جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«نصر حامد ابوزید»، متفکر مصری قرآن و یکی از متکلمان آزاداندیش، که نظریه‌هایش باعث شد که معدودی ازمفتیان مصری در سال ۱۹۹۵ او را مرتد اعلام کنند و دادگاهی در مصر دستور داد که همسر آقای ابوزید باید از او جدا شود. «نوآوری، تحریم و تاویل» آخرین اثر این نویسنده با همکاری آموزشکده توانا و توسط مهدی خلجی به فارسی ترجمه شد. این کتاب با دعوت به نوآوری، نه تنها در زمینه دینی که در گفتمان اجتماعی و سیاسی، گشایش می‌یابد. با کاوش در همدستی اتوریته سیاسی و دستگاه مذهبی در خفه کردن جنبش‌های اصلاح‌طلبانه، ابوزید سرکوب فکری برجسته‌ترین اندیشمندان و هنرمندان منطقه را به نقد و تحلیل می‌کشد. با بررسی رابطه میان اسلام و هنر، ابوزید سپس تلاش می‌کند تا پاسخی برای این پرسش بیابد که چرا هنر چنین وحشتی در میان آن‌هایی که در پی ممیزی و تحریم آن می‌باشند، به وجود می‌آورد. با کنکاو در انواع سنتی و مدرن تفسیر و از جمله انتقال از مقوله سنتی تفسیر (exegesis) به تأویل، یا جستجوی معانی درونی و پنهان قرآن، ابوزید سپس به کاوش در اشکال تفسیری مختلف قرآن می‌پردازد. وی سرانجام و با دعوت به رویکردی نوین به قرآن، نتیجه می‌گیرد که قرآن را پس از این می‌باید نه به عنوان یک متن (text) که بمانند یک گفتمان (discourse) در نظر گرفت.

بعد از ۱۱ سپتامبر از دید رسانه‌ها و نوشته‌های غربی، اسلام تقریبا معادل بنیادگرایی شده است. با این حال، این یکسان‌انگاری هر چقدر هم که وسعت یافته باشد، با تاریخ غنی فکر سیاسی در اسلام ناهمخوان است. نصر حامد ابوزید، دانشور نامدار مصری، در این کتاب با نظر به طیف آثار مسلمانان معاصر نشان می‌دهد که چه دیدگاه‌های متنوعی از نظر سیاسی، مذهبی و فرهنگی در آثار این مسلمانان وجود دارد و چگونه هر کدام از این دیدگاه‌ها نشانگر گفتمانی از گفتمان‌های سیاسی در جهان مسلمان‌نشین است. «اصلاح اندیشه اسلامی» به بررسی آثار روشنفکران مسلمان از مصر گرفته تا ایران و اندونزی می‌پردازد و تلاش‌های این روشنفکران در شکستن چارچوب تفسیر سنتی و فقهی از اسلام را زیر ذره‌بین می‌گذارد. ابوزید نشان می‌دهد که بسیاری از اندیشوران مسلمان از اسلامی جانبداری می‌کنند که دید فرهنگی روشنگرانه‌ای دارد و همزمان بر ایمان فردی تاکید می‌کنند. او آن‌گاه به بررسی میزان کامیابی این اصلاحگران مسلمان در ساختن ایدئولوژی اصیل و احیاءشده اسلامی می‌پردازد و این نکته را جستجو می‌کند که تا چه حد این اندیشوران توانسته‌اند خود را از دام سنت‌گرایان در ارائه تصویری منفی از غرب برهانند. کتاب «اصلاح اندیشه اسلامی» پژوهشی درخشان، مختصر و با زبانی غیر‌فنی است که در پیوند کامل با نیازهای زمانه ما نگاشته شده است و تحلیلی بایسته از امروز و آینده اسلام به دست می‌دهد. مترجم این اثر یاسر میردامادی است.

این کتاب خواننده را به نوآوری در گفتمان دینی و هم­چنین در سیاست و اجتماع، دعوت می‌­کند. با کاوش در همدستی مقامات سیاسی و دستگاه مذهبی در مقابله با جنبش‌های اصلاح‌طلبانه، ابوزید سرکوب فکری برجسته‌ترین اندیشمندان و هنرمندان خاورمیانه را به نقد و تحلیل می‌کشد. ابوزید سپس تلاش می‌کند تا با بررسی رابطه میان اسلام و هنر، پاسخی برای این پرسش بیابد که چرا هنر چنین وحشتی در میان آن‌هایی که در پی ممنوعیت و سانسور آن است، به وجود می‌آورد. وی سپس به کاوش در انواع مختلف تفسیر سنتی و مدرن قرآن از جمله تغییر از مقوله سنتی تفسیر (exegesis) به تأویل یا جستجوی معانی درونی و پنهان قرآن، می‌­پردازد. ابوزید سرانجام با دعوت به رویکردی نوین به قرآن، نتیجه می‌گیرد که قرآن را پس از این می‌باید نه به عنوان یک متن (text) که به مانند یک گفتمان (discourse) در نظر گرفت. مترجم این کتاب مهدی خلجی، پژوهشگر امور دین، است.

دکتر نصر حامد ابوزید، متفکر مصری است که همواره به عنوان یک چهره نومعتزلی قلمداد می‌شود، اخیراً برخی محققان از ترکیبی بودن نظرات وی نتیجه گرفته‌اند که ایشان روش منحصر به خود را داشته که محصور به هیچ جریانی نیست و یا تنها با اتکاء بر یک نظریه ابوزید، پیوند وی با نومعتزله را مورد تردید قرار داده‌اند. نوشتار حاضر، با نگاهی جامع به روش تحلیلی-تطبیقی درصدد ارزیابی صحت انتساب ابوزید به مکتب اعتزال قدیم و جدید است، بدین منظور ابتدا نظریات ایشان را در چند مبحث (فارغ از ارزیابی و نقد) بیان نموده و سپس با معتزله و نومعتزله مقایسه شده است. ضمن اذعان به تفاوت‌های معتزله با نومعتزله، مشخص شد دیدگاه‌های ابوزید به رغم رویکرد عقل‌گرایانه‌اش، در مواردی با معتزلیان قدیم تفاوت دارد و در موارد متعدّدی مشابه نومعتزلیان است، لذا همسویی ابوزید با مکتب اعتزال غیرقابل انکار است، اختلاف نظریات وی با معتزلیان قدیم و کثرت مشابهت آرائش با نومعتزلیان، قرابت آراء او با نومعتزلیان را نتیجه می‌دهد.

تأویل یکی از مباحث مهم علوم قرآن و علم کلام است که در فهم قرآن و روایات، به‌ویژه برخی آیات مربوط به اسماء و صفات، نقش کلیدی و کاربردی دارد. نپذیرفتن آن به معنای نادیده‌انگاشتن ژرفای پایان‌ناپذیر کلام الاهی و افتادن در دام تشبیه و تجسیم است. از صدر اسلام، مذاهب اسلامی و دانشمندان مسلمان، درباره تأویل متون مقدس، دیدگاه‌های مختلفی داشته‌اند، تا جایی که برخی با تسامح در تأویل و تفسیر دین، موجب تحریف دین و انحراف در اعتقادات مردم شده‌اند. اولین اختلاف درباره چیستی تأویل و تفاوت آن با تفسیر است. تأویل متون در طول تفسیر نیست که اگر در آیه‌ای، تفسیر و توضیح ظاهری جواب نداد به تأویل روی آوریم، بلکه مسئله‌ای مستقل و در قواره راسخان در علم و مطهَّرین است؛ بنابراین، برخی مانند محمدهادی معرفت و نصر حامد ابوزید با نگاه حداقلی به آن، تأویل را نوعی تفسیر، و با قواعدی ساده برای همه افراد جایز می‌دانند. این پژوهش پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی «تأویل»، نظریه تأویل را از دیدگاه این دو قرآن‌پژوه، تبیین، بررسی و ارزیابی می‌کند.