جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر به بررسی و تحلیل سه طریق نخست از براهین پنج‌گانه‌ی اثبات وجود خدا در فلسفه‌ی قدیس توماس آکویناس می‌پردازد؛ براهینی که در سنت مدرسی مسیحی جایگاهی بنیادین دارند، اما در پرتو فلسفه‌ی تحلیلی معاصر، با چالش‌های مفهومی و منطقی تازه‌ای روبرو شده‌اند. در فصل نخست، برهان مبتنی بر اصل حرکت (motus) به‌عنوان طریق اول، محور تحلیل قرار می‌گیرد. آکویناس با بهره‌گیری از مفاهیم ارسطویی قوه و فعل، استدلال می‌کند که هر آنچه در حرکت است، به‌واسطه‌ی دیگری به حرکت در می‌آید و این تسلسل در نهایت باید به محرک نامتحرک ختم شود. آنتونی کنی، فیلسوف معاصر بریتانیایی، در نقد خود، با تمرکز بر مفاهیم کلیدی مانند movetur و اصل اینرسی، نشان می‌دهد که فهم آکویناس از حرکت با فیزیک مدرن ناسازگار است. او با تفکیک میان حرکت بالعرض و بالذات، استحکام مقدمات این برهان را زیر سؤال می‌برد. فصل دوم به تحلیل طریق دوم اختصاص دارد که مبتنی بر اصل علیت فاعلی است. آکویناس استدلال می‌کند که هر چیزی علتی دارد و این سلسله علل باید در نهایت به علت نخستین ختم شود. کنی با بازخوانی ساختار این استدلال و تمایز میان انواع علیت، بر خلط میان علت فاعلی و علت محرک در استدلال آکویناس تأکید می‌گذارد. او با استفاده از تحلیل‌های منطقی و زبانی، نشان می‌دهد که تمایز میان تقدم زمانی و تقدم علّی به‌درستی در نظر گرفته نشده است و نیز اثبات ناپذیری توقف تسلسل علل فاعلی بالعرض، نقطه‌ضعف اصلی برهان را تشکیل می‌دهد. همچنین، ارجاع به نظریه‌های علمی چون انتخاب طبیعی و مدل‌های کیهان‌شناسی، امکان کفایت علیت فاعلی در تبیین پدیده‌های پیچیده را به چالش می‌کشد. فصل سوم به برهان سوم آکویناس می‌پردازد که مبتنی بر تمایز میان موجودات ممکن‌الوجود و واجب‌الوجود است. آکویناس از وجود پدیده‌های فاسدشدنی نتیجه می‌گیرد که باید موجودی ضروری و مستقل از غیر وجود داشته باشد. کنی در تحلیل خود، با تمایز میان گونه‌های مختلف امکان (منطقی، فیزیکی، متافیزیکی و لااقتضائی) نشان می‌دهد که آکویناس در به‌کارگیری این مفاهیم دچار خلط و ساده‌سازی شده است. او همچنین با نقد دقیق مغالطه‌های منطقی، به‌ویژه مغالطه‌ی انتقال سور، و بررسی دقیق مفاهیم «ضرورت» و «تقدم»، استنتاج‌های برهان را مورد تردید قرار می‌دهد. کنی در ادامه، نقش ماده در استمرار تغییر، و امکان فسادپذیری در بازه‌ای نامتناهی را ارزیابی کرده و در نسبت با نظریه‌هایی چون مه‌بانگ و جهان ازلی، نشان می‌دهد که بدون بازنگری در مبانی فلسفی، این طریق نیز همچون دو طریق دیگر از اثبات قطعی وجود خدا ناتوان خواهد بود.

پژوهش حاضر به تحلیل و بررسی دو مورد از مهم‌ترین براهین پنج‌گانه توماس آکویناس برای اثبات وجود خدا، یعنی طریق چهارم و طریق پنجم، می‌پردازد. این دو طریق هر یک بر بنیادهای متمایز متافیزیکی و معرفتی استوارند و از رهگذر استدلال‌هایی مفهومی، نظم‌مند و غایت‌مدارانه، به دفاع از امکان و ضرورت وجود خداوند می‌پردازند. در بخش نخست، طریق چهارم مورد بررسی قرار گرفته که بر پایه‌ی مراتب وجود، صدق، خیر و کمال بنا شده است. آکویناس در این طریق استدلال می‌کند که اشیاء جهان به‌صورت تدریجی و نسبی دارای صفاتی چون خوبی، صدق و کمال‌اند و از این رو، باید موجودی وجود داشته باشد که به‌طور مطلق واجد این صفات باشد؛ موجودی که کمال محض و منشأ تمام کمال‌های نسبی در جهان است. این استدلال، با تأثیرپذیری از سنت افلاطونی، به‌ویژه نظریه مثل، ساختار یافته و میان تمثیلات محسوس و مثال‌های عالی‌تر، تمایز می‌نهد. در این تحلیل، مفاهیمی چون «esse» (فعل وجود)، تمایز میان وجود ذاتی و عرضی، و نسبت آن‌ها با ذات الهی به‌عنوان «وجود محض» به‌دقت واکاوی می‌شوند. همچنین، دیدگاه‌های مفسرانی چون گیچ، ژیلسون و کواین درباره‌ی مفاهیم کلی، معناشناسی محمول‌های فلسفی و امکان سنجش مفهومی کمال، به‌طور انتقادی بررسی می‌گردد. نتیجه آن است که طریق چهارم، برخلاف تلقی رایج که آن را استدلالی مبتنی بر سنجش تجربی صفات می‌پندارد، بر بنیانی عمیقاً متافیزیکی استوار است که درک آن بدون تحلیل مفاهیمی چون ذات، وجود و درجات کمال میسر نیست. در بخش دوم، طریق پنجم آکویناس، که به برهان نظم یا غایت‌مندی نیز شناخته می‌شود، تحلیل می‌گردد. این برهان از مشاهده‌ی رفتار هدفمند در پدیده‌های طبیعی فاقد شعور آغاز می‌کند؛ رفتارهایی که به‌صورت مکرر و هماهنگ به نتایج معین و سودمند منتهی می‌شوند. آکویناس بر آن است که چنین غایت‌مندی‌ای، در فقدان شعور، تنها می‌تواند ناشی از هدایت یک فاعل عاقل باشد. در این راستا، مقاله به تمایز میان تبیین‌های غایت‌شناختی و مکانیستی می‌پردازد و با ارجاع به آرای متفکران معاصری چون چارلز تیلور، دنیس نوبل و آیر، نسبت میان علم طبیعی و امکان تبیین هدف در جهان بررسی می‌شود. در نهایت، ضمن تشکیک در کفایت تبیین‌های مکانیستی برای فهم ساختار جهت‌مند طبیعت، از این فرض دفاع می‌شود که نظم مشاهده‌شده در طبیعت می‌تواند بر پایه مفاهیم عقل، هدف و علیت نهایی، در قالب برهانی فلسفی در جهت اثبات وجود خداوند تفسیر گردد. این پژوهش در مجموع می‌کوشد نشان دهد که هر دو طریق آکویناس، اگرچه در ظاهر از تجربه آغاز می‌کنند ولی در عمق خود، مبتنی بر ساختاری متافیزیکی، معرفت‌شناختی و عقلانی هستند که می‌توانند به‌عنوان ابزاری معتبر در الهیات طبیعی معاصر بازخوانی شوند.

بررسى‏هاى غایت‏شناختى در باب جهان طبیعت زمینه تفاسیر مختلف از برهان نظم را فراهم آورد.آنتونی کنی با تأکید بر غایت‌‌مندی طبیعت، سهم عمده‌‌ای در بسط توماس‌‌گرایی تحلیلی دارد. در این پژوهش، با روشی تحلیلی- انتقادی برآنیم به این پرسش پاسخ دهیم که دعاوی کنی در باب غایت‌‌مند‌‌انگاری طبیعت و تأثیر آن بر مقدمات برهان نظم را چگونه می‌‌توان ارزیابی کرد؟ از نظر کنی هدف‌‌مندی یعنی گرایش موجودات زنده به انجام کار برای رسیدن به سود یا دفع ضرر. وی معتقد است که برهان نظم، گامی ناموفق از هدف، به‌‌واسطه نظم، به سوی ناظم برمی‌‌دارد. یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که تفسیر کنی از غایت‌‌مندی طبیعت، فلسفی نیست. همچنین نسبت دادن غایت‌‌مندی تنها به موجودات زنده دارای نفع نیز پذیرفتنی نیست و هدفداری نیز به امور ارزشی چون فایده یا ضرر مقیّد نمی‌‌شود. نگارنده، با آنتونی کنی، در تمایز نهادن بین مفهوم نظم با غایت، همان‌‌گویانه نبودن مقدّمات برهان نظم، هم‌‌داستان است.

ترجمه ماشینی: آنتونی کنی در کتابی گسترده و تأثیرگذار از پنج راه نوشته توماس آکویناس انتقاد کرد. در مورد راه اول، در میان سایر نقدها، کنی معتقد است که توماس آکویناس نتوانست ثابت کند «هر چیزی که در حرکت است توسط دیگری به حرکت در می‌آید». از آنجایی که این اصل برای استدلالی که آکویناس در مورد "اولین محرک، به حرکت در نیامده توسط هیچ کس دیگر" توسعه داد، مرکزی است، راه اول ناکافی است و بر یک اشتباه مبتنی است. در این مقاله، آثار ارسطو و آکویناس مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند تا مشخص شود که استدلال‌های آنها در مورد حرکت متقن و متقن است. برعکس، انتقاد کنی سازگار نیست و با تفسیر بد از متون و مفاهیم به اشتباه می افتند. اودربرگ و ویشیپل با آکویناس و ارسطو موافق هستند و مقالات آنها نتایج این مقاله را که برای فیلسوف قرون وسطی و علیه کنی مطلوب است، تقویت می کند.

نگاه‌های متفاوتی وجود دارد دربارۀ ماهیت فلسفۀ تحلیلی و این که دقیقاً چه کسی یک فیلسوف تحلیلیِ واقعی به شمار می‌آید. اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، دوگانۀ تحلیلی-قاره‌ای مسلماً مشکل‌ساز است. همان‌طور که برنارد ویلیامز اشاره کرده‌است، تقسیم فلسفه به تحلیلی و قاره‌ای یک دسته‌بندی عجیب و بدون معیار واحد است. فلسفۀ تحلیلی را سنتی می‌دانند که از یک طرف از فرگه و از طرف دیگر از مور و راسل شروع شده ‌است و در کشورهای انگلیسی‌زبان رواج و غلبه دارد. پارادایم فلسفۀ تحلیلی از یک طرف پوزیتیویسم منطقی حلقۀ وین و به طور عام‌تر تجربه‌گرایی منطقی است که از دل آن برخاسته‌ است و از طرف دیگر فلسفۀ تحلیل زبانی که در کمبریج و آکسفورد رایج بوده و خویشاوند آن است.

سر آنتونی (جان پاتریک) کنی فیلسوف تحلیلی انگلیسی است که در زمینه فلسفه ذهن، فلسفه دین و تاریخ فلسفه تخصص دارد. او تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه گریگوری رم در زمینه الهیات مسیحی و فلسفه مدرسی آغاز کرد. به همین دلیل در ابتدا آشنایی او با فلسفه تحلیلی از بیرون بود، اما سپس هنگامی که برای ادامه تحصیل به آکسفورد رفت با افکار فیلسوفان تحلیلی از نزدیک آشنا شد و تحت تاثیر فیلسوفان بزرگ کاتولیک در آکسفورد، اظهار کرد که تفکر فرگه و ویتگنشتاین، برخلاف آنچه معمولا تصور می شود، چندان دور از تفکر ارسطو و آکویناس نیست.