جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استاد ملکیان، اخیرا در دو نوبت در باب جبر و اختیار با مخاطبان گفتگو کرده است. گرچه به صراحت، "جبر و اختیار" را از جمله موضوعات "خردگریز" معرفی می‌نمایند، اما در مجموع، موضع ایشان به جبرگرایی نزدیک‌تر است. (سخنان ملکیان را می توانید از این‌جا بشنوید: نوبت اول (https://t.me/MalekianMedia/1182)/ نوبت دوم (https://t.me/sokhanranihaa/36627)). در مقابل جبرانگاری، پرسش‌ها و نقدهای متعددی می‌توان ارائه کرد. اما از آن‌جا که طرح هر کدام، ممکن است طولانی شود، صرفا به چهار نکته بسنده می‌کنم.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ نام صاحبنظرانی مانند عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و ... برای ما بسیار آشنا هستند. شاید بتوان چنین افرادی را (با وجود مخالفت برخی از آنان) هسته اصلی جریان روشنفکری دینی پس از انقلاب نامید. این صاحبنظران که بعضا روشنفکران سکولار نیز نامیده می شوند تلاش میکنند قرائتی از دین ارائه دهند که با ویژگی های دنیای سکولار و غیر دینی جدید هماهنگ باشد. اما این نظریات که تحت عناوینی «هرمنوتیک کتاب و سنت»، «قبض و بسط تئوریک شریعت»، «بسط تجربه نبوی»، «معنویت و عقلانیت» و غیره مطرح شده اند مخالفت های زیادی را برانگیخته اند. مخالفان این روشنفکران که طیف بزرگی از صاحبنظران مانند فیلسوفان اسلامی و متکلمان و فقیهان و عالمان متعارف دینی را شامل می شود معتقدند این نظریات اساسا بساط دین و دینداری را جمع می کند و حجیت و قرآن و متون معتبر دینی را منتفی می سازد. این انتقادات و موارد مانند آن از جمله مسائلی است که بحث درباره آنها از ابتدای حضور این جریان آغاز شد و همچنان نیز ادامه دارد. این نظریات به سبب آنکه واجد هویتی فلسفه اند تمام ابعاد شناخت و تفسیر ما از دین را تغییر می دهند و جهانِ دین ما را متحول می سازند. اساسا یکی از دلایل چالش بر انگیز بودن این نظریات این است که به علت تسری آنها در حوزه های مختلف همچون سیاست و مخالفت آنها با نظریه سیاسی دینی رایج، همواره در سطحی از اهمیت قرار می گرفتند که موافق و مخالفشان را مجبور به اظهار نظر و یا دفاع و نقد می کردند. البته گستره نفوذ این نظریات تنها عرصه سیاسی نبوده و ابعادی مانند فقه، اخلاق، حقوق و ... را نیز در بر می گیرد. در این درس-گفتگو تلاش خواهد شد با مرور این نظریات اصلی جریان روشنفکری دینی ارزیابی و نقد آنها را نیز از زبان مخالفانشان بشنویم.

راز واژه‌ای است که مفهومی لغزنده و مبهم دارد. مصطفی ملکیان و گابریل مارسل، این واژه را به دو گونه متفاوت اما صریح و قطعی معنا کرده­اند. این دو دانشمند با تعریف متفاوت و متمایزی از راز و بر اساس تعلقات فلسفی متفاوت، رویکرد جداگانه‌ای درباره راز دارند. در این مقاله که به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای نگارش یافته است، نقش و اثر راز­باوری در نظام معرفتی و به تبع آن در نحوه زیست وجودی و حتی عملی انسان، روشن می‌شود. بر اساس یافته‌ها، دو رویکرد متفاوت مارسل و ملکیان در برخورد با واژه راز، از مارسل، فیلسوف راز می‌سازد و او را پیوسته مشغول به امر راز­آمیز نگاه می‌دارد و ملکیان را از آن­چه راز برمی‌شمارد، دور می‌کند و حتی خردمندی را در دوری نمودن از رازها می‌داند. این دو فیلسوف در جایگاه معنایی، معرفتی و هستی­شناختی و نیز دسترسی یا عدم­دسترسی انسان به راز، اختلاف نظر دارند.

یادداشت دکتر سروش دباغ پیرامون این جلسات: “از بخت شکر دارم و از روزگار هم. بازخوانی آثار اندیشمندان معاصر ایرانی، از دغدغه ها و دل مشغولی های جدی من در سالیان اخیر بوده است. پس از برگزاری دوره های شریعتی شناسی، سروش شناسی، شایگان شناسی، مطهری شناسی، شبستری شناسی و بازرگان شناسی در سه سال گذشته، از فروردین ۹۵، دورۀ ملکیان شناسی را آغاز کرده ام. تقارن این دوره با شصت سالگی جناب مصطفی ملکیان را به فال نیک می گیرم. بنا دارم آثار مکتوب ایشان، اعم از کتاب و مصاحبه را در این دورۀ ۱۶ جلسه ای بر رسم و ملاحظات و تاملات خویش دربارۀ آنها را با مخاطبان در میان گذارم.”

مسئلۀ پژوهش حاضر بررسی انتقادی خوانش مصطفی ملکیان از مفهوم اصیل‌بودن است. برای این منظور، نخست کوشیده‌ایم آرای ملکیان در‌بارۀ این مفهوم را در آثار وی واکاوی کنیم و بیان وی را در این زمینه تشریح نماییم. آن‌گاه در ادامه با ابتنا بر دیدگاه چارلز تیلور، فیلسوف کانادایی، به عنوان خوانشی موجّه از پدیدۀ اصالت که به هر دو بُعد فردی و اجتماعی اصیل‌بودن توجه دارد، دیدگاه‌‌های مصطفی ملکیان را تحلیل و نقادی کرده‌ایم تا زمینۀ التفاتِ انتقادی به دیدگاه‌‌های مطرح در این حوزه ایجاد گردد. روش این پژوهش در تحلیل دیدگاه ملکیان، روش تحلیل مفهومی است و در نقادی وی نیز به دو شیوۀ نقد درونی و بیرونی بدان پرداخته‌ایم. کاستی‌‌های قابل توجه در دیدگاه ملکیان عبارت‌اند از: «بی‌‌بهره‌‌گی از نگاه تاریخی»، «درهم‌آمیزی مرزهای معنایی مفاهیم» و «نادیده‌ گرفتن ابعاد اجتماعی اصیل‌بودن».