جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جستجو برای فهم معنا و ماهیت زندگی پس از مرگ، موضوعی است که در طول تاریخ به شکل‌های گوناگونی در ادبیات جهانی مطرح شده است. در این میان، دیدگاه‌های مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و ساموئل تیلور کولریج، به‌عنوان دو دانشمند برجسته در فرهنگ‌های شرقی و غربی، نمایانگر دو نگاه عمیق و متفاوت به موضوع جهان پس از مرگ است. مولانا، با پیشینه فرهنگی و مذهبی قوی که از سنت عرفانی ایران نشأت گرفته است، و کولریج، که ریشه‌های فکری‌اش در رمانتیسیسم و فلسفه مسیحی غربی است، هر کدام به شکلی منحصر به فرد، مفاهیم متعالی را در شعر و نوشتار خود کاویده‌اند. این پژوهش قصد دارد به بررسی تطبیقی نگاه دو دانشمند بزرگ تاریخ ادبیات، مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و ساموئل تیلور کولریج، در قالب آثارشان به مرگ و جهان پس از آن بپردازد. این کوشش معرفت‌شناسانه، ضمن تکیه بر این دو شخصیت موثر، قصد دارد تا مرزهای دانش ما را از فضای دنیوی به سوی افق‌های متعالی‌تر گسترش دهد. با توجه به اینکه مرز بین آرمان‌شهر دنیوی در آثار این دو شاعر و جهان پس از مرگ گاه مبهم به نظر می‌رسد، این مقایسه می‌تواند به درک ژرف‌تری از اندیشه‌های آنان درباره جهان پس از مرگ و تأثیرات آن بر زندگی در جهان کنونی بیانجامد.

هدف اصلی این پژوهش، طراحی مرکزی برای مراقبه با رویکردی مبتنی بر عرفان اسلامی و مراتب وجودی در اندیشه مولانا است. در شرایطی که انسان معاصر با شتاب تحولات، پیچیدگی روابط اجتماعی و گسست از خویشتن، طبیعت و معنویت مواجه است، این تحقیق در پی آن است که امکان بازگشت به سکوت، تعادل درونی و تجربه‌ی ابعاد معنوی وجود انسانی را از طریق معماری فراهم آورد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی، کیفی و تطبیقی بوده و داده‌ها از منابع کتابخانه‌ای، متون عرفانی و تحقیقات معماری معنوی گردآوری شده است. در گام نخست، مفاهیم نظری مرتبط با مراقبه و مراتب وجودی از آثار مولانا استخراج و تحلیل محتوایی شدند. سپس نمونه‌های شاخص خانه‌های مراقبه در سنت‌های مختلف جهان ــ اعم از آیین‌های شرقی و معماری عرفانی ایرانی ــ مورد بررسی تطبیقی قرار گرفتند تا شاخص‌های مؤثر بر تجربه فضایی معنوی شناسایی گردد. بر اساس این یافته‌ها، الگویی مفهومی-فضایی برای طراحی مرکز مراقبه تدوین و در قالب برنامه فیزیکی و ساختار فضایی طرح پیشنهادی پیاده‌سازی شد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد مفاهیم انتزاعی عرفانی در اندیشه مولانا، به‌ویژه مراتب سه‌گانه وجود (عالم ملک، خیال و غیب)، ظرفیت بالایی برای ترجمه به زبان معماری دارند. تحلیل نمونه‌های موفق خانه‌های مراقبه نیز نشان داد عناصر فضایی همچون نور طبیعی، ریتم حرکت، تدریج فضایی، خلوت‌گزینی و سکوت، نقشی اساسی در ایجاد تجربه معنوی ایفا می‌کنند. بازتاب این مفاهیم در طراحی مرکز مراقبه امکان بازآفرینی سلوک عرفانی به‌صورت فضایی را فراهم می‌سازد، به‌گونه‌ای که کاربر در مسیر حضور از عالم ماده به عالم معنا هدایت شود. در نهایت، این پژوهش اثبات می‌کند که بهره‌گیری از مفاهیم عمیق عرفان مولانا می‌تواند به الگویی بومی، معناگرا و تحول‌آفرین برای ارتقای کیفیت معماری معاصر ایران تبدیل شود؛ معماری‌ای که علاوه بر پاسخ به نیازهای عملکردی، بستری برای تجربه روانی و معنوی فراهم می‌کند و سفر درونی انسان را تسهیل می‌سازد.

چگونگی نسبت خدا و جهان بویژه مسئله حضور خداوند در جهان از مسائل چالش برانگیز و محوری در طول تاریخ اندیشه بشر است که تاکنون پاسخ‌های متفاوتی به آنها داده شده است. پژوهش حاضر با نظر به اهمیت مسئله مذکور به بررسی دیدگاه مولوی (عارف نامدار مسلمان) با محوریت حضور و تجلی خداوند در جهان (علی‌الخصوص در مثنوی) و هارتسهورن (از متفکران برجسته الهیات پویشی) با محوریت رویکرد همه‌درخداانگارانه می‌پردازد. برای فهم دیدگاه هر یک از این دو شخصیت به شیوه کتابخانه‌ای و توصیفی-تحلیلی، اندیشه‌های خداشناختی و جهان‌شناختی هر یک را بیان و تحلیل کرده و سپس به مقایسه و تبیین داده‌های حاصل شده پرداخته‌ایم. در نگرش عرفانی مولانا حقیقت وجود یا خداوند در عین تنزه و تعالی به واسطه تجلی اسماء و صفاتش، در جهان حاضر است. در نگرش همه‌درخداانگارانه هارتسهورن نیز تعالی خدا از جهان و حضور او در جهان به رسمیت شناخته شده است؛ اما این رویکرد پیامدهایی چون تغییرپذیری ذات خداوند، نسبی شدن کمال الهی، متأثر شدن خداوند از مخلوقات، حلول او در جهان را در پی دارد که از سوی خداباوری سنتی مسیحی قابل دفاع نیست.

در مطالعات عرفانی جدید، بر جنبه‌های درونی یا ناخودآگاه و ادراکات شخصی از خداوند تأکید می-شود و آنها را کـه در پیوندی مستقیم با احساسات و عواطف آدمی قرار می‌گیرند، با عنوان «تجارب دینی و عرفانی» می‌شناسند. اگرچه آغاز این اندیشه را در غرب با شلایرماخر و ویلیام جیمز دانسته‌اند؛ اما با نگاهی کلّی به نظرات ایشان در می‌یابیم آنچه را آنان تجارب دینی و عرفانی نام نهاده‌اند، در آثار عارفانه ایرانی هم، با تسامحاتی دارای سابقه بوده است و چیزی در ردیف همان کشف و شهود عرفانی و حالات وجدآمیزِ حاصل از آن به شمار می‌آید. با توجه به همین مشابهات، پژوهش حاضر درصدد برآمد تا شیوه‌ها و شاخصه‌های بیان ادبی و مفهومی تجارب دینی را عموماً در آثار مولانا و خصوصاً در غزلیات شمس بررسی، و معلوم نماید که او در بیان چنین تجاربی، شیوه‌های خاصی مثل استفاده از استعارات، تمثیل‌ها‌ و متناقض‌نمایی داشته است؛ اما به دلیل گنجایش و محدودیت ابیات یک غزل از بین آن شیوه‌ها، طبعاً استعاره و متناقض‌نمایی با خاصیت ایجازی خود، عنصر غالب در غزلیات شمس؛ و شاخصه بیانیِ تمثیلْ با اطناب‌آمیزیِ خود، ویژگی بارز در مثنوی بوده‌اند. همچنین با تحلیل آنها مشخص شد استعارات و متناقض‌نماها، خصوصاً در غزلیات شمس، صرفاً برای تخییل و زیباسازی در سخن مولانا به‌کار نرفته‌اند؛ و در غالب موارد او سعی کرده است مفاهیم بیان‌ناپذیرِ تجارب عرفانی را با استمداد از این روش‌ها، از حالت انتزاعیِ محض به سمت عینیّات قابل ادراک سوق دهد و آنها را ملموس نماید. هرچند کلام وی خصوصاً در غزلیات ـ که مبتنی بر ثبت تجربه-های لحظه‌ای و ناب عرفانی بوده ـ گاه در ساختار عمودی و ربط ابیات دچار ابهام می‌شود و به همین دلیل فهم آنها در گرو اُنسِ شنونده با این تجارب قرار می‌گیرد.

مولانا در آثار خود، به‌ویژه در «فیه‌مافیه»، با تأکید بر مفاهیم عرفانی و قرآنی، نبوت را به‌عنوان محوریت شناخت حقیقت و کمال انسانی تبیین می‌کند. او معتقد است که پیامبران نه تنها واسطه‌ای برای انتقال وحی الهی هستند، بلکه انسان‌های کاملی‌اند که با گذر از مراتب بشری به حقیقت مطلق و نور الهی می‌رسند. هدف از این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است، واکاوی جنبه‌های قرآنی اندیشه‌های مرتبط با نبوت در آثار مولوی است. «فیه ما فیه» به طور ویژه در این میان مورد توجه بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مولانا به جنبه‌های مختلف نبوت، از جمله وحی، الهام، و مقام معنوی اولیا در رابطه با پیامبران، اشاره می‌کند و نقش آنان را به‌عنوان راهنمایان معنوی و اخلاقی برای بشر تبیین می‌نماید. او همچنین وحی را تنها محدود به پیامبران نمی‌داند و بر این باور است که اولیا و انسان‌های معنوی نیز می‌توانند به نوعی از وحی دل یا الهام بهره‌مند شوند. این پژوهش نشان می‌دهد که چگونه مولانا از آموزه‌های قرآنی برای تقویت و تبیین دیدگاه‌های عرفانی خود استفاده کرده و نبوت را به‌عنوان الگویی از کمال انسانی و راهی برای رسیدن به معرفت الهی و زندگی اخلاقی مطرح می‌نماید.

تصرف در معنای ظاهری کتاب مقدس(قرآن کریم) و جایگزینی معنایی دیگر که در باطن آن لحاظ گردیده یکی از دغدغه های مهم اندیشمندان دینی است. علی رغم مخالفت برخی اندیشمندان در فرقه های مختلف اسلامی، موافقان تاویل دینی به تبیین و توجیه آن پرداخته اند. پرسش تحقیق این است که: معتقدان به جواز تاویل در قرآن، در جایگزینی معنای باطنی به جای معنای ظاهری چه اموری را باید مد نظر قرار بدهند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای در صدد است به بررسی تطبیقی دیدگاه ابن رشد و مولوی پیرامون ویژگی های اهل تاویل بپردازد. یافته های پژوهش حاضر این است که هر دو اندیشمند به تاویل در متون مقدس معتقد هستند. ابن رشد به عنوان فیلسوف مسلمان یکی از مهم ترین شرایط اهل تاویل را آشنایی با استدلال عقلی می داند. از سویی دیگر، مولوی به عنوان عارف مسلمان مهم ترین ویژگی اهل تاویل را سلوک در وادی شهود عرفانی می داند.