جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به طور کلی، هیچ گستره ای از اندیشه، از دام تحویلی نگری مصون نمانده است. مطالعات دین نیز از این امر مستثنی نیست. این مقاله می کوشد این معضل را در حوزه تعریف دین بررسی نماید. برای تبیین و توضیح این مطلب، تعاریف دین شناسان و اندیشمندانی مورد بررسی قرار می گیرد که در چارچوب مکتب های گوناگونی اندیشیده اند. رودلف اتو که از طریق تحلیل شهودی، پدیدارشناختی و روان شناختی تجارب دین، امر مقدس را تعریف می کند در جنبه های ناعقلانی تجارب عرفانی دچار افراط می شود و نمی تواند تعریفی فراگیر و شایسته پیچیدگی های دین ارایه دهد. الیاده مفهوم امر قدسی را بسط می دهد و امر قدسی را مقابل امر دنیوی قرار می دهد، اما او نیز نمی تواند تعریفی منسجم و همگون ارایه دهد. جان هیک به این نتیجه می رسد که یافتن تعریف مشترک، که همه ادیان را دربرگیرد، ممکن نیست و بنابراین به جای دین واحد، از ادیان سخن می گوید و ویژگی های شایع ادیان را برمی شمارد. ویتگنشتاین دین را نهادی نظام مند نمی داند و به جای دین، از عمل دینی سخن می گوید و دین را به عمل تحویل می دهد و خصایص عمل دینی را برمی شمارد. تعریف پل تیلیخ از دین، انعکاس دو معنا از آن است: دین در معنای عام، امری غایی و در معنای خاص، وجهی از روح بشر است. با فرادیدگاه می توان از تحویلی نگری تا حدی مصون ماند. این امر از طریق رهیافت میان رشته ای فراهم می شود. فرادیدگاه و رهیافت میان رشته ای ادعای کمال ندارند، اما می توانند به کامل شدن گام به گام تعاریف دین از طریق یک فرآیند سیستمیک و پویا کمک کنند.

اساس این پایان نامه بر ترجمة بخش دوم کتاب «تفسیر دین» اثر «جان هیک» با عنوان «ایهام دینی جهان» استوار است. نویسندة کتاب بر این باور است که جهان از لحاظ دینی ایهام دارد و این بدین معناست که هر چند جهان در واقع از خصوصیت معینی برخوردار است، امّا به دلیل وضعیت شناختاری بشر، قابل تفسیر طبیعت گرایانه و خدا باورانه است. بدین ترتیب همة دلایل خدا باورانه و الحادی غیر معتبرند و با تکافو ادله مواجهیم. زیرا همة مواردی که دلیل خاصی بر آنها اقامه شده، بر حسب اصطلاحات جهان بینی رقیب، قابل تفسیراند. هیک برای اثبات نظر خود در فصل اول، برهان وجودی و تقریرهای متنوع آن را ارزیابی نموده و همه را در آخر رد می نماید. مهمترین دلیل او در رد این برهان عدم تفکیک میان ضرورت وجودی و خارجی و ضرورت منطقی است. او سپس تقریری از برهان جهان شناختی ارائه نموده و ضمن پذیرش وسوسه انگیزی این نوع براهین، آن را دلیل محکم و قانع کننده ای نمی داند. برهان اتقان صنع از دلایل دیگر خداباوری است که در فصل اول و در قالب خدا باوری علمی معاصر و اصل انسانی ارائه شده است. در خدا باوری علمی معاصر، سیر تاریخی برهان اتقان صنع، بطور اجمال بیان شده و ضمن تبیین ابتناء این برهان بر احتمالات و ذکر و استبعادات سخن به میان آمده است. اصل انسانی که منظور از آن این حقیقت است که جهان حداقل با فرضیة خداباوری برای ما فهم پذیر و قابل شناخت است، مورد دیگری است که نویسنده در اطراف آن مطالبی ارائه نموده است. او با طرح امکان فهم طبیعت گرایانة قوای شناختاری و کنش روحی بشر، سعی در تضعیف این اصل و اثبات خدشه ناپذیر بودن ایهام دینی دارد. بررسی امکان استنتاج وجود خدا از تجربة دینی یکی دیگر از موارد مطروحه است. در این بخش با تمییز میان تجربه های دینی شخصی و همگانی و با ذکر دو داستان از کتاب مقدس (مهاجرت بنی اسرائیل و رستاخیز حضرت مسیح) این گونه موارد فاقد شواهد تاریخی دانسته شده و همة آنها به تجربیات شخصی غیر قابل اثبات اراجاع داده شده اند. ضمناً امکان تفسیر طبیعت گرایانه این تجربیات، به خوبی تفسیر دینی، تقویت شده است. برهان احتمال مجموعی سوینبرن (که در پی اثبات وجود خدا از طریق جمع قراین و شواهد و بالا بردن احتمال خدا باوری نسبت به الحاد از راه قضیة بیز است) مورد بعدی این فصل است . هیک با ذکر دلایل خود، بر آن است که جهان به منطق احتمالات این امکان را نمی دهد که ایهام دینی جهان را بر طرف سازد. فصل پایانی به بیان دیدگاه طبیعت گرایانه اختصاص دارد. نویسنده با تقسیم دلایل به سلبی و ایجابی، در بخش دلایل سلبی، به نظریة دورکیم و فروید اشاره می کند. این دو درصدد توضیح پدیده های شناخته شده با اصطلاحات و فرضیات طبیعت گرایانه هستند و در این راه نیازی به فرضیات خداباورانه احساس نمی کنند. بدین ترتیب دلایل سلبی در پی اثبات ذهنی بودن مفاهیمی چون خدا هستند که به دلایل روانی، جامعه شناختی و ... فرافکنی شده اند. هیک در پایان، نظریات روان شناختی و تحویل گرایانة کنونی را در حقانیت شان قانع کننده نمی بیند و مقبولیت آنها را مبتنی بر عقیده طبیعت گرایانة پیشینی می داند. از سوی دیگر ضمن نقد بخشی از نظریات دورکیم، فقدان مقبولیت آن را در خارج از دین توتمی (که خاستگاه نظریة دورکیم است) اعلام می کند. در آخرین بحث این فصل و در پایان بخش ترجمه این رساله، تعارض و چالش شر با خدا باوری به عنوان دلیل ایجابی الحاد، مورد ارزیابی قرار می گیرد. هیک با بیان تقریری جدید از نظریة ایرنائوس و با ذکر تفسیر خود از ایمان، کیفر، رابطه انسان با خدا و .... وجود شر در عالم را ناسازگار با تفسیر مذهبی جهان نمی بیند. نگارندة رساله در پایان ترجمه ، فصلی را نیز با عنوان یادداشتهای مترجم گشوده است که در آن به توضیح و تفصیل بیشتر آراء هیک پرداخته است و بدین وسیله درصدد است تا در بیشتر موارد، بدون نقد و ایراد مستقیم و صرفاً با توضیح تفصیلی نظریات او، صحت و سقم آراء نویسنده را آشکار سازد.

این رساله ترجمه کتاب هستی خداوند اثر جان هیک است. مباحث مطرح شده در این رساله به این صورت می باشند: برهان اخلاقی، برهان ماخوذ از تجربه های دینی

جان هیک، فیلسوف دین و الهی دان بزرگ مسیحی معاصر، در اندیشه های خویش از سنت مسیحی دور شده است. وی به رغم آنکه یک کشیش پروتستان است، آموزه تجسد الوهیت در مسیح را نمی پذیرد و می گوید، این آموزه هیچ معنای روشن و قابل فهمی ندارد. او در باب زبان دین، رویکردی واقع گرا برمی گزیند، اما واقع گرایی او از نوع کانتی و انتقادی است و برای تجربه های دینی، زبانی آمیخته به فرهنگ قایل است. در زمینه نجات و رستگاری، هیک اولین کسی است که نظریه کثرت گرایی را شکل رسمی و دانشگاهی عرضه می کند و انحصار نجات در کلیسا را می شکند. همچنین وی از آموزه اوصاف بی نهایت خداوند فاصله می گیرد و معتقد است که معلوم نیست مسیح این آموزه را تعلیم داده باشد. آموزه رویت سعیده نیز در اندیشه هیک دستخوش تاویل شده است.

جان هیک، فیلسوف دین مشهور انگلیسی معاصر، از یک سو خود را مسیحی می داند و از سوی دیگر قائل به تکثرگرایی دینی است، به این معنا که ادیان دیگر را نیز حق و نجات بخش می شمارد. او می گوید مطالعة وضعیت متدینان به ادیان متفاوت، پذیرش تکثرگرایی را ضروری می کند. او در گام دوم با اسطوره شمردن آموزه های اساسی مسیحیت، از انحصارگرایی مسیحی می گریزد و بین مسیحیت و تکثرگرایی جمع می کند. او در گام سوم با قائل شدن به این که ادیان گوناگون از منظرهای متفاوت به حقیقت متعالی نگاه کرده اند و به همین جهت هرکدام بخشی از حقیقت را بیان می کنند، و نیز قائل شدن به این که هدف گزاره های دینی، نه خبر از واقع، بلکه تغییر درون انسان هاست، مسئلة تعارض دعاوی ادیان را حل می کند. سخن این نوشتار این است که هیک در جمع بین مسیحیت و تکثرگرایی و نیز حل مسئلة تعارض دعاوی ادیان موفق نبوده است

جان هیک فیلسوف دین فقید قرن بیستم، به نظریه پردازی در باب مسئلة تنوع و کثرت دینی شهرة آفاق است. او با اتخاذ مبادی و مبانی گوناگون معرفت شناختی فلسفی سعی در طرح فرضیه ای تبیینی دارد که به باور او بهترین تبیین تکثر در جهان واقعی را ارائه دهد. هیک به لحاظ هستی شناختی وجود واقعیت غایی مستقل از ذهن و زبان را (البته در قالب رئالیسم انتقادی) می پذیرد، اما رئالیسم فقط سویۀ هستی شناختی ندارد و دارای سویه های معرفت شناختی و دلالت شناختی نیز است. از این جهت هیک راه ناهموار و دشواری را باید طی کند. در این مقاله با تحلیل دیدگاه کثرت گرایانۀ او در تبیین تجربۀ دینی و معرفت شناسی آن، نشان می دهیم وی با پذیرش نظریة توصیفی (فرگه راسلی) ارجاع (دلالت) به گونه ای ناواقع گرایی هستی شناختی تن می دهد. ما با اشاره به لوازم و پیش فرض های مصرح و غیر مصرح هیک در باب ارجاع و دلالت، از امکان التزام به این لوازم بر طبق دیدگاه هایی که خود هیک اتخاذ کرده است، پرسش می کنیم. پرسش این است که نظریۀ ارجاعی که هیک در باب واقعیت دینی می پذیرد او را به منظری سازگار با دیدگاه رئالسیتی اش می رساند یا خیر؟