جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید عبادی به عنوان یکی از جلوه های مهم توحید، همواره مورد وفاق شخصیت های دینی در همة فرقه های اسلامی بوده است. با این وجود، دربارة اینکه حقیقت توحید عبادی چیست و به چه عملی شرک در عبادت اطلاق می شود، فهم مشترک و وحدت نظری در میان آنان مشاهده نمی شود. ازآنجاکه منشأ این اختلاف نظرها تا حد بسیاری به سبب دریافت های متفاوت از مفهوم عبادت است، در این پژوهش کوشیده ایم در پرتو اندیشه های تفسیری دو مفسر بزرگ شیعه و اهل سنت، یعنی علّامه طباطبائی و آلوسی بغدادی، نخست با تحلیل مفهومی واژة عبادت در کاربرد قرآنی آن به تبیین حقیقت عبادت بپردازیم، و در وهلة بعد و با اثبات نقصان و عدم توانایی هر کدام از آن معانی، نشان داده ایم که عبادت حقیقتی ترکیبی است؛ یعنی علاوه بر عملی گویای خضوع و تذلل باطنی است، مؤلفه های دیگری همچون اعتقاد به الوهیت و ربوبیت معبود و نیز استقلال در این الوهیت و ربوبیت در عبادی شدن یک عمل مؤثرند.

همواره یکی از مسائل مهم در قرآن توجه به جایگاه و فضایل اهل بیت پیامبر است. پیچیدگی این مسأله پایه‌ای از آنجا نشأت می‌پذیردکه از دیدگاه مفسران، محققان و دانشمندان شیعه، اهل‌بیت عصمت و طهارت از یک‌سو هادیان این امت به‌سوی معبود حقیقی و کمال مطلق بوده و از سوی دیگر اطاعت و محبت ورزیدن نسبت به آنها به‌عنوان ولی و جانشینبرحق پیامبر امری ضروری و واجب است. در این بین برخی مفسران اهل تسنّن نیز کم و بیش از جنبه‌های مختلف به تبیین شخصیت آن ذوات مقدسه اشاره داشته‌اند. آلوسی نیز به عنوان یکی از مفسران اهل تسنّن در ۷۷ آیه به تحلیل فضایل اهل بیت می‌پردازد. پژوهش حاضر نیز با توجّه به آراء مطرح‌شده از سوی وی در حیطه فضایل اهل‌بیت و وجود تأثیرگذاری آن در باورها و عقاید و با روش توصیفی، تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای، به جمع‌آوری دیدگاه‌ها و ریشه‌یابی فکری و عقیدتی این مفسر در باره آیات مربوط به فضایل اهل‌بیت پرداخته و سپس با تحلیل و بررسی آن‌ها، در نهایت بر اساس دلایل عقلی و نقلی به این نتیجه رسیده است که صاحب روح المعانی برحسب آیات مختلف و برداشتهایی که مفسران شیعه از آن آیات در خصوص اهل بیت دارند روش انتقاد متفاوتی را به کار می‌گیرد به طوری که در بیانات خود مقام علمی برای اهل بیت قائل نبوده و حتی آنان را پایین‌تر از یک مفسر می‌داند. این مفسر با این پیش‌فرض ناصحیح و داشتن تعصبات مذهبی، ذیل برخی ازآیاتی که در فضایل و مناقب اهل‌بیت پیامبر، به ویژه حضرت علی وارد شده و حتی منابع روایی اهل سنت نیز بر صحت نزول آنها درباره اهل‌بیت اذعان نموده‌اند، رأی به عدم پذیرش و طرد آنها دارد. نقدهای وارد بر آلوسی را می‌توان در سخنان نا به حق وی در شأن اهل بیت، عدم توجه وی به فضایل اهل بیت بویژه فضایل سیاسی ایشان، نفی امامت و جانشینی ائمه دوازده‌گانهخلاصه نمود.

جریان سلفیه امروز را باید برآیندی از مساعی دلبستگان به اهل حدیث تلقی نمود که به زعم خود تهذیب گرایی و اصلاح طلبی عقیدتی را به مثابه دورنمای آرمانی خود تعریف نموده و در این راستا زدودن پیرایه ها و تعقیدات عقل گرایانه از ساحت نصوص دینی را سرفصل راهبردهای خود قرار داده اند؛تکیه بر ظاهر گروی و فهم بسیط قرآن و سنت مبتنی بر آراء سلف صالح و بدون لحاظ نمودن منطق و اصول تفهم صحیح، غایت اجتناب ناپذیر منهج سلفیه به شمار می رود.تشتت و نا همگونی مبانی و برون داد های تفسیری مفسران منتسب به جریان سلفیه همچون ابن تیمیه، ابن کثیر و آلوسی در گستره ای وسیع، نشان از نا استورای مبانی و تزلزل ساختار عقیدتی این جریان دارد؛در این راستا تضاد آراء ابن تیمیه در مباحثی چون توحید حاکمیت با مبنای مدعایی قاطبه سلفیان معاصر،امری جالب توجه است.از دیگر سو ناپختگی منهج سلفیه را می توان در شکاف عمیق بین ابن کثیر و سلفیه در مباحثی چون توسل و استغاثه به صالحین پیجویی نمود؛در نهایت به نظر می رسد رای به خروج آلوسی از دایره مفسران پایبند به مکتب سلفیه و معرفی وی به عنوان اندیشمندی مستقل و متاثر از متاخرین اشاعره مدعایی غیرمستند و بی پایه تلقی نخواهد شد. لذا اتکاء آلوسی بر پاره ای از آراء سلف در رویکرد تفسیری وی، قدر مشترکی مقبول با مولفه های سلفیه مصطلح معاصر نداشته و صرفا راهبردی مستقل در جهت احیاء منهج سلف صالح بدون تصویب مبانی جزم اندیشانه و متعصبانه سلفیه محسوب می شود.

پایان‌نامه حاضر، به بررسی دیدگاه‎های آلوسی (مفسر سنی) و علامه طباطبایی (مفسر شیعی) در باره آیات متشابه پرداخته است. هدف از اجرای پایان‎نامه شناخت توحید واقعی و تشخیص درست آن است.مراد از صفات الهی، صفات خبریه است که در قرآن و احادیث وارد شده است. به صفات ذیل در این پایان‎نامه اشاره شده است: نفس، وجه، چشم، گوش، دست، در آسمان بودن خدا، و استوای خداوند بر عرش که مفسران قرآنی برداشت واحدی در آن ندارند. گروهی از مفسران قرآن مانند آلوسی «واو» در «وَالراسِخونَ فِی العِلم» را عاطفه دانسته‎اند. در این صورت تأویل آیات متشابه را خداوند و راسخان در علم می‎دانند.گروهی، از جمله علامه طباطبایی، که «واو» و جمله بعد را استیناف می‌شمارند، جز خداوند کسی را عالم به تأویل متشابه نمی‎دانند. در این صورت پیامبر اکرم که از راسخان به شمار می آید از آیات دیگر مانند«عَالِمُ الْغَیْبِ فَلَا یُظْهِرُ عَلىَ‏ غَیْبِهِ أَحَدً إلَّا مَنِ ارْتَضىَ‏ مِن رَّسُولٍ» حاصل خواهد شد.

امیرالمومنین علی علیه اسلام در میان عموم امت اسلامی به عنوان شخصیتی مورد احترام و عزیز محسوب می گردند . به غیر از عده قلیلی موسوم به نواصب که مورد انزجار همه مسلمین هستند ، قاطبه مسلمانان ایشان را دارای سوابق درخشان و فضایل فراوان دانسته و منصفین برای حضرت جایگاه خاصی قائل می باشند . همه اینها در حالی است که در طول تاریخ اسلام شاهد نگاه متعصبانه ناشی از گرایشات مذهبی و تاثیر قدرتها و حکومتها بر نگرشها بوده ایم . افراد و جریاناتی که یا بر اثر جهالت و یا تحت تاثیر تطمیع و تهدید طواغیت سعی در دگرگون کردن حقایق داشتند و هرکدام هم روشی را برای رسیدن به مقصود خود برگزیدند . عده ای که توان انکار فضایل اهل بیت و بخصوص امیرمومنان علیه السلام را به طور صریح نداشته اند بیشتر تلاش نموده اند تا با ایجاد تشکیک ، زمینه ایجاد شبهه و بعد انکار را فراهم نمایند و در کنار این برای افراد مورد نظرشان در وقایع نقشی بتراشند و جعل نمایند تا آنها را در فضایل شریک کنند.اگرچه سر آغاز این شیوه را می توان دروقایع بعد از رحلت پیامبر و سقیفه جستجو نمود اما شاید بتوان به درستی آغاز حرفه ای و سازماندهی شده این جریان را به معاویه منسوب کرد .اما شیوه عده دیگر « از اصل نگفتن » بود . روش زیرکانه ای که ایشان برگزیده بودند مبتنی براین بود که چرا باید مطلبی را گفت تا بعد برای انکار آن و یا تشکیک و توجیه آن به درد سر افتاد. اگر از اصل مطلبی بیان نشود امید است که به تدریج از حافظه تاریخ حذف گردد . این همان روشی است که در سیره حدیث نگارانی امثال «بخاری» می بینیم . در هر حال آنچه این تحقیق به دنبال آن میباشد بررسی نگاه سه نفر از اندیشمندان معاصر اهل سنت به امیرمومنان علیه السلام است که عبارتند از آلوسی ، سیدقطب ، و طنطاوی با تکیه بر اثر تفسیری آنها .اما در همینجا ممکن دو سوال پیش بیاید : اول اینکه چرا تحقیق روی این سه نفر تمرکز دارد ؟دوم اینکه چرا محوریت تحقیق در اثر تفسیری این سه نفر قرار گرفته ؟در جواب پرسش اول باید به چند مطالب اشاره شود. عنوان موضوع تحقیق در ابتدا «امیرالمومنین علی علیه السلام در نگاه اندیشمندان معاصر اهل سنت» بود . این عنوان به خاطر گستردگی افراد و آثار و تالیفات ، مشکلاتی را در پی داشت که خارج از توان و مجال یک پایان نامه بود، بنابراین تصمیم گرفته شد تا دامنه موضوع چه از حیث افراد و چه از جنبه آثار محدودتر گردد. برای انتخاب افراد باید ویژگی هایی را مد نظر قرار می دادیم. به این منظور در ابتدا باید می دیدیم انتخاب ما در چه ظرف زمانی است که با مشورت اساتید و با توجه به اهمیت وقایع و تحولات بنا شد دوره معاصر بستر گزینش باشد.

آلوسی یکی از مفسرین بنام اهل سنت است که تفسیر او در میان تفاسیر عامه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. او به تعصب مشهور بوده؛ اما به نقل روایات اهل بیت علیهم السلام همت گماشته و از این آبشخور هدایت بهره برده است.مقاله حاضر ضمن استخراج روایات اهل بیت علیهم السلام از تفسیر روح المعانی آلوسی، گونه به کارگیری آنها را بررسی و تقسیم بندی میکند و چنین نتیجه میگیرد که این بهره وری به گونه های مختلفی نمود یافته است. گاهی آلوسی روایت امام را بر سایر احادیث ترجیح میدهد و زمانی از آن بهره وری تأییدی میکند . در این گونه بهره وری ممکن است کلام امام با سخن رسول خدا، صحابه و تابعین تأیید شود و یا روایت معصوم را به عنوان مؤید سخن خود نقل کند و ... بر این اساس نگارنده مهم ترین این کاربردها را عرضه نموده تا والایی جایگاه عترت در این تفسیر نمایان شود.

این مقاله به بررسی، تحلیل و نقد دیدگاه سید محمود آلوسی، صاحب تفسیر روح المعانی، درباره آیه تطهیر می پردازد. ایشان از یک سو، نظر مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت را مبنی بر دلالت آیه تطهیر بر عصمت آل عبا رد کرده و حتی نزول این آیه در مورد ایشان را نمی پذیرد. از سوی دیگر، دایره مصادیق «اهل البیت» را فراتر و عام تر از اصحاب کساء در نظر گرفته و افراد دیگری از قبیل همسران پیامبر (ص) را داخل در این حکم می داند. به اعتقاد آلوسی، اصحاب کساء، نه یگانه مخاطب و مصداق اهل البیت، بلکه ایشان مخاطبی از مخاطبان و مصداقی از مصادیق آن به حساب می آیند. این پژوهش، بر آن است که با اتکا به آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع) و با استناد به نظر اندیشمندان شیعه و اهل سنت، نظر این مفسر را مورد نقد و بررسی قرار دهد.