جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خواجه نصیرالدین طوسی به‌عنوان یکی از متکلمان مشهور شیعه در قرن هفتم با نوشتن آثاری چون (تجرید الاعتقاد) که شیعه و سنی آن را شرح کرده­اند؛ توانسته بر اساس قواعد کلامی و فلسفی از آرای شیعه به‌ویژه در مسئلۀ امامت دفاع کند، وی بر متکلمان متأخر خود حتی در جهان تسنن نیز اثر گذاشت وآنان روش وی را الگو قرار داده و کتاب­های مهمی را نگاشتند. این پژوهش در صدد است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی، آراء خواجه نصیر را در مبحث امامت به صورت تطبیقی در چهار اثر کلامیشان ارائه کند و در نهایت به این نتیجه دست یافته­است که وی، امامت را به‌عنوان یک اصل اعتقادی و در مباحث مستقل مطرح نموده­است و سعی کرده به این مباحث ساختار منطقی دهد و آنها را با شیوه­ای تحلیلی- منطقی مورد پژوهش قرار دهد؛ در این راستا دلایل ایشان در دو حوزۀ عقلی و نقلی، پرداخته شده­است.

غزّالی وجود امام را به ادلة شرعی و اجماع امت، ضروری و برای قوام دین و دنیا مفید می‌داند؛ اما عصمت را برای امام شرط نمی‌داند. او معتقد است تنها در امور کشورداری وتجهیز سپاه و... به امام نیاز است؛ و از آنجا که برای انجام این قبیل کارها به علم الهی و لدنّی نیازی نیست، از این‌رو، به عصمت نیازی نیست. او مانند دیگر پیروان اهل سنّت، تعیین امام را به انتخاب مردم می‌داند و هرگونه ادعای نصی از سوی شیعه را بی‌ربط به مسئلة امامت و غیرمتواتر معرفی می‌کند. از نظر او اگر این اخبار، متواتر بودند، هرگز در آنها شک نمی‌شد، در حالی‌که در مورد این اخبار شک وجود دارد. بنابراین احادیثی چون حدیث غدیر و منزلت صرفاً بیانگر احترام و دوستی میان پیامبر(ص) و علی(ع) است و دلیلی بر امامت علی(ع) محسوب نمی‌شود. خواجه نصیرالدین طوسی در برابر این دیدگاه موضع گرفته ووجود امام را نه به ادلة شرعی، بلکه به دلیل عقلی و با استناد به «قاعدة لطف» بر خداوند واجب می‌داند. وی همچنین با ارائة ادلة عقلی متعدد، عصمت را نیز برای امام ضروری می‌داند و عقیده دارد که درصورت معصوم نبودن امام، تسلسل لازم آمده و دیگر نمی‌توان به تکالیف شرع اطمینان کرد. درضمن، در صورت انجام افعال قبیح از وی، نهی او از آن عمل، واجب می‌شود و در این صورت، غرض از نصب امام نقض شده،مقام امام از سایر مردم پایین‌تر می‌آید؛ در حالی‌که امام باید افضل از همه باشد. خواجه، پس از اثبات عصمت برای امام، می‌گوید عصمت خصیصة ناآشکاری است که کسی جز پروردگار به آن علم ندارد. لذا نصب امام باید از سوی خدا و رسولش صورت گیرد و این یعنی نص؛ و همچنین با توجه به شیوة رسول خدا(ص) بعید است که ایشان در خصوص چنین امر خطیری سکوت کرده باشد. در مجموع، ادلّة خواجه نسبت به دلایل ادعایی غزّالی از وجاهت و قوت بهتری برخوردار است.

زمان تحرير حاشيه : قرن دهم هـ.ق.اهداء به : رستم پاشا (داماد سليمان خان). تجريد خواجه طوسي در كلام بوسيله مير سيد شريف جرجاني حاشيه دقيقي خورده و درين حاشيه مسائل عديده اي از طرف مير سير شريف طرح و ايراد گرفته شده است . فاضلان بسيار باين ايرادات توجه كرده و هر يك پاسخي گفته اند كه از آن جمله است حاشيه ملا زاده دانشمند معروف عثماني. او بصورت «قال» قول مير سيد شريف را آورده و با عبارت «اقول» جواب خود را داده است. «عبد الله انوار» [كتابخانه ملي 7/357؛]

حاشيه اي است با عناوين «قوله-قوله» بر شرح اصفهاني بر تجريد الاعتقاد، محشي از فضلاي اماميه است. در منابع از اين حاشيه اطلاعي بدست نيامد. (حافظيان، ابوالفضل) [شورا 44/87]

اين كتاب ازآغاز علم كلام است تا امامت، وحاشيه اي است از دانشمندي شيعي بر متني گمنام [فهرست سپهسالار 4/259]

حواشي است بر حاشيه مير سيد شريف جرجاني، علي بن محمد متوفي 816 هـ . ق . بر شرح قديم تجريد از شمس الدين اصفهاني، محمود بن عبدالرحمان متوفي 749 يا 746 هـ . ق . بر كتاب تجريد الكلام تأليف خواجه نصيرالدين طوسي متوفي 672 هـ . ق . يادداشتهايي است تحقيقي و توضيحي بر تمام مقصد اول و بخشي هم از مبحث جواهر كه قسمتي از مقصد دوم تجريد الكلام است . خطيب زاده اين حاشيه را به نام سلطان بايزيد بن سلطان مرادخان رومي معنون داشته است . (فاضل) حاشيه اي است با عناوين «قوله، اقول، قال، قال الشارح، قال في الشرح» بر حاشيه مير سيد شريف جرجاني (در گذشته: 816هـ ق) بر شرح شمس الدين محمود اصفهاني (در گذشته: 746 يا 749هـ ق) تا اوايل بحث جواهر = قسمت اول از مقصد دوم. گفتني است شرح شمس الدين محمود به شرح قديم معروف است و نام اصلي آن «تسديد [تشييد] القواعد في شرح تجريد العقائد» ميباشد. حاشيه خطيب زاده به سلطان بايزيدخان پيشكش شده است. در كشف الظنون از حاشيه خطيب زاده نام برده ليكن آغازي كه براي آن آورده با آغاز نسخه مجلس ناهمخواني دارد. آغاز نسخه كشف الظنون: «اما بعد حمد من استحق الحمد لذاته و صفاته» و آغاز نسخه مجلس: «يا من لاتدركه الاعين بالحاظها .. قوله خص بالذكر من صفاته العلي ما هو احق به تعالي، اقول، المراد بالاخصية الاظهرية في الاختصاص دون المعني الظاهر منها ...» مي باشد. اين حاشيه در نسخه ارجاعي از سوي فهرستنگار سابق كتابخانه به اشتباه به عنوان «حاشية شرح التجريد الجديد» و بدون نام مؤلف آمده كه بدين وسيله تصحيح مي گردد. يك نسخه ديگر از اين حاشيه به شماره 15627 در جلد 39 همين فهرست گزارش شده است. خطيب زاده بر حاشيه مير سيد شريف بر شرح تجريد جديد قوشچي نيز حاشيه نگاشته و نسخه اي از آن در فهرست كتابخانه مجلس شوراي اسلامي معرفي گرديده است. جهت بررسي بيشتر به فهرست مجلس رجوع شود. (سيد محمود مرعشي) آغاز كتاب: يا من لا تدركه الا عين بالحاظها و لا تحده الالسن بالفاظها... قوله خص بالذكر من صفاته العلي ما هو اخص به تعالي اقول المراد بالاخصية الاظهرية في الاختصاص دون المعني الظاهر منها فان الوجوب اظهرها في الاختصاص ... و ليس هو ازيد في الاختصاص المطلق من ساير صفاته ... و لا يتصور الزياده بالنسبه اليه . ثم انه او مي بهذا التعبير الي وجه آخر ... انجام كتاب: بل يكفي فيه التغاير الاعتباري و ما ذكره لا يدل علي تغاير وجود العرض ... فلا يبطل بما ذكره قطعاً قول ذلك الزاعم اذ يحتمل ان يكون مراده هو الاتحاد بالذات و هو لا ينافي التغاير الاعتباري المصحح للتفريع [مرعشي 21/4 ؛ فهرست آستان قدس 1/108 ؛ كتابخانه جامع گوهرشاد 4/2023؛ كتابخانه مجلس شورا 5/110-112؛ كشف الظنون : تجريد1/347 ؛ فهرست آستان قدس 1/31؛ فهرست اسكوريال 1/453-452 ش 644 ؛ دارالكتب 1/172 ؛ ف. مشهد ش95؛ چلبي 1/250؛ فهرست سپهسالار 4/209]

این کتاب بر اساس دیدگاه ابن تیمیه و مخالفین خواجه نصیر تدوین یافته و با اهانت و دشنام همراه است. چه اینکه اورا عامل قتل و حمله هلاکو به خلیفه عباسی دانسته و تشیع او را نیز مخدوش و باطنی اسماعیلی دانسته و مورد حمله قرار داده است. اما به عنوان نمونه این قبیل آثار ارائه گردید.

در میان برهان‌های خداشناسیِ ارائه­شده در فلسفه و کلام اسلامی «برهان صدّیقین» به سبب ویژگی‌های خاصّ خود جایگاهی منحصر به فرد دارد. این برهان که نخستین‌بار از سوی ابن‌سینا مطرح شد، با اقبال فیلسوفان و متکلّمان پیرو او مواجه شد و شماری از آنان کوشیدند تقریرهایی تازه از آن ارائه کنند. از جمله، خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍..ق.) در رسالۀ فصول تقریر تازه و مهمّی از برهان صدّیقین را مطرح کرد که به گواهی برخی از متکلّمان، ابداع وی به‌شمار می‌آید. تقریر تازۀ خواجه­نصیر از برهان صدّیقین و نیز تأثیرها و بازتاب‌های بعدی آن در مکتوبات فلسفی-کلامی تا کنون مورد توجه جدی قرار نگرفته است و بدین‌سبب سهم قابل ملاحظۀ خواجه در تطوّر و تنوّع برهان صدّیقین در فلسفه و کلام اسلامی نادیده انگاشته شده. در پژوهش حاضر، پس از اشاره به تقریرهای متداول برهان صدّیقین در دورۀ محقق طوسی، از رهگذر مقایسۀ تقریر نوآورانۀ وی از برهان صدّیقین، با تقریرهای پیش­گفته، ابعاد ابتکاری تقریر خواجه نشان داده می‌شود. همچنین با تتبّع در نگاشته‌های کلامی امامیّه و اشاعره این نکته ثابت می‌شود که تقریر نوین خواجه با استقبال شایان توجه متکلّمان امامی و اشعری پس از وی روبرو شده است، به‌گونه‌ای که بسیاری از آنان به بازگفت یا ارائۀ تقریرهایی مشابه آن پرداخته‌اند.