جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روزبهان فسوی شیرازی از بزرگان صوفیه در قرن ششم هجری و شافعی مذهب است. وی در کتاب تفسیری خود، «عرائس البیان فی حقائق القران» که بر اساس روش باطنی نگاشته است، ذیل برخی از آیات، برداشت خود را با منقولاتی از متقدمان تصوف، آراسته و در مواردی، تأویلات امام جعفر صادق (ع) را نیز نقل نموده است. بررسی موضوع حاضر از آن جهت ضرورت دارد که تفسیر «عرائس البیان» بر شیوه اهل تصوف نگاشته شده و بیان تأویلات امام صادق (ع) در آن در کنار منقولات سایر بزرگان تصوف، چه بسا این تصور را ایجاد کند که دیدگاه‌های این گروه مورد تأیید ایشان بوده است. در رابطه با «عرائس البیان» و معرفی آن، پژوهش­هایی انجام شده، اما در هیچ یک تأویلات امام صادق (ع) به طور مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ به این مسأله است که این تأویلات در چه جایگاهی از نظر اسناد و محتوا قرار دارد و استناد آن به امام (ع) تا چه میزان پذیرفتنی است. نتیجه این مقاله که با روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه گردیده، آن است که بسیاری از این منقولات، با وجود در بر داشتن نکات و دقائق ظریف عرفانی، به جهت اشکال در سند و دلالت و عدم سازگاری با مبانی تفسیر باطنی، قابل انتساب به امام صادق (ع) نیست.

در میان آثار ارزشمند باقی­مانده از امام صادق (ع)، نامه­ای خطاب به اصحاب در تمامی عصرها وجود دارد که توجه و عمل به آن مورد تأکید امام بوده است. در پژوهش حاضر، این نامه با روش تحلیل محتوا به‌صورت کمی و کیفی واکاوی شده است. حاصل این واکاوی آن است که حضرت بیشترین تأکید را روی واژه­ «طاعت» دارد. همچنین بر موضوعات «ارتباط با خداوند» و «شناخت اهل باطل» بسیار تأکید شده است. مضامین نامه قابل تقسیم به مضامین معرفتی و اخلاقی است. در بخش مضامین معرفتی و به تعبیر دیگر مضامین اعتقادی، با در نظر گرفتن شرایط مخاطبان، مباحث مرتبط با خداشناسی، امام شناسی و شناخت اهل باطل به‌گونه‌ای کارکردگرایانه به‌منظور حفظ بنیان فکری اصحاب بیان شده است. این نگاه کارکردی در بخش اخلاقی که از مباحث مرتبط با اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی تشکیل‌شده نیز، غالب است؛ به‌گونه‌ای که می­توان گفت: این نامه، طرح­ریزی اصول و راهکارهای کاربردی جهت حفظ و توانمندسازی اصحاب از طریق هم‌افزایی و هم‌اندیشی بوده است.

یکی از مهم‌‌ترین متون حدیثی که به نقش «استغاثه» در واقع شدن فرج اهل بیت؟عهم؟ می‌پردازد، «روایت فضل بن ابی قره» از امام صادق؟ع؟ است. سیمای کلی این روایت، اموری مانند داستان بشارت تولد حضرت اسحاق، تعجب جناب ساره از این بشارت، وعده عذاب الاهی برای بنی‌اسرائیل به سبب سخن جناب ساره، استغاثه و گریه چهل روزه بنی‌اسرائیل بر اثر طولانی شدن عذاب و خلاصی ایشان به واسطه استغاثه و جریان نجات‌بخشی و فرج با استغاثه و زاری شیعیان است. پژوهش حاضر که با روش توصیفی _ تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه‌‌ای ساماندهی شده است؛ روایت فضل بن ابی قره را از نظر «فقه الحدیثی» تحلیل کرده و پس از ذکر منابع، آن را اعتبارسنجی کرده است. سپس محتوای روایت را در چهار محور «بشارت تولد حضرت اسحاق؟ع؟ در منابع اسلامی و عهدین»، «تعجب ساره از وعده الاهی»، « جریان عذاب فرعونی در بنی اسرائیل و چگونگی رفع عذاب از ایشان» و «نقش دعا و استغاثه در تعجیل فرج اهل بیت؟عهم؟» بررسی و سرانجام میزان انطباق این گزارش را با قرآن، تاریخ و متون دینی اهل کتاب تحلیل کرده است.