جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله شر از مسائل مهم و بنیادین در تاریخ اندیشه است که همواره محل بحث و تأمل از سوی اندیشمندان با رویکردهای مختلف واقع شده است. اهمیت این مسئله به حدی است که از آن به عنوان "پایگاه الحاد" یاد شده و بسیاری از شبهات ملحدین در انکار وجود خدا و اوصاف مطلق او برخاسته از این مسئله است. ریچارد سوئین‌برن یکی از چهره‌های شاخص فلسفه تحلیلی و الهیات مسیحی در تئودیسه عدل الهی سعی در حل مسئله شر و پاسخ به شبهات دراین‌باره نموده است. تئودیسه سوئین‌برن، دفاع مبتنی بر اختیار را در ابطالِ اِشکالِ منطقیِ شر از طریق تئودیسه عدل الهی که می‌توان آن را "تئودیسه عدل الهی غایت‌شناسانه" هم نامید، ارائه می‌کند. از منظر سوئین‌برن با فهم دقیق مسئله شر نه‌تنها وجود خدا انکار نمی‌گردد، بلکه بیشتر و بهتر به وجود او پی می‌بریم. در این تحقیق سعی بر این است تا با روش توصیفی-تحلیلی و با رویکرد انتقادی ابتدا به بررسی و تحلیل تئودیسه عدل الهی و سپس نقد آن از منظر کلام فلسفی امامیه پرداخته شود. تئودیسه سوئین‌برن با مبنای کلام فلسفی امامیه با نقدهایی همچون مسؤولیت کاذب، تبیین ناصحیح از معرفت‌زایی شرور و توجیه نامناسب از شرور طبیعی مواجه است که حقانیت و کامل‌بودن این تئودیسه را با چالش مواجه ساخته و از صدقیت آن می‌کاهد.

مسئله شر از مسائل مهّم در فلسفه و کلام جدید بوده که همواره محل بحث و تأمل از سوی اندیشمندان مختلف واقع شده‌‌است. یکی از عواملی که سبب شده تا مسئله شر موردتوجّه جدّی بسیاری از عالمان دینی قرارگیرد، این است که این مسئله اساس بسیاری از شبهات ملحدان در انکار وجود خدا و به تقییدکشاندن اوصاف مطلق او می‌باشد. همین امر سبب شده‌است تا از سوی عالمان ادیان الهی، تئودیسه‌های مختلفی ایراد شده و راهکارهایی برای حل‌مسئله شر اقامه گردد. عامل دیگری که سبب شده‌ تا طیف وسیعی از رهیافت‌های مختلف -که گاهاً متضاد و متناقض یکدیگر هستند- درباره‌ی مسئله شر بیان‌شود، این است که این مسئله همزاد انسان بوده و تمامی ابنای بشر فارغ از محتویات زمانی، مکانی، دینی، نژادی، زبانی و غیره، را در برمی‌گیرد. در الهیات مسیحی، تئودیسه‌های مختلفی در حل مسئله شر اقامه گشته که در این بین تئودیسه‌های ایرنائوسی و آگوستینی که از جمله‌ی نخستین تئودیسه‌های الهیات مسیحی هستند -و بسیاری از تئودیسه‌های مسیحی با تأسی از این دو تئودیسه اقامه گشته‌اند- و همچنین تئودیسه عدل الهی سوئین‌برن که از تئودیسه‌ها معاصر دراین‌باره است، از اهمیت و مقبولیت زیادی برخوردار هستند. این تئودیسه‌ها با وجود تفاوت‌هایی که در تبیین و توجیه شرور با یکدیگر دارند، همگی متأثر از اصول و آموزه‌های مسیحی همچون گناه اولیه، هبوط، فاصله معرفتی و غیره، می‌باشند و با اتکا بر این اصول نتوانسته‌اند تا پاسخی راستین و همه‌جانبه در حل مسئله شر اقامه کنند. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی و نقد تئودیسه‌های الهیات مسیحی با محوریت تئودیسه‌های ایرنائوسی، آگوستینی و عدل الهی سوئین‌برن با رویکرد کلام فلسفی امامیه پرداخته می‌شود. باوجود هّمی که این تئودیسه‌ها در حل مسئله شرور و دفاع از وجود خدا و اوصاف مطلق او داشته‌اند، اما خود مولد شبهاتی درباره‌ی اصل اختیار، شر گزاف، خیریت الهی، حکمت الهی، غایت خلقت انسان و برخی موارد دیگر هستند که این تئودیسه‌ها را به بن‌بست کشانیده و خط بطلانی بر مقبولیت آنها می‌کشد.

مسئله شر علی رغم اینکه یکی از قدیمی ترین مباحث مورد تحقیق در زمینه اندیشه انسانها بوده، لیکن از قوت و اهمیت آن کاسته نشده و هنوز هم اندیشه وران را به خود مشغول می دارد. و در دوره ما نیز همچنان یکی از مباحث مورد نزاع بین اندیشمندان است.

الهیات طبیعی در یک اصطلاح آن، به معنای استفاده از مقدمات تجربی و یافته‌های علوم طبیعی در خداشناسی و به‌طور خاص، براهین اثبات خدا به کار می‌رود. این پروژه، قدمتی طولانی دارد و در فضای معاصر نیز از یک ‌سو با توجه به اقبال به علوم طبیعی و ازسوی‌‌دیگر برخی یافته‌های خاص این علوم یا برخی تنگناهای تبیینی آن‌ها، رونق پیدا کرده است. به‌صورتی که پروژۀ الهیات طبیعی، به‌اصطلاح فوق، در نوک پیکان مقابله با الحاد علمی جدید قرار گرفته است. ریچارد سویین‌برن، به‌عنوان یکی از مشهورترین فیلسوفان دین معاصر، از برجسته‌ترین متفکرین این پروژه به‌حساب می‌آید؛ به‌گونه‌ای که پژوهش در حیطۀ الهیات طبیعی، بدون ارجاع به آرای او معمولاً، ناقص تلقی می‌شود. او به‌تصریح خودش، به‌دنبال این است که فرضیۀ وجود خدا را به‌عنوان یک فرضیۀ تجربی، با شواهد علمی تأیید و درنتیجه وجود خدا را به‌عنوان بهترین تبیین برای برخی یافته‌های تجربی به کرسی بنشاند؛ اما به نظر می‌رسد در فلسفۀ اسلامی، ضوابطی وجود دارد که امکان چنین طرحی را محدود می‌کند. در این مقاله پس‌از مروری کوتاه بر طرح الهیات طبیعی سویین‌برن و تحلیل آن، به واکاوی انگیزه و دلایل او برای این طرح، مبادی الهیاتی و معرفت‌شناسانۀ آن و نقدهای وارد بر آن خواهیم پرداخت. در گام دوم، علاوه‌بر نقدها و تحلیل‌های اصیل این مقاله، تمامی نقدهای موجود در اهم آثار فارسی دربارۀ برهان سویین‌برن، تقریر و ارزیابی شده و در دودسته نقدهای وارد و ناوارد دسته‌بندی شده‌اند.

پذیرش وقوع معجزه به عنوان یک خرق عادت در طبیعت یک معضل فکری جدی به شمار می رود و مواجهة با آن دیدگاه‌های گوناگون و بلکه متعارضی را در میان متکلمان اسلامی پدید آورده است و یکی از اهداف نگارش این رساله، تبیین این مسأله در دیدگاه عبدالجبار معتزلی، شهرستانی و سید مرتضی که معرف سه مکتب اشاعره، معتزله و امامیه هستند، می‌باشد. فرضیه های تحقیق‭1. :‬رابطه معجزه با نبوت از منظر سه متکلم) عبدالجبار معتزلی، شهرستانی، سیدمرتضی‭2.‬(رابطه معجزه با علیت از منظر سه متکلم) عبدالجبار معتزلی، شهرستانی، سید مرتضی‭3.‬ (فرق معجزه با سایر امور خارق العاده از منظر سه متکلم) عبدالجبار معتزلی، شهرستانی، سید مرتضی. یافته های تحقیق :با وقوع معجزه، هیچ قانونی نقض نشده است بلکه با فراهم شدن شرایط تحقق معجزه یک قانون برتر است و زمینه و موضوع وقوع قانون متعارف از میان رفته است و حکمت خداوند اقتضا دارد که در هر شرایطی، سنت مربوط به آن شرایط جاری شود که گاهی عادت و گاهی خرق عادت است

مسأله شر یکی از غامض ترین و پیچیده ترین موضوعاتی است که در برابر اندیشه دینی و اندیشمندان دینی قرار دارد و قرون متمادی است که انسان با این موضوع درگیر است .البته مسأله شدن موضوع شر به سده های اخیر بازمی گردد و بیشترین علت آن هم دست آویز قرار دادن شر برای انکار وجود خالق هستی توسط ملحدین می باشد .به راستی چرا خدایی که قادر مطلق است و عالم مطلق و خیر محض است اجازه می دهد تا جهان چنین شروری را در خود جای دهد‭ ؟‬در این نوشتار این موضوع بر اساس دیدگاه فیلسوف انگلیسی پروفسور ریچارد سوئین برن به بررسی این موضوع پرداخته است و سعی نموده تا نظرات این استاد بازنشسته دانشگاه آکسفورد را تا حدی بیان نماید .سوئین برن شر را به دو بخش اخلاقی و طبیعی تقسیم می کند و می گوید که اراده خدا بر ان است که آدمی معرفت بیاموزد و عشق بورزد و اختیار داشته باشد که خود از میان خوب و بد از میان خیر و شر هر کدام را که می خواهد برگزیند .شخصیت خود را آنگونه که مایل است پرورش دهد و برای همنوعان خویش مفید باشد .برای اینکه همه این امور محقق گردند وجود شر در عالم ضروری است و به اعتقاد سوئین برن درحقیقت خداوند نمی تواند بدون وجود شر اینها را ممکن سازد

این رساله کوششی است برای بررسی لوازم و نتایج به کارگیری اصل‌ آسان‌باوری در حوزه معرفت‌شناسیباور دینی،که امید است این مقصود حداقل تا حدی حاصل شده باشد.در فصل اول درصدد پاسخگویی مناسب به پرسش‌هاییبوده ایم که در زمینه این اصل ذهن هر خواننده‌ایی را به خود مشغول می‌دارند. نمونه‌ای از این پرسش‌ها از این قراراند: آیا این اصل یک نوع نظریه اساسی تلقی می‌شودیا صرفاً رویکرد پیشنهادی است برای ارائه برهان تجربه دینی؟ چه کسی اولین بار این اصل را مطرح کرده و هدف اصلیش از بیان آن چه بوده است؟ و یا اینکه این اصل در آثار چه کسانی به شکل کمرنگ‌تری جلوه‌گر بوده که بعدها چنین اصلی از دل آن بیرون آمده است؟ و به طور کلی چه عواملی باعث گرایش فلاسفه دین به سمت این نگرش شده است؟ در فصل دوم و سوم فیلسوفانی که این اصل را به شکل متقن‌تری مطرح نمودند و تمام هّم خود را برای بسط و گسترش آن در زمینه توجیه باور دینی و تقریر برهان تجربه دینی بکار گرفته‌اند، معرفی و به شرح آرای آن‌ها پرداخته ایم. در فصل چهارم به بهره‌مندی‌های مثمرثمر فیلسوفان در حوزه‌های گوناگون معرفت‌شناسی دینیپرداخته شد تا به اهمیت و کارکرد آن در این حوزه پی برده شود. در آخر نیز به سیل انتقادات و ایراداتی که متوجه چنین نگرشی شده استمطرح گردیده تا بتوانبه تا به شکل آسان تری بتوان درباره دفاع عقلانی از این اصل صحبت نمود.

ریچارد سوئینبرن در کتاب وحی از استعاره تا تمثیل به بحث از «وحی گزاره‌ای» می‌پردازد. از نظر وی وحی گزاره‌ای در صورتی قابل تصدیق است که (1) مشتمل بر گزاره‌های صادقی در خصوص حقایق مهم دینی باشد، (2) همراه با ارائۀ معجزه باشد، (3) نهادی مانند کلیسا را به مثابه متولّیِ تفسیرِ وحی بنا نهاده باشد، و (4) تفاسیر این نهاد از مفاد وحی کاذب یا نامحتمل نباشد. سوئینبرن معتقد است که وحی مسیحی به بهترین نحو هر چهار معیار را تأمین می‌کند و لذا تنها وحی اصیل در میان ادیان است. زیرا اولاً، رستاخیزْ معجزۀ عظیم عیسی است؛ ثانیاً عیسی با تعیین 12 رسول برای بسط تعالیم خویش، کلیسا را بنا نهاده است؛ ثالثاً اگر ما تمایز میان محتوای فراتاریخی و صورت تاریخیِ وحی و ژانرهای مختلف کتاب مقدس را در نظر داشته باشیم، محتوای وحی مسیحی و تفاسیر کلیسا از این وحی مشتمل بر هیچ مدعای کاذبی نیستند. در نقد دیدگاه سوئینبرن بیان می‌کنیم که اولاً، به گفتۀ مکلین، سوئینبرن فاقد نگرش تاریخی-هرمنوتیکی است. او علی‌رغم ادعای موضع فراتاریخی، از موضع مسیحیت به تعیین معیارهای وحی اصیل می‌پردازد و با دلایل دوری به اثبات حقانیت وحی مسیحی دست می‌یازد و در نهایت تلاش می‌کند گفتمان هژمونیک مسیحیت را بر تمام ادیان دیگر تحمیل نماید. ثانیاً تمسّک به تمایز گزاره و مدعا، یا صورت و محتوا، یک روش محافظه‌کارانه برای ابطال‌ناپذیر کردن کتاب مقدس است که در خصوص سایر متون اساطیری نیز مورد تمسّک واقع شده است. ثالثاً تصدیق گواهیِ ناقلانِ معجزاتِ عیسی معقول نیست و سوئینبرن پاسخ مقنعی به انتقادات هیوم بر نقل معجزات ارائه نمی‌کند.

پس از آن که در قرون هجده ونوزده فلسفه و متافیزیک در مغرب زمین اعتبار وحجیت خود را ازدست داد ودانشمندانی چون هیوم وکانت براهین فلسفی خداشناسی را به شدت زیر سوال بردند، شلایرماخر برای دفاع از آموزه های دینی، دست به دامن مباحث ذوقی واحساسی شد و بحث تجربه دینی را مطرح کرد. ادعای او این بود که اساسا دین براستدلال عقلی وبرهانی مبتنی نیست،بلکه گوهر دین را باید در عواطف دینداران جست. سپس گروهی ازفیلسوفان دین غربی تجارب دینی را به عنوان برهانی برای اثبات وجود خدا مطرح کردند. مساله ای که در این جا مطرح می شود این است که آیا تجارب دینی ارزش معرفت شناختی دارد ؟ دراین جا برای روشن شدن بحث، تعریفی از تجربه دینی بیان می کنیم :"تجربه واقعه ای است که شخص از سر می گذراند ونسبت به آن آگاه و مطلع است .تجربه دینی را غیر از تجربه های متعارف می دانند یعنی شخص، متعلق این تجربه را موجود یا حضوری مافوق طبیعی می داند یا آن را موجودی می انگارد که به نحوی با خداوند مربوط است و یا آن را حقیقتی غایی می پندارد، حقیقتی که توصیف ناپذیر است."(مایکل پترسون و...، 1376،مترجم نراقی و سلطانی،ص 36و37) پس درتعریفی کلی تجربه دینی هرگونه مواجهه شخص با امر ما فوق طبیعی است. اما آیا متعلق این تجربه خداست و آیا تجربه دینی می تواند به عنوان برهانی برای اثبات وجود خدا و توجیه باورهای دینی مطرح شود ؟ بحث تجربه دینی از موضوعات مطرح در فلسفه دین است که می توان آن را از ابعاد مختلفی چون بعد پدیدار شناختی ،روان شناختی و معرفت شناختی و... مورد بررسی قرار داد. باتوجه به این که پس از رنسانس و ترویج شکاکیت درغرب مباحث معرفت شناختی گسترش یافت و از آن جا که "مهم ترین مباحث معرفت شناسی دینی مبحث ارزش معرفت دینی است، به این معنا که چگونه می توان در معرفت های دینی ،معرفت های صادق وحقیقی را از معرفت های کاذب و غیر حقیقی باز شناخت؟ "(محمد حسین زاده ،1379،ص33) قصد داریم ارزش معرفت شناختی تجربه دینی را مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم. در این راستا به منظور تبیین مساله ابتدا به بررسی تاریخچه ،ماهیت و انواع تجربه دینی می پردازیم و سپس ارزش معرفت شناختی انواع آن از دیدگاه سویین برن مورد تحلیل قرار می دهیم. جایگاه این مباحث در فلسفه دین، بخش براهین اثبات خداست. سویین برن فیلسوف متاله غربی در دو کتاب به نامهای "وجود خدا"و"آیا خدایی هست؟" به بررسی برهان تجربه دینی پرداخته است. فیلسوفان مسلمان به دلیل رویکرد عقلی برای اثبات وجود خدا، مشخصا از برهانی به نام برهان تجربه دینی نام نبرده اند، اما مفاهیمی چون معرفت فطری ،شهود باطنی(علم حضوری ) مورد بحث حکیمان و عرفای مسلمان بوده است وحتی کشف وشهود یا علم حضوری درکنار عقل و وحی منبعی برای معرفت بشری شناخته می شود . علامه طباطبایی فیلسوف گرانقدر اسلام درکتاب "اصول فلسفه وروش رئالیسم "به مباحث معرفت شناسی می پردازد ودر کتاب "نهایه الحکمه" در حصری عقلی علم را به حصولی و حضوری تقسیم میکند. ایشان در تفسیر آیات قرآن در تفسیر المیزان نیز مباحث خداشناسی فطری را مطرح می کند . مساله اصلی این پژوهش این است که ارزش معرفت شناختی تجربه دینی از دیدگاه سویین برن، براساس آراء علامه طباطبایی چگونه بیان می شود؟ برای کندوکاو دراین مساله پژوهشی پاسخگویی به پرسشهای ذیل ضروری است : تاریخچه و تعاریفی که برای تجربه دینی ارائه شده است چیست؟ تعریف و تقسیم بندی سویین برن در مورد تجربه دینی چیست؟ سویین برن درباب ارزش معرفت شناختی تجربه دینی چه اصولی را بیان می کند ؟ آیا می توان ارزش معرفت شناختی تجربه دینی از دید سویین برن را با ارزش معرفتی کشف و شهود و معرفت فطری مورد نظر علامه طباطبایی مورد بررسی قرارداد؟ آیا معرفت حاصل از تجارب دینی برای دیگران هم حجیت دارد؟