جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب خداوند متعال، منبع هدایت و نوری است که دانشمندان و مفسران را به سوی روش‌های تفسیر دقیق و معتبر رهنمون ساخته است. همه آنها کوشیده‌اند تا با استفاده از ابزارها و شیوه‌های موجود، معانی آشکار و پنهان آیات را استخراج کنند. این مفسران تحت تأثیر محیط فرهنگی و مکتب فکری خاص خود قرار داشتند و همین امر به هر یک از آنها سبک و اهداف ویژه‌ای در تفسیر بخشید، به طوری که هر کدام مسیر تفسیری منحصر به فردی را در پیش گرفتند که مبتنی بر چندین گرایش تفسیری بود. این گرایش‌ها بر اساس اهداف روش‌شناختی و معنوی هر مفسر شکل گرفته است. برخی از مفسران از رویکرد نقلی پیروی می‌کنند و در استدلال بر حجیت ظواهر قرآن، به روایات معصومان(ع) استناد می‌جویند. در مقابل، برخی دیگر به گرایش عقلی (یا همان اجتهاد پسندیده) تمایل دارند و از عقل و منطق برای تحلیل متون و تبیین معانی استفاده می‌کنند، که به تفسیر آنها بعدی تحلیلی و انتقادی می‌بخشد. همچنین، گروهی دیگر از علوم زبان و بلاغت بهره می‌برند تا دلالت‌های واژگانی و تصویری را روشن سازند و بر جنبه‌های زبانی قرآن تأکید کنند. علاوه بر این، برخی از مفسران رویکردی کلامی-اعتقادی دارند و با تکیه بر اصول ثابت عقیدتی، به مسائل اعتقادی و عبادی می‌پردازند. این پژوهش بر آن است تا سه گرایش نقلی، عقلی و زبانی/کلامی را در تفسیر سه مفسر شیخ طوسی، علامه طباطبایی و فیض کاشانی بررسی کند و وجوه تشابه و تفاوت در روش‌ها و نتایج تفسیری آنها را مشخص نماید. همچنین، این مطالعه در پی آن است که تأثیر عوامل روش‌شناختی و فرهنگی را در شکل‌گیری هر یک از این گرایش‌ها آشکار سازد و نشان دهد که این عوامل چگونه بر اثبات حجیت ظواهر قرآن تأثیر گذاشته‌اند. در این تحقیق، از روش استقرایی و توصیفی-تحلیلیِ تطبیقی استفاده خواهد شد تا تفاسیر ارائه‌شده توسط این سه مفسر مورد بررسی قرار گیرد، توصیف و تحلیل شود، و در نهایت، گرایش‌های تفسیری غالب در آثار آنها مشخص گردد. همچنین، نتایج به‌دست‌آمده از این مفسران در مواجهه با مسائل تفسیری مقایسه خواهد شد تا نقاط قوت و ضعف هر گرایش نمایان شود. این پژوهش می‌تواند به درک بهتر ما از ماهیت تفسیر قرآن کریم و استنباط معانی جامع و یکپارچه آن کمک کند

این پژوهش با هدف شناخت و تحلیل رویکرد تقریبی شیعه در قرن پنجم و پانزدهم هجری، با تمرکز بر نمونه‌های موردی شیخ طوسی و آیت‌الله محمد هادی معرفت، انجام شده است. شیخ طوسی، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن پنجم، در آثار خود به‌ویژه تفسیر «التبیان» با بهره‌گیری از منابع مشترک میان شیعه و اهل‌سنت، احترام به تفاوت‌های فقهی و کلامی، و تأکید بر اصول مشترک دینی، رویکردی تقریبی را دنبال کرده است. در قرن پانزدهم، آیت‌الله معرفت نیز در تفسیر «الاثری الجامع» با استفاده از روایات اهل‌سنت، رعایت ادب در نقد آرای مخالف، و تأکید بر مشترکات دینی، به ترویج وحدت اسلامی پرداخته است. این مطالعه با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری داده‌های کتابخانه‌ای، به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو عالم در روش‌های تقریبی، به‌ویژه در حوزه تفسیر قرآن، می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که هر دو عالم، با وجود تفاوت‌های تاریخی و روش‌شناختی، با تکیه بر عقلانیت، احترام متقابل، و تمرکز بر مشترکات، نقش مؤثری در کاهش تفرقه و تقویت همگرایی میان مذاهب اسلامی ایفا کرده‌اند. این پژوهش برای اولین بار در سطح رساله دکتری به مقایسه تطبیقی رویکرد تقریبی این دو عالم پرداخته و بر اهمیت تاریخی و کاربردی تقریب در ایجاد انسجام اسلامی تأکید دارد.

در سده‌های چهارم و پنجم هجری، با حضور امرای بویه‌ای در بغداد(334-447ق)، بستری ارزشمند برای فعالیت شیعیان امامی فراهم شد. ابتدا و انتهای این دوره، مقارن با زعامت شیخ مفید(372-413ق) و شیخ طوسی(436-447ق) بر مکتب بغداد بود و ویژگی‌ها و اقتضائات خاص در زمان هر یک از این دو اندیشمند امامی، وضعیت متفاوتی را برای شیعیان رقم زد. تفاوت در میزان قدرت امرای آل بویه و خلفای عباسی در دوره زعامت آنها از جمله این موارد بود. از این رو، پرسش اصلی پژوهش آن است که این تغییر شرایط چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی را در وضعیت سیاسی، اجتماعی و علمی شیعیان امامی بغداد به‌وجود آورده‌است؟ نتیجه این پژوهش که به روش تاریخی و به صورت توصیفی- تحلیلی انجام شده، نشان می‌دهد که در دوره زعامت شیخ مفید، شیعیان امامی از حمایت بیشتری در بغداد برخوردار بوده و فعالیت‌های سیاسی- اجتماعی و علمی گسترده‌ای داشتند. این امر نفوذ تدریجی آنها در مناصب حکومتی و تنش بیشتر میان آنها با اهل سنت به ویژه در برگزاری مناسک را سبب شد. در بعد علمی نیز افزایش مناظرات، ردیه نویسی-ها و تالیف متونی برای اثبات حقانیت تشیع امامی و تفکیک اصول آن از معتزله، از نتایج این حمایت سیاسی بود. اما در دوره شیخ طوسی، با افول قدرت آل بویه و ورود سلجوقیان، فشارها بر شیعیان افزایش یافت. این تغییر شرایط سیاسی نه تنها کاهش نفوذ شیعیان در مناصب حکومتی و نیز ایجاد محدودیت‌هایی در برگزاری مناسک را به دنبال داشت بلکه در نهایت با افزایش فشارها، مهاجرت شیخ طوسی به نجف و سپری شدن دوازده سال آخر حیات او در این شهر را رقم زد. امری که در کاهش فعالیت‌های علمی شیعیان امامی در دوره محدود زعامت شیخ طوسی در بغداد در مقایسه با دوره شیخ مفید موثر بود. ضمن آنکه تغییر شرایط سیاسی در کاهش تعداد مناظرات و ردیه‌نویسی‌ها نیز موثر بود.

جنبش اعتزال یکی از مهم‌ترین جریان‌های کلامی در تاریخ اسلام است که اوایل قرن دوم هجری در بصره شکل گرفت و با حمایت خلفای عباسی، همچون مأمون، معتصم و واثق، به سرعت گسترش یافت. این جریان آغاز رسمی عقل‌گرایی در علم کلام محسوب می‌شود. در بغداد، امامیه ـ از جمله شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و خاندان نوبختی ـ به دلیل شرایط سیاسی و تعامل با معتزله، هم‌سویی قابل‌توجهی با این جریان پیدا کردند و عقل‌گرایی در میان آنان استمرار یافت. مسئله اصلی پژوهش بررسی اشتراکات و تمایزات عقل‌گرایی میان معتزله و امامیه بغداد است. این نوشتار با روش تاریخی، تحلیلی و مقایسه‌ای، وجوه هم‌سویی و افتراق این دو جریان را تحلیل می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که اعتزال نوعی «گفتمان کلامی» است که پس از قرن دوم هجری شکل گرفت که مهمترین ویژگی آن تاکید بر عقل بعنوان منبع مستقل و عقل گرایی و تقدم بخشیدن به عقل بعنوان الگوی غالب در تولید معارف دینی و بویژه کلام است. عقل‌گرایی امامیه بغداد نیز کمابیش در چارچوب همین گفتمان قرار می‌گیرد. در این میان، شیخ مفید عقل را بی‌نیاز از سمع نمی‌دانست و بر پیوند عقل و نقل تأکید داشت، درحالی‌که سید مرتضی برای عقل نقش مستقلی قائل بود. این اختلاف دیدگاه، طیفی نسبتا متنوع از عقل‌گرایی را در امامیه رقم زد. هرچند میان امامیه و معتزله در مبانی و روش‌ها و محتوای اعتقادات کلامی تفاوت‌هایی وجود داشت، اما این تفاوت‌ها انسجام کلی گفتمان عقل‌گرایی را خدشه‌دار نکرد و هر دو مکتب در گسترش عقل‌گرایی در سنت کلامی اسلامی نقش مؤثر داشتند.

این پژوهش به مطالعه‌ی تطبیقی دو کتاب مهم در باب غیبت امام دوازدهم (عج)، یعنی الغیبه نعمانی و الغیبه طوسی می‌پردازد. نخست، کتاب الغیبه نعمانی بررسی می‌شود که در قرن چهارم هجری و هم‌زمان با دوران غیبت صغری تألیف شد. نعمانی، شاگرد کلینی، در فضایی می‌زیست که مسئله‌ی غیبت هنوز به‌طور کامل در باور عمومی شیعیان تثبیت نشده بود و پرسش‌ها و تردیدهای بسیاری مطرح بود. او با گردآوری و تبویب مجموعه‌ای از روایات معتبر، کوشید زمینه‌های اعتقادی پذیرش غیبت را تقویت کند و با تأکید بر بُعد حدیثی، به نیازهای فکری جامعه‌ی شیعه در آن زمان پاسخ دهد. در مقابل، کتاب الغیبه شیخ طوسی در قرن پنجم هجری و پس از استقرار باور به غیبت در میان شیعیان نوشته شد. طوسی در شرایطی این اثر را پدید آورد که چالش‌های تازه‌ای از سوی متکلمان اهل سنت و برخی گرایش‌های درون‌شیعی بروز یافته بود. او علاوه بر نقل روایات، تحلیل‌های کلامی و استدلال‌های عقلی را نیز به کار گرفت تا از آموزه‌ی غیبت دفاع کند و آن را به‌صورت نظام‌مندتری تبیین نماید. بررسی تطبیقی این دو اثر نشان می‌دهد که تفاوت‌های زمانی، اجتماعی و روشی نویسندگان بر شیوه‌ی چینش و تبویب روایات، سنخ و نوع احادیث مورد استفاده، منابع رجالی و حدیثی و نیز روش‌های ارزیابی یا جمع میان اخبار متعارض تأثیر مستقیم گذاشته است. یافته‌ها در پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به سبک کتاب‌خانه‌ای با تمرکز بر سه محور اصلی حدیث‌گزینی، ساختاردهی به حدیث، و تبیین و ارزیابی حدیث به این نتیجه دست می‌یابد که هر یک از این دو مؤلف با رویکردی خاص به مسئله‌ی غیبت پرداخته و تفاوت‌های به‌دست‌آمده بر محتوای کلامی و اعتقادی آثارشان تأثیر نهاده است و در واقع این دو اثر در دو مقطع تاریخی مکمل یکدیگر بوده‌اند.

تحقیق حاضر سعی دارد با مطالعه أثار کلامی باقی مانده از شیخ صدوق به ویژه «الاعتقادات»، و شیخ مفید و علامه مجلسی به بررسی وجوه اشتراک و افتراق این سه اعلام پیرامون اوصاف الهی بپردازد و داوری های علامه مجلسی بین شیخ صدوق و شیخ مفید را در این عرصه روشن سازد. لذا پژوهش حاضر از نوع نظری می باشد و به سبک تحلیلی - توصیفی به استخراج آرای مذکور اعم از اوصاف ذاتی و فعلی و خبری به روش کتابخانه ای پرداخته است. مواردی همچون مفهوم شناسی اوصاف ذاتی و فعلی مثل اراده و اوصاف خبری مثل کشف ساق، ید، رضا، غضب، مکر و... از دیدگاه این سه متکلم با رویکرد های متفاوت رو به رو شده است. شیخ صدوق در این عرصه آیات را بیشتر به کمک روایات تاویل می کند ولی شیخ مفید علاوه بر روایات رویکرد عقلی را هم در آن موارد جاری کرده و در برخی موارد عدم فهم درست را از طرف شیخ صدوق پیرامون روایت مطرح می کند. ولی علامه مجلسی با این که محدث است از هر دو روش استفاده می نماید. شیخ مفید در برخی موارد مانند «جنب الله» «وجه الله» «رضا و غضب الهی» دیدگاه شیخ صدوق را پذیرفته و در برخی موارد نظر او را رد کرده است همچون «کشف ساق» که شیخ صدوق آن را به معنی ظهور نور از حجاب دانسته ولی شیخ مفید این نظر را رد کرده و آن را کنایه از «حسابرسی» دانسته است. از طرفی هم علامه مجلسی در همان مورد دیدگاه نهایی خود را بیان نکرده، طریق توقف را اختیار کرده است. علامه در موارد دیگر هیچ یکی از دو طرف را مقبول ندانسته نظر خود را بیان کرده است مثل «ید الله» در آیه «یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ»‌ ایشان تاویل خود را بر خلاف شیخ صدوق و شیخ مفید بیان کرده و منظور از دو دست را به معنی نهایت توجه و اکرام الهی به خلقت حضرت آدم (ع) دانسته است. اما در برخی موارد دیدگاه ایشان ظاهرا متعارض به نظر می رسد ولی با تامل می توان بین دو دیدگاه را جمع کرد مثل اختلاف بین شیخ صدوق و شیخ مفید پیرامون «نسیان» که اولی آن را به معنی جزا دادن و دومی آن را به معنی ترک و تاخیر انداختن معنی کرده اند در حالی که معنی جزا از نسیان با معنی ترک از جهت مفهومی چندان در تعارض نبوده و قابل جمع می باشد. چنانکه ترک و تاخیر انداختن خیری نوعی جزا به شمار می آید.

موضوع نسخ در طول تاریخ تفسیر، علوم قرآن و اصول فقه، از جمله مباحث چالش‌برانگیز و پراهمیت بوده است. بررسی آثار نگاشته‌شده در این موضوع نشان می‌دهد که همچنان درباره تبیین وجوه تفاوت و تشابه دیدگاه اندیشمندان پژوهش‏های زیادی صورت نگرفته است. این مقاله با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تطبیقی دیدگاه شیخ طوسی در اولین تفسیر جامع شیعی، التبیان فی تفسیر القرآن، و آیت‌الله معرفت در اولین مجموعه علوم قرآنی شیعه، التمهید فی علوم القرآن پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که آیت‌الله معرفت به‌جز در دو قسم از اقسام نسخ، یعنی «نسخ لفظ بدون حکم» و «نسخ لفظ و حکم»، که قائل به عدم وقوع نسخ است، در سایر مباحث نظری با شیخ طوسی اشتراک دارد. علاوه بر این، آیت‌الله معرفت با ارائه ابداعات نظری نظیر تقسیم‌بندی «نسخ مشروط» و «نسخ متدرج»، مفهوم نسخ را با شرایط اجتماعی-زمانی تطبیق داده است. از نظر مصداقی نیز، با وجود اشتراک نظر در نسخ برخی آیات، آیت‌الله معرفت برخلاف شیخ طوسی در آیات 240 و 109 سوره بقره قائل به عدم نسخ است. این پژوهش بر اهمیت بازنگری در مفهوم نسخ برای تبیین بهتر روابط میان تشریعات قرآنی تأکید می‌کند.

دوره امامت امام محمد باقر(ع)(94-114ق)، همزمان با تحولات عمیق فکری، سیاسی و فرهنگی جامعه اسلامی بود. در این دوره، به دلیل ضعف حکومت اموی و درگیریهای داخلی، فرصتی برای امام باقر(ع) ایجاد شد تا با تأسیس یک جریان علمی منسجم، پایه‌های مکتب تشیع را تقویت کنند. امام باقر(ع) با تشکیل حلقه های علمی در مدینه، زمینه ساز تأسیس دانشگاه بزرگ شیعه شد. ایشان در علوم مختلفی مانند فقه، تفسیر، کلام، حدیث و علوم قرآن تدریس می کردند. امام پنجم(ع)، با تربیت شاگردانی برجسته، نه‌تنها میراث حدیثی و فقهی اهل‌بیت (ع) را حفظ کردند، بلکه شبکه‌ای از عالمان شیعه را پرورش دادند که نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری هویت شیعه در سده‌های بعد ایفا کردند و نشر معارف اهل بیت(ع) و توسعه تشیع داشتند. از جمله شاگردان امام باقر(ع) می توان به جابر بن یزید جعفی )نجاشی، 1365ش: 128-129)، زراره بن اعین(م 150 ق)(نجاشی، 1365ش: 175؛ طوسی، 1373: 176)؛ محمد بن مسلم ثقفی(نجاشی، 1365ش: 123-124)، ابان بن تغلب(نجاشی، 1365ش: 10-13؛ طوسی، 1373ش: 109) اشاره کرد. هر یک از این اصحاب و شاگردان امام (ع) هزاران حدیث از امام باقر(ع) در زمینه های مختلف نقل کردند که بعدها در کتب اربعه حدیثی شیعه (کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب، استبصار) جای گرفت. همچنین بسیاری از استنباط های فقهی شیعه بر اساس روایات منقول از شاگردان امام باقر(ع) شکل گرفت. از سوی دیگر، این شاگردان و اصحاب امام باقر (ع)، در شهرهای مختلف مانند کوفه، بصره، قم و خراسان به تدریس پرداختند و تشیع را گسترش دادند. منابع رجالی مهمی مانند «رجال نجاشی»(فهرست اسماء مصنّفی الشیعه) اثر احمد بن علی نجاشی (متوفای 450 ق) و «رجال طوسی»(الفهرست) نوشته شیخ طوسی (385-460 ق)، اطلاعات ارزشمندی درباره شاگردان امام باقر(ع) در اختیار می‌گذارند. با بررسی و استخراج داده‌های این آثار و دیگر کتب تراجم و فهرست‌نگاری‌ها، می‌توان به تحلیل دقیق‌تری از نقش علمی و فرهنگی شاگردان امام باقر(ع) در تاریخ تشیع دست یافت. تاریخ علم در مکتب شیعه از جمله حوزه‌هایی است که تاکنون کمتر مورد پژوهش قرار گرفته است؛ ازاین‌رو، با توجه به اینکه کتاب‌های نجاشی و شیخ طوسی بر پایه‌ی نام عالمان و آثار آنان تدوین شده‌اند، با بررسی و تحلیل آن ها می توان تصویری روشن‌تر از سیر علمی شیعه در آن دوران ارائه داد. با توجه به مطالب فوق، می توان گفت شاگردان امام باقر(ع)، مـنشأ‌ خـدمات‌ عـلمی‌ و فرهنگی به جوامع شیعی شدند و در‌ علوم متداول در حوزه‌های شیعی تأثیرگذار بودند. از این‌رو ضرورت شناخت این شاگردان، به‌وضوح نمایان می‌شود و محققان حوزه تاریخ تشیع، نمی‌توانند آنان را نادیده بگیرند. بنابراین، پژوهش حاضر به دنبال آن است ضمن معرفی و دسته بندی نظام مند از شاگردان امام باقر(ع) بر پایه کتاب رجال نجاشی و رجال طوسی، نقش و جایگاه علمی آنان در تاریخ تشیع را نیز تبیین کند.