جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة خیر و شر یکی از بحث های عمیق فلسفه و کلام است که در دوران های مختلف تاریخ تفکر، مورد نقد و بررسی قرار گرفته و ذهن اندیشمندانی را به خود معطوف داشته است. در این میان، فلاسفة اسلامی، به ویژه حکمای صدرایی، با نگاهی عقلی و مستدل، رنج ها و شرور مطرح در جهان هستی را مورد مطالعه قرار داده و به تبیین حقیقت و ماهیت آن پرداخته اند. صدر المتألهین در پاسخ به مسئلة شر بر سه مبنای اساسی اصالت وجود، عدمی بودن شرّ و نظام احسن تکیه می کنند. از آنجا که عدمی بودن شرّ از جمله مبانی است که دارای منتقدان جدی در فلسفة غرب و حتی از سوی برخی اندیشمندان اسلامی است. این مقاله در صدد است تا با تبیین رابطة خیر و شر با اصالت وجود از منظر ملاصدرا و برخی از پیروان حکمت متعالیه، مانند حکیم سبزواری و جوادی آملی، دلیل متقن و مستدلی به اشکال آنها دربارۀ عدمی بودن شرور ارائه دهد. ازاین رو، سعی شد تا با استفاده از منابع اصلی حکمت متعالیه از اسفار اربعه، شواهد الربوبیه و مشاعر ... و با سبکی نو به ارزیابی ضمنی مبنای عدمی بودن شرور از نگاه ملاصدرا - با توجه به برهان عقلی و رابطه خیر وشر با اصالت وجود - پرداخته شود.

صدرالمتألهین یکی از بزرگترین فلاسفه اسلامی است که فلسفه را با عرفان عجین نموده است. پژوهش حاضر با عنوان حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله شاهدی بر رویکردفلسفی و عرفانی صدرالمتألهین بر مهمترین اصل عرفانی است . حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله- اولین تجلی و اولین تعین ذات احدی است. او ظهور مقام غیب الغیبی است، که به لحاظ مقام جمع الجمعی جمیع تعی نات را شامل می شود. او مظهر و صورت اسم اعظم الهی است. الله اسم اعظم، مجمع جمیع اسماء و صفات و کمالات است، چون اسم از حیث ذات و مرتبه بر تمام اسماءبرتری و تقد م دارد، بالضروره مظهر آن نیز بر تمام مظاهر و مراتب هستی برتری و تقد م دارد وبدین جهت حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله او ل صادر از باری تعالی است، چرا که صادربلاواسطه باید اتم مناسبتها را با مصدر خود داشته باشد و از میان موجودات تنها حقیقت محمدیه صل الله علیه و آله دارای چنین ویژگی است، نه آن گونه که حکماء می گویند عقل او ل، بلکه عقل اول، اولین ظهور حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله است. حقیقت محمدیه صلی الله علیه و آله دارای جمیع مقامات است و به حسب مدارج علمی و عینی در هر مقامی اسم و شأن خاص دارد.از مهمترین آنها نفس رحمانی، حق مخلوق به، عماء، قرآن، حقیقةالحقائق و باء... است، ام ا ازویژگی ها و آثار حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله خلافت و ولایت الهی است، مقام اعلای خافت کلیه و خلافت کبری و ولایت کل ه و ولایت مطلقه الهی ه از اوصاف و نعوت حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله است که در وجود محمدی صلی الله علیه و آله پدیار گشته است. زیراحضرت محمد صلی الله علیه و آله صورت اجمالی و ظاهر حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله تلقی می شود. در مجموع مباحث رساله در چهار فصل تنظیم شده است: فصل او ل: کلی ات: در این فصل واژه حقیت، حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله و مترادفات آن از منظر فلاسفه و عرفاء وصادر نخستین در ادیان مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. پس از تعریف ظهور و تجل وآثار آن، به مراتب ظهور و جایگاه حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله در فصل دوم پرداخته شده است. فصل سوم به اثبات صادر نخستین و مصداق آن از منظر اختصاص دارد و در فصل آخر به آثار و ویژگیهای حقیقت محمد ه صلی الله علیه و آله اختصاص دارد.

از دیر باز « سعادت حقیقی» در کنار کمال، خیر و لذت های انسان مورد گفتمان حکیمان و فیلسوفان بوده است. به خاطر گستردگی این مفاهیم، به ویژه سعادت حقیقی، رویکردها و دیدگاه-های گوناگونی در باره آن وجود داشته و تاکنون هیچ ملاک مورد توافق همگانی ارائه نشده است. بدین روی، در این مقاله کوشش شد، تا زوایای ناپیدای سعادت حقیقی آشکار و لایه های گوناگون آن در عرصه های مختلف دنیا و آخرت از منظر صدرا معرفی شود. بر این اساس، رهیافت ها و فرضیه های «سعادت مادی و حسی» «سعادت روحانی» و «سعادت باطنی و نشاط درونی» به عنوان فرضیه های احتمالی و رقیب و «سعادت جامع نگر» با رویکرد خاص صدرایی، به عنوان «خود شکوفایی عقلی و سعادت حقیقی» فرضیه اصلی تحقیق، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.در این مقاله با کمک مبانی نظری مانند: اصالـه الوجود، تشکیکی بودن وجود، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء بودن نفس، حرکت جوهری و اختیار انسان، رابطه دنیا و آخرت، اتحاد نفس با قوا، و اتحاد عاقل و معقول به راحتی امتیاز دیدگاه صدرالمتالهین با حکیمان دیگر در رهیافت جامع نگر روشن گردیده و سعادت حقیقی تثبیت شده است.بنابراین، از دیدگاه صدرا، سعادت یا حقیقی یا غیر حقیقی است؛ این دو یا دنیوی یا اخروی می باشند؛ این چهارتا، یا وابسته به حواس ظاهری، باطنی و قوای تحریکی است، یا معلول عقل نظری و عقل عملی است؛ سعادت حقیقی انسان مربوط به عقل انسان به دلیل اتم بودن، اقوی، الزم، اشد و اکثر بودن آن است. هرکدام این سعادت عقل نظری و عملی یا حداقلی یا حد متوسطی یا حداکثری هستند.

در این مقاله ابتدا ریشه تاریخی تقسیم احکام به تحلیلی و ترکیبی از نظر کانت و تقسیم حمل به ذاتی اولی و شایع صناعی از نظر ملاصدرا مورد توجه قرار گرفته و پس از توضیح آنها، با نگاهی تطبیقی به این دو تقسیم بندی تلاش شده است، به پرسش هایی مانند آیا قضایایی که از حمل اولی ذاتی بر خوردارند، همان «قضایای تحلیلی» هستند و آیا قضایایی که از حمل شایع صناعی برخوردارند، همان «قضایای تر کیبی» هستند و به عبارت دیگر، آیا میان این دو تقسیم بندی این همانی برقرار است یا خیر، پاسخ داده شود. برای پاسخگویی به این پرسش ها این اصطلاحات را به اجمال شرح داده ایم. در ادامه این دو تقسیم بندی را در موارد مختلف با یکدیگر مقایسه کرده، افتراق و اشتراک آنها را بیان کرده ایم و در پایان به این نتیجه رسیده ایم که این دو تقسیم بندی به رغم شباهت هایی که با یکدیگر دارند، مطابقت کامل نداشته و تشابه آنها تنها در کلیات است نه در جزئیات.

چگونگی علم خداوند به مخلوقات خود، پیش از ایجاد و پس از آفرینش، همواره برای فلاسفه مساله ای دشوار و مورد اختلاف بوده است، تا جایی که در مباحثی مانند علم به جزئیات زمانی و متغیر، برخی از فیلسوفان متهم به کفر شده اند. دیدگاه فیلسوفان مشائی و اشراقی از یک سو، تاثیر مکتب عرفانی و آیات قرآنی از طرف دیگر، موجب پر بار شدن این مبحث در حکمت متعالیه گردید. نظریات حکمای پیش از صدرالمتالهین تبیین قابل قبولی در باب علم الهی ارائه نکرده و هر کدام، به ویژه در علم ازلی خداوند به ممکنات و نیز علم به جزئیات متغیر مادی، با مشکلاتی مواجه اند. با طرح و تحلیل «وجود رابط» توسط ملاصدرا، تبیین دیگری از علم خداوند قابل ارائه است، به گونه ای که مشکلات دیدگاه های پیشین را ندارد. مطابق این بیان ذات خداوند به نحو بساطت، دارای جمیع کمالات آفریده های خود، پیش و پس از خلقت است. از طرفی وجود ممکنات اعم از مجردات و مادیات، امور کلی و نیز جزئیات متغیر، شانی جز وابستگی و تعلق به علت خویش ندارند و به همین خاطر عین حضور نزد خداوند هستند. این همان علم کامل مطلق خداوند نسبت به مخلوقات خود در تمام مراتب آنهاست.