جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادراک حسی، عقل، گواهی و درون‌نگری از منابع بنیادین باور هستند. اینکه حافظه از منابع اساسی باور باشد، بسیار مورد بحث قرار گرفته است. این نوشتار بر آن است تا با رویکردی تحلیلی به تطبیق دیدگاه فرایس و علامه‌طباطبایی دربارۀ شأن معرفتی حافظه بپردازد. این جستار تلاش می‌کند تا به پرسش‌های مطرح شده که آیا حافظه از منابع تولید باور است؟ آیا باورهای حافظه‌ای توجیه‌کنندۀ باورهای دیگر هستند؟ آیا باورهای حافظه‌ای خودموجه‌اند یا خود به توجیه نیازمندند؟ پاسخ می‌دهد. این مقاله نشان می‌دهد فرایس با تکیه بر کارکرد معرفتی حافظه، آن را منبع تولید باور دانسته که به موجب آن می‌توان آن باورها را در ساختار استدلال به کار برد. علامه‌طباطبایی با تکیه بر گرایش تقلیلی قوا، ضمن یکی دانستن قوۀ حافظه و خیال، خیال را منبع باورهای جزئی دانسته است که خیال، این فعل را با همکاری حس مشترک و ارتباط با عالم خارج انجام می‌دهد. هر دو معتقدند که حافظه‌ صرفاً همانند مخزنی است که شأن معرفتی آن در حفظ توجیه باورها معنا می‌یابد. همچنین از دیدگاه فرایس و علامه‌طباطبایی باورهای حافظه‌ای از جملۀ باورهای خودموجه و پایه‌ای هستند که در توجیه باورهای غیرحافظه‌ای به کار گرفته می‌شوند و از این رو، دیدگاه این دو متفکر با رویکرد مبناگروی تصحیح شده می‌تواند قرابت داشته باشد.

در این نوشتار کوشش شده تا با باز خوانی آرای دو اندیشمند بزرگ (آخوند خراسانی و علامه طباطبایی) درباره­ی قاعده­ی الواحد، علاوه بر تبیین تفاوت دیدگاه­های ایشان پیرامون این قاعده­، اشکالات این دو نظر نیز مشخص گردد. نگارنده بر این باور است که دیدگاه­های هر دو اندیشمند با وجود نقاط قوت قابل توجه، قابل نقض است؛ نظیر مبنای آخوند که این قاعده را در تمام علل جاری می­داند و در علوم حقیقی و اعتباری مورد استفاده قرار می­دهد، بخلاف علامه که شمول قاعده را در علل فاعلی اعم از هستی‌بخش و طبیعی می­داند. در این پژوهش به این نتیجه دست­یافته شده که باتوجه به مبانی فکری این دو نفر در اصول فقه و فلسفه و با نظر به این امر که تبیین دقیق این قاعده در فلسفه است باید گفت قاعده الواحد مخصوص علت­های هستی بخش است که تنها یک سنخ از کمال را دارا می­­باشند (سوای موجودی که در عین بساطت کامل و وحدت، واجد همه کمالات باشد). شایان ذکر است که قاعده مزبور اختصاصی به واحد شخصی ندارد؛ بنابراین استفاده از این قاعده در مواردی نظیر بحث صحیح و اعم و یا بحث از واجب تخییری در اصول فقه و همچنین فلسفه که در آن­ها مباحث فوق جاری نیست جایگاهی ندارد.

تقیه راهبردی کاملا عقلایی بر مبنای ترجیح اهم بر مهم است که مورد پذیرش جمیع عقلا از هر دین و نحله‌ی فکری می‌باشد. در شرع مقدس اسلام نیز اجمالا مورد پذیرش همه‌ی فقیهان و مفسران فریقین بوده، و آیه‌ی بیست و هشتم سوره‌ی آل‌عمران، عمده دلیل مجوّز شرعی تقیه محسوب می‌شود. این مقاله که به‌شیوه‌ی توصیفی – تحلیلی و با استفاده از داده‌‌های کتابخانه‌ای تدوین یافته است؛ در پی پاسخ به‌این پرسش ترکیبی است که: مستند قرآنی تقیه از منظر آلوسی و علامه طباطبایی چیست؟ و ایراد آلوسی بر دیدگاه شیعه در مورد تقیه و پاسخ علامه طباطبایی به‌آن چه می‌باشد؟ نتیجه‌ی حاصل از این تحقیق این است که مفاد آیه‌ی مذکوربه‌طور مفصل توسط این دو مفسر مورد بحث قرار گرفته و مشروعیت تقیه اثبات گردیده است. البته ادعای آلوسی این است که شیعه در تجویز تقیه، راه افراط را در پیش گرفته؛ ولی با پاسخ‌های متقن و معتبری که از سوی علامه طباطبایی داده شده، مشخص گردیده که این اتهام و ادعای آلوسی نسبت به‌شیعیان، درست نیست. ضمنا در پرتو این تحقیق مشخص گردید که تنها اختلاف فریقین، در میزان و خصوصیات جواز تقیه است که پس از گزارش اقوال دو مفسر در بیان مفاد «استثنا» و «مستثنی منه» در آیه مذکور، بدان پرداخته می‌شود.

علامه‌طباطبایی از جمله مفسران موافق با وجود مجاز در قرآن بوده و در کتاب المیزان فی تفسیر القرآن از مجاز بودن بسیاری از آیات در تفسیر بهره برده‌اند. دیدگاه‌های ایشان، در موارد نادری که قائل به مجاز بوده‌اند، به دلیل «عدم سازگاری با قواعد بلاغی» یا «عدم اشاره به مجازیت در برخی از کلمات و آیات» با وجود برخورداری از شرایط لازم برای مجازیّت، قابل تأمل و نقد است؛ پرداختن به این بحث با عنایت به جایگاه علمی رفیع علامه‌طباطبایی در حوزه‌های مختلف معارف دینی، به ویژه در عرصه‌ی تفسیر و استفاده مجامع تفسیری از کتاب تفسیری ایشان، اهمیتی والا دارد؛ از این‌رو، هدف نوشته‌ی پیشرو پاسخ‌گویی به این سؤال اصلی است: نقد تحلیلی دیدگاه‌های علامه‌طباطبایی در مورد مجاز‌های قرآن چیست؟ این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و نرم افرازی و با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفت و نتایج زیر به دست آمد: با توجه به قواعد بلاغی، برخی از آیاتی که علامه 6 به دلایلی خاص (که در متن مقاله بدان‌ها اشاره خواهد شد)، از آن‌‌ها در قالب‌های «استعاره‌ی مصرحه»، «استعاره‌ی مکنیه» و «تمثیل» یاد نموده قابل نقد است، همین‌طور عدم اشاره ایشان به برخی از موارد «مجاز‌های مرسل» و «مجاز‌های عقلی»، محل تأمل می‌باشد.

سیاق آیه‌ی تطهیر از جمله موارد اختلاف میان علامه‌طباطبایی‌ و ابن‌عاشور محسوب می‌شود، در این مقاله با استفاده از منابع تفسیری و بهره‌وری از روش توصیفی _ تحلیلی به این سؤال جواب داده شد که تفاوت بهره‌وری علامه‌طباطبایی‌ و ابن‌عاشور در استفاده از سیاق آیه‌ی تطهیر چیست؟ از مطالب بیان‌شده این نتیجه به دست آمد که علامه‌طباطبایی در تفسیر آیه‌ی تطهیر، برخلاف باور ابن‌عاشور، سیاق برآمده از خود آیه و شواهد روایی را بر سیاق آیه با آیات قبل و بعد مقدم می‌دارد؛ ازاین‌رو آیه‌ی تطهیر را هم سیاق با آیات قبل و بعد نمی‌داند. ضمناً از بررسی آیات قبل و بعد به دست می‌آید که آیه‌ی تطهیر، مستقل از آیات گذشته نازل‌شده است، زیرا آیات قبل و بعد آن، اشاره به دستورات الهی در خطاب به همسران پیامبراکرم دارند، و پیامبر مأمور شدند که آن‌‌ها را به آنان ابلاغ کند؛ ضمناً از شواهد روایی می‌توان نتیجه گرفت که خداوند متعال عصمت و پاکی را فقط در حق پنج‌تن آل‌عبا اراده کرده است.

فلسفه، زیرساخت نظریات علوم انسانی و اجتماعی است و حکمت متعالیه به عنوان یک نظام فلسفی، ظرفیت تحقق این زیربنا را دارد. علوم انسانی متکفّل تبیین کنش‌های ارادی انسان‌اند و از دیدگاه علامه طباطبایی، کنش‌های ارادی انسان، تابعی از نظام اعتباری اوست، از این‌رو توجه به نظریه اعتباریات در مطالعۀ علوم انسانی سهم تعیین کننده‌ای دارد و با توجه به اینکه طرح نظام‌مند نظریه اعتباریات از سوی ایشان در حکمت متعالیه صورت گرفته است، مسئله این مقاله آن است که چگونه حکمت متعالیه با علوم انسانی به واسطۀ نظریه اعتباریات ارتباط پیدا می‌کند. این مقاله درصدد است که نشان دهد نظریه مزبور با توجه به مبانی معرفت‌شناختی و انسان‌شناسی فلسفۀ صدرایی، حلقۀ ارتباطی میان حکمت متعالیه و علوم انسانی است.

آیه ﴿لَوْ کاَنَ فِیهِمَا ءَالهِةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا﴾ (انبیاء: 21/ 22) با بهره­گیری از تلازم میان «تعدد خدایان» و «وقوع فساد در زمین و آسمان»، به اثبات توحید پرداخته است. با توجه به اهمیت مسأله توحید به­ویژه توحید در ربوبیت در منظومه اعتقادی ادیان ابراهیمی و نیز نظر به نقش ویژه آن­ها در بُعد اعتقادی و عملی در زندگی فردی و اجتماعی انسان، در نوشتار حاضر به بررسی تطبیقی برهان تمانع در اندیشه فخر رازی و علامه طباطبایی به‌عنوان دو اندیشور برجسته در حوزه علم کلام و حکمت متعالیه پرداخته شده است.از رهگذر این جستار، مشخص می­شود که تقریر فخر رازی ناظر به توحید در ذات الهی بوده و فساد زمین و آسمان به معنای تحقق نیافتن آن­هاست؛ اما این برهان در اندیشه علامه طباطبایی، بیان­گر توحید در ربوبیت بوده و فساد زمین و آسمان به معنای نابسامانی و فروپاشی آن­هاست. امکان یا استحاله توافق خدایان بر تدبیر واحد عالم هستی، از دیگر نقاط مورد اختلاف آن دو است که فخر رازی، اولی و علامه طباطبایی، دومی را برگزیده است.

بررسی تاریخ شیعه و جایگاه آن در اسلام است. نوشتار حاضر کتابی است که با هدف معرفی مذهب شیعه به خصوص برای مخاطبان غیر مسلمان نوشته شده است. در این کتاب که بارها منتشر شده است، برای نخستین بار به زبان فارسی، تمام مراتب علم و معرفت شیعی از نحوه پیدایش تاریخی آن و فقه و شریعت تا لطیف ترین حقایق معنوی به زبانی بس ساده، در سه فصل کلی جمع آوری و بیان شده است. کتاب شیعه در اسلام تحقیقی است با هدف شناساندن شیعه و جوانب گوناگون آن به افرادی که با عالم فکری اسلامی و شیعی آشنایی ندارند و مایلند از دیدگاهی کلی ، نظری جامع به این بخش مهم از اسلام بیفکنند. کتاب شیعه در اسلام تلاش کرده است که همه مطالب مهم مربوط به شیعه را در خود جای‌ دهد. به همین منظور هم به تاریخچه شکل‌گیری شیعه پرداخته است، هم به انشعبات شیعه،‌ هم عقاید و باورهای شیعه و هم معرفی امامان شیعه پرداخته است.

هدف پژوهش حاضر تحلیل مفهوم تفکر و استنتاج اصول تربیتی آن براساس مبانی هستی‌شناسی صدرایی به قرائت علامه طباطبائی است که با استفاده از روش استنتاجی انجام شده است. در بخش اول ناظر بر پیامدهای مبانی هستی‌شناسی، مفهوم تفکر و هدف پرورش آن تحلیل شده است؛ بدین‌صورت که به شیوۀ استنتاج پیش‌رونده، از بررسی پیش‌فرض‌های لازم در مبانی فلسفی، به سمت استنباط تفکر مطلوب پیش رفته‌ایم. تفکر تلاش حقیقت‌جویانۀ ذهن (به‌منزلۀ شبکه‌ای از ادراکات نفس) برای نزدیک‌شدن به واقعیت و عبور از ظاهر پدیده‌ها به باطن آن‌هاست که فرایند آن با مشاهدۀ حسی و درک ظواهر اشیاء آغاز می‌شود و از مشاهدۀ کثرت پدیده‌ها به باطن و سراپردۀ هستی عبور می‌کند. در نگاه علامه طباطبائی هدف از پرورش تفکر واقع‌بینی فرارونده است. در بخش دوم با توصیف و طبقه‌بندی مبانی هستی‌شناختی، از روش بازسازی‌شدۀ فرانکنا برای استنتاج اصول پرورش تفکر استفاده شده است. در دیدگاه مذکور این اصول تربیتی عبارت‌اند از: ارتباط با واقعیت (تقویت مشاهدات)، تقویت درک نظام‌مند مراتب طولی و وجوه عرضی عالم (پرورش تفکر کل‌نگر در عین جزءنگری)­، نفوذ به لایه‌های واقعیت و درک ذومراتب عالم و همچنین کشف زوایای مختلف پدیده‌ها و درک پیچیدگی عالم (پرورش تفکر عمیق و چندوجهی)، تقویت توان کشف علت پدیده‌ها و روابط علی عالم و درک توأمان اسباب مادی و غیرمادی (پرورش تفکر علت‌یاب)، درک وابستگی و نیازمندی موجودات به مبدأ هستی (تقویت تفکر آیه‌ای).