. هرچند مسیحیت رسمی الوهیت عیسی(ع) را در قالب آموزة تثلیث به‌عنوان مبنای الهیاتی خود معرفی می‌کند، اما تاریخ الهیات مسیحی نشان می‌دهد که در صدر مسیحیت، افراد و گروه‌هایی مخالف الوهیت عیسی(ع) وجود داشته‌اند. این گروه‌ها در مسیحیت رسمی بدعت‌گذار شناخته می‌شوند. این نوشتار با روش تحلیلی ـ توصیفی به بررسی تطبیقی دیدگاه قرآن کریم دربارة رد الوهیت عیسی(ع) و مواضع گروه‌های بدعت‌انگاشته‌شده در اوایل مسیحیت می‌پردازد. ازاین‌رو با تمرکز بر فرقه‌هایی مانند آریوسی‌ها، ابیونی‌ها، الکسایی‌ها و مونا‌رشیست‌ها روشن می‌شود که این گروه‌ها نیز حضرت عیسی(ع) را صرفاً انسانی برگزیده و پیامبری الهی می‌دانستند، نه خدا. حاصل اینکه دیدگاه این گروه‌ها با آموزه‌های قرآن در باب مسیحیت اصیل همخوانی قابل توجهی دارد و محکومیت آنها به‌عنوان بدعت‌گذار، ناعادلانه بوده است، بلکه دیدگاه‌های آنان به مسیحیت اصیل نزدیک‌تر به‌نظر می‌رسد.

در رساله پیش روی ماهیت و شخصیت «عیسی»، که یکی از مهمترین چهره‌ها در آموزه مانوی است و چارچوب نظری مانویت بر اساس آن بنا شده، تجزیه‌وتحلیل شده است. اغلب پژوهشگران مطالعات مانوی بر این باورند که عیسی در متون مختلف مانوی جلوه‌های گوناگونی دارد که گاهی تشخیص آنها از یکدیگر بسیار دشوار است. از مدتها پیش در مطالعات مانوی دست‌کم سه چهره از عیسی شناخته شده است: (1) عیسای رنج‌کِش/ مصلوب، (2) عیسای درخشان/ شکوهمند، و (3) عیسی مسیح/ عیسای تاریخی. پژوهش ما در این رساله نشان می‌دهد چهره‌های مختلفی که از عیسی در متون گوناگون مانویان شرق تحت عناوین «نَفْس زنده» (در مانویت غربی: عیسای رنج‌کِش/ مصلوب)، «عیسای شکوهمند»، و «عیسی مسیح/ عیسای تاریخی» وجود دارد نمودها و جلوه‌هایی از یک شخصیت هستند که به شیوه‌های مختلف بیان شده‌اند. از نظر مانی، عیسی مسیح از هیچ مادری زاده نشد، بلکه رنج این عیسای مصلوب و زجرکش همان رنج نورِ اسیر در جهان مادی است (نفس زنده) که با عیسی مسیح تجسم یافته است. او همان خردِشهرایزد (عیسای شکوهمند) است که بارها از ملکوت فرود آمد تا برای انبیا وحی آورد و در پایان جهان بر مسند قضاوت داور همگان بنشیند. با این حال، زوندرمان و به تبعیت از او فرانتسمان برآنند که از عیسی می‌توان جلوه‌ها و نمودهای دیگری را نیز در متون مانوی تشخیص داد. آنان نمودهایی مانند عیسای داور و عیسای ماه را به فهرست بالا می‌افزایند. رساله نشان می‌دهد که جلوه‌های «عیسای داماد» و «عیسای کودک» و «عیسای ماه» بدون آن که در الهیات مانوی به طور مشخص تعریف یا معیّن شده باشند، فقط در تفسیرهای محققان پدید آمده‌اند.

در یادداشت حاضر به بحث، نقد و تکمیل نظرات مطرح‌شده دربارۀ بیتی از قصیدۀ ترسائیۀ خاقانی می‌پردازم؛ یعنی بیت «به پاکی مریم از تزویج یوسف / به دوری عیسی از پیوند ایشا/اشیا/عیشا». آخرین واژۀ بیت در نسخه‌ها عموماً به‌صورت «عیشا» و «اشیا» ضبط شده، و شارحان نیز در توضیح آن اختلاف کرده‌اند. بنده ضمن تایید دلایل اکبر حیدریان و سید جواد مرتضایی (1396)، استدلال می‌کنم که هر دو ضبط «عیشا» و «اشیا»، صورت‌هایی محرَّف و مصحَّف از «ایشا» بوده، و تفسیر و شرح بسیاری از شارحان و محققان نیز برای هر دو ضبط از قبیل «تعلقات دنیوی»، «رَحِم»، «علقة» (ترکیب منی و خون در رحم)، «صورت مبدل از ایشوع یا یشوع به‌معنای شبه عیسی که بر دار شد» و «نام زنی که مسیح (ع) را به ارتباط با او متهم می‌کرده‌اند»، مستند یا مستدل نیست. همچنین نشان می‌دهم که کهن‌ترین شواهد ضبط «عیشا» متعلق به قرن نهم ق. بوده و لغت‌نامه‌های فارسی پدیدآمده در شبه‌قارۀ هند نقش بسیاری در اشاعه و ترویج این ضبط داشته‌اند. در قدم بعد، با بررسی شروح و فرهنگ‌نامه‌های تألیف‌شده در هند استدلال می‌کنم که «عیشا» در فرهنگ‌ها، لغتی ساختگی و به نظر بنده حاصل تحریف ضبط اصیل «ایشا» است. سپس بحث می‌کنم که در میان نظرات طرح‌شده درمورد این لغت، نظر حیدریان و مرتضایی (1396) مبتنی بر شواهد و استدلالات قانع‌کننده‌ایست که ایشا را نام پدر داود (ع) و برپایۀ شجره‌نامه‌های مذکور در انجیل لوقا،جدّ یوسف نجار می‌دانند. در تفسیر آنان از بیت، خاقانی در مصراع اول بیت، مریم (ع) را از هم‌بستری با یوسف نجار - و در نتیجه، عیسی (ع) را از داشتن رابطۀ بنوت با یوسف- بری می‌داند و در مصراع دوم، در ادامۀ همان مطلب مصراع اول، نافیِ وجود پیوند نَسَبی بین مسیح (ع) و ایشا - پدر داود (ع) و جدّ یوسف نجار- می‌شود (یعنی همان رابطۀ نسبی که در انجیل‌ها آمده است)؛ به عبارت دیگر، نفی نسب بنوت بین عیسی و یوسف نجار متضمن نفی وجود ارتباط نسبی بین عیسی و «ایشا» یا پدر داود خواهد بود). نظر حیدریان و مرتضایی به‌رغم اینکه از همۀ آراء طرح‌شده در باب این بیت، مستدل‌تر و مستندتر بوده، اما به‌دلیل آشفتگی و اطناب ممل در بیان مطلب، موردتوجه اهل فن قرار نگرفته است. در نهایت، ضمن محتمل‌دانستن نظر حیدریان و مرتضایی، بنده نیز به‌عنوان امکانی دیگر برای تفسیر بیت، پیشنهاد می‌کنم که «ایشا» شاید برگردانی باشد از لغت «אִשָּׁה» (ʔiššā) در عبری توراتی، در معنای زن (و خاصه همسر و جفت). بدین ترتیب، معنای محصلِ مصراع می‌شود «سوگند به برائت عیسی (ع) از پیوند با هر زن و جفت».