جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در منظومۀ هستی، دو حقیقت به نام عرش و کرسی وجود دارند که اندیشمندان دربارۀ آن‌ها به بحث و بررسی پرداخته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به علامه طباطبایی و مکتب عرفانی ابن‌عربی اشاره کرد. این دو دیدگاه در بیان حقیقت عرش و کرسی دارای اشتراکات و افتراقاتی هستند. حال، با توجه به این مطلب که قرآن، عرفان و برهان جدای از یکدیگر نیستند و درعین‌حال تفسیر ارائه شده از عرش و کرسی در مکتب ابن‌عربی با تفسیر علامه طباطبایی از عرش و کرسی ظاهراً متفاوت است، بنابراین ضرورت ایجاب می‌کرد که تحقیقی در این زمینه نگاشته شود و ابعاد آن مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین هدف پژوهش حاضر این است که حقیقت عرش و کرسی و جایگاه آن‌ها را با روش توصیفی - تحلیلی و انتقادی و به صورت تطبیقی از منظر علامه طباطبایی و مکتب عرفانی ابن‌عربی مورد بحث و واکاوی قرار دهد. علامه عرش و کرسی را حقیقت واحدی می‏داند که دارای اجمال و تفصیل می‏باشد. این حقایق در عالم عقول قرار دارند و حاملینی دارند که آن‌ها را در دنیا و آخرت حمل می‏کنند و این عرش محمول در دنیا و آخرت یکی است، اما از دیدگاه مکتب ابن‌عربی عرش صورت دایره‏ای است که در آغاز عالم مثال شکل می‌گیرد. این عرش همان عرش رحمان است که آسمان بهشت است و با بقیه اقسام عرش تفاوت دارد و کرسی هم که زمین بهشت است در درون این عرش قرار دارد. از طرف دیگر این عرش را چهار نفر حمل می‏کنند و با عرش محمول در قیامت که هشت نفر آن را حمل می‏کنند تفاوت دارد. اهم دستاوردهای تحقیق را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد: ۱. عرش و کرسی دو حقیقت مجزای از یکدیگر هستند و از مراتب علم فعلی خداوند به شمار می‌آیند. ۲. حاملان چهارگانه بالأصاله مربوط به کرسی هستند و به اعتبار کرسی به عرش نسبت داده می‌شوند. ۳. مطابق با روایات، برخی از انسان‌های کامل هم ممکن است جزو حاملان عرش محسوب شوند. ۴. اطلاق فلک اطلس و فلک الافلاک بر عرش که مطابق با یافته‌های هیئت بطلمیوسی است، نادرست می‌باشد. ۵. عرش حقیقتی واحد است که شئون متعدد دارد و اوصافی چون عظیم، کریم و مجید وصف عرش محسوب می‌شوند، نه از اقسام عرش. ۶. مطابق ظاهر روایات، عرش محمول در دنیا و آخرت یکی است.

تغییر و تحول در میان موجودات امری آشکار است که هر کسی با مشاهدۀ جهان پیرامون خویش به‌عیان درمی‌یابد و ازآ‌نجاکه این تحولات، حکمی از احکام مرتبه‌ای از موجودات است، تفسیر آن به عهدۀ علوم کلی نظیر فلسفه و عرفان است. اگرچه اصل مطلب یعنی تغییر موجودات روشن است، اما در تبیین نحوۀ این تغییرات نظریات متفاوتی ارائه شده است. نظریۀ تجدد امثال به معنای اعدام و ایجاد آن‌به‌آنِ ماسوی‌اللّه، یکی از این نظریات است که عرفا مطرح کرده‌اند. قائلین به این نظریه، علاوه بر ادعای شهود این امر، با استناد به برخی آیات قرآن نظیر «کلّ یوم هو فی شأن»، «بل هم فی لبس من خلق جدید» و یا با استناد به برخی قواعد عرفانی نظیر «عدم تکرار تجلیات الهی» درصدد اثبات این نظریه‌اند. ازآنجاکه تمام عالم از نظر عرفا تجلیات و تعینات حقیقت واحد وجود است، این تجلی در هر آن معدوم شده و در آنِ بعد با تجلی دیگری ظاهر می‌گردد. در این پژوهش که با روش انتقادی ـ تحلیلی انجام گردیده، نشان داده شده است که این نظریه با اشکالات جدی نظیر از بین رفتن وحدت شخصی متجدد، عدم تمایز میان موجود مجرد و مادی و زوال وحدت فردی در معاد روبه‌روست.

مناسبات تشیع و تصوف، از سده‌ی ششم و هفتم هجری قمری، به صورت جدّی به عنوان یک مسأله‌ی پژوهشی مطرح شد و در جهت نفی و اثبات نیز طرف‌دارانی داشته و دارد. یکی از مباحثی که شیعه را در بُعد کلامی به تصوف نزدیک می‌کند، آموزه‌ی امامت است. این آموزه‌ی کلامی در شیعه، رابطه‌ی بسیار نزدیکی با مباحث انسان کامل در عرفان و تصوف دارد. یکی از مباحث چالشیِ امامت و انسان کامل، ضرورت وجود او در نظام هستی است؛از آن‌جا که بیش‌تر آموزه‌های امامت در شاخه‌ی نقلیِ علم کلام بحث می‌شوند، جوامع روایی، مهم‌ترین منبع آن به شمار می‌آیند؛ بنابراین بخشی از کتاب الکافی با عنوان «کتاب‌الحجة» که اختصاص به روایاتی با موضوع حجّت‌های الهی دارد، محور اول این پژوهش قرار گرفت و در سوی دیگر، با توجه به این‌که اولین تبیین منسجم از انسان کامل، توسط ابن عربی انجام گرفت، آرای او به عنوان محور دوم بحث این نوشتار، مورد توجه قرار گرفت. بحث از احادیث کتاب‌الحجة در دو بخش ضرورت تکوینی و معنوی سامان یافت و سپس با آموزه‌های انسان کامل ابن عربی در همین دو بخش، سنجیده شد. با توجه به استدلال‌هایی که در این نوشتار آمده است، میزان هم‌بستگی و تفاوت این دو آموزه روشن می‌شود تا از این رهیافت، بررسیِ تازه‌ای در گستره‌ی مناسبات تشیع و تصوف صورت گیرد. هرچند زاویه‌ی مباحث انسان کامل و امامت متفاوت باشد و از نظر مفهومی، امام و انسان کامل با تفاوت در تعابیر و مفاهیم مواجه باشند، به نظر می‌رسد از یک مصداق خارجی سخن می‌گویند.