جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان وحى داراى ويژگى هايى است كه روشن نمودن آن ها از طرفى به فهم و تفسير دقيق تر آن كمك مى نمايد و از طرفى، پاسخ برخى از ترديدها و سؤالات در مورد اعتبار وحى را فراهم مى آورد. پرداختن به تمام ويژگى هاى زبان وحى فراتر از گنجايش يك مقاله است، لذا در اينجا از ميان ويژگى هاى مختلف آن دو نمونه مهم مورد بحث قرار مى گيرد: 1. واقع نمايى يا شناختارى بودن گزاره هاى وحيانى 2. چند بُعدى بودن آن ها. بر اين اساس، اين مقاله در دو بخش ارائه مى شود. بخش اول، به تبيين نخستين ويژگى مى پردازد. نظريات غيرشناختارى گزاره هاى دينى را غير واقع نما و بدون پشتوانه واقعى مى دانند. آن ها غالبا نگاهى ابزارانگارانه به دين دارند و به واقعيت داشتن يا نداشتن مداليل گزاره هاى وحيانى كارى ندارند. شناخت و بررسى رويكردهاى غيرشناختارى به زبان دين از اهميت ويژه اى برخوردار است، به اين دليل كه از يك سو، به ميان تهى بودن گزاره هاى وحيانى مى انجامد و از سوى ديگر، طيف وسيعى از ديدگاه هاى امروزين حاكم در حوزه زبان دين را در برمى گيرد. در اين مقاله، ابتدا مراد از غيرشناختارى بودن گزاره ها و سپس بررسى مختصر اين ديدگاه ها و امكان تطبيق آن ها بر زبان قرآن بيان مى گردد. در اين قسمت، ادله درون دينى و برون دينى بر واقع نمايى گزاره هاى قرآنى ارائه مى گردد. بخش دوم، به تبيين ويژگى دوم اختصاص دارد. در اين بخش، چند بُعدى بودن گزاره هاى اِخبارى در دين، اهميت ويژه بُعد احساسى در گزاره هاى دينى و غفلت برخى از دين شناسان غربى از بُعد اِخبارى گزاره هاى دينى مورد بحث قرار مى گيرد.

در حوزه زبان قرآن، قرآن پژوهان دیدگاههای متعددی ارایه کرده اند که جامع ترین و مانع ترین آنها، نظریه علامه طباطبایی است. ایشان معتقد است زبان قرآن ترکیبی از زبانهای متعدد است، زبان برخی از گزاره های قرآن، اخباری و توصیف گر وقایع عینی، اعم از عینی محسوس و یا غیرمحسوس است که پنج دسته از آیات قرآن اینگونه اند:ـ آیات طبیعت شناسانه: بیانگر وقایع و عوامل طبیعی اند.ـ آیات جامعه شناسانه: گویای قوانین اجتماعی و مقوله های جامع شناختی اند.ـ آیاتی که بیانگر وقایع و سنتهای تاریخی اند.ـ آیات هستی شناسانه: در بردارنده مضامین فلسفی و ماورای طبیعی اند.ـ آیاتی که به ذکر قیامت، بهشت و جهنم می پردازند.زبان برخی دیگر از گزاره های قرآن توصیف گر یا غیر شناختاری هستند. بیان احکام و دستورات، عبادت و پرستش، ذکر ثواب و عقاب و ... از آن جمله اند و برخی از گزاره های قرآن هم دارای زبان نمادین و تمثیلی می باشند. اما طبق شواهد و علل متعدد می توان گفت زبان تمام گزاره های قرآن، شناختاری است.

درنگ در ویژگی تناسب در قرآن کریم، در فهم و تفسیر صحیح و استوار این کتاب آسمانی، نقشی اساسی داشته و برای دستیابی به ظرافت‌های معنایی و برخی اسرار آن، امری بایسته است. بر اساس مطالعات آماری، اسما و صفات الاهی، بدون احتساب اسم جلاله الله، قریب به دو درصد از واژگان قرآنی را به خود اختصاص داده‌اند و بیش‌تر این صفات در فرجام آیات و به شکل مزدوج – هم‌آیی دو صفت با یکدیگر- آمده‌اند. نظر به اعجاز بیانی قرآن و حکمت‌مندی ساختار و آموزه‌های آن، این باهم‌آیی نمی‌تواند بدون مبنا و غایت سامان یافته باشد. در این بین، بررسی بُعد تناسب درون‌آیه‌ای در خصوص اسمای الاهی، موضوع پژوهش پیش‌رو را شکل داده است. فرضیه‌ این پژوهش، تناسب صفات مزدوج پایانی آیات با گزاره‌های پیشین و کارآمدی آن در فهم مقاصد آیات است. نتایج این پژوهش، ضمن اثبات اصل تناسب مورد نظر، به کاربردهای آن در تفسیر قرآن پرداخته و بر آن، به عنوان یک قاعده‌ تفسیری تأکید دارد.

چگونگی رابطه علم و دين از ديدگاه مفسران اسـلامی را مـی تـوان در تفسـير آيـات كيهانی قرآن كريم و رويارويی آن با علوم تجربی جستجو كرد. دراين ميان المنـار و الميزان به عنوان مهمترين تفاسير معاصـر، رويكردهـای متفـاوتی دربـاره ايـن مسـئله دارند. محمد رشيد رضا بر اين باور است كه يكی از جنبه های اعجـاز قـرآن كـريم، اعجاز علمی آن است. اين پيش فرض، او را بـرآن داشـته تـا در رويـارويی بـا علـوم تجربی، بيشتر در صدد اعلام همنوايی ميان گزاره های دينی ويافته های تجربی برآيد و از چالش جدی با اين علوم پرهيز كند. در برابر، علامـه طباطبـايي روشـمندتر بـا علوم تجربی برخورد می كنـد و بـرای ايـن مهـم، معيارهـايی ازجملـه لـزوم پشـتيبانی فرضيه های علمی با براهين يقينی دارد. اين معيارها موجب شـده گـاه بـه مفـاد علـوم تجربی توجهی نكند و گاه با اين علوم حتی معرفت دينی را تأويل كند. با اينهمه بـه سبب ابهام در جنبه های معرفت شـناختی مسـئله، رويكـرد هـيچ كـدام از دوتفسـير از كارآمدی لازم برای ترسيم الگويی جامع برخوردار نيستند.

گزاره‌های پرسشی با کارکردهای کنشیِ متنوّعی که در زبان دارد، یکی از ابزارهای مؤثر زبان در تأثیرگذاری بر مخاطب، و ایجاد کنش‌های بیرونی است. با توجّه به اهمیت ویژه‌ی گزاره‌های پرسشی، در تأثیر و بلاغت کلام، بررسی موردیِ کنش‌های کلامیِ گزاره‌های پرسشی در قرآن کریم و تبیین نقش کنشیِ آنها در تأثیر و بلاغت قرآن، از ضروریات پژوهش در حوزه‌ی بلاغت و قرآن‌پژوهی است. در این مقاله به منظور تبیین جنبه‌های دیگری از بلاغت گزاره‌های پرسشی در قرآن کریم، بر اساس نظریه‌ی کنش کلامی(speech act)، به بررسی کارکردهای کنشیِ گزاره‌های پرسشی در قرآن کریم می‌پردازیم و برای دست‌یابی به نتایج دقیق‌تر در این زمینه، سوره‌ی «مؤمنون» به‌عنوان زمینه‌ی بررسیِ موردی انتخاب شده است. نتایج این تحقیق، کارکردهای هدفمند و پویای زبان قرآن در عرصه‌ی کنش‌های کلامی را نشان می‌دهد. از سوی دیگر، با توجّه به ابتنای مبانی نظریه‌ی کنش کلامی بر «زیان طبیعی» و کارکرد آن در جوامع انسانی، برخی مبانیِ این نظریه، در تضاد با ویژگی‌های کلام وحیانی قرآن و دیگر کتاب‌های آسمانی است، و در بررسی آیات قرآن کریم بر اساس نظریه‌ی کنش کلامی، باید نسبت به این مسأله دقت لازم را به عمل آورد.

نزول قرآن به شکل تدریجی و در طول قریب به دو دهه و به مناسبت‌های ناهمگون انجام پذیرفته است. این واقعیت، می‌تواند موهِم نوعی ناهماهنگی و عدم تناسب در آیات قرآنی باشد. مسأله‌ای که برخی مستشرقان را به ویژه در سده‌ی اخیر به خود مشغول نموده و رزمگاه دفاع مفسّران مسلمان از تناسب و انسجام آیات قرآن را فراآورده است. با این حال، دانش تناسب در قرآن از سده‌های نخستین هجری، مورد توجه مفسّران و دانشوران علوم قرآن قرار داشته است. درنگ در ویژگی تناسب در قرآن کریم، در فهم و تفسیر صحیح و استوار این کتاب آسمانی، نقشی اساسی داشته و برای دست‌یابی به ظرافت‌های معنایی و برخی اسرار آن، امری بایسته و گریزناپذیر است. تناسب در بخش‌ها و اجزاء مختلف قرآن قابل واکاوی است؛ تناسب بین فقرات و بخش‌های یک آیه که از آن به تناسب درون‌آیه‌ای تعبیر می‌شود، یکی از اقسام تناسبی است که شایسته است مورد بررسی موشکافانه قرار گیرد. نیز، تناسب آیات و سور‌ه‌ها با یکدیگر و تناسب کلیّت قرآن که بر آن، انسجام در قرآن اطلاق می‌شود، حوزه‌های دیگری از این دانش را تشکیل می‌دهند. بر اساس بررسی آماری صورت گرفته در این پژوهش، قریب به دو درصد از واژگان قرآنی را اسماء و صفات الهی – بدون احتساب اسم جلاله‌ی الله- تشکیل می‌دهند. این فراوانی آماری از یک سو و جایگاه معرفت‌شناختی و قدسی این دست از واژگان از سوی دیگر، بررسی آنها را در ابعاد گوناگون و در پژوهش‌های مستقل ضروری می‌نماید. در این بین، بررسی بُعد تناسبِ درون‌آیه‌ایِ مربوط به اسماء و صفات الهی، یعنی تناسب بین آنها و گزاره‌ها و احکام مندرج در آیات، موضوع پژوهش پیش‌رو را شکل داده است. موضوعی که طبق گزارش ارائه شده در این پژوهه، فاقد پیشینه‌ی تحقیقیِ مستقل و مفصّلی است. بر این اساس، پس از طرح و بررسی مسأله‌ی این پژوهش و کلیّات و مفاهیم وابسته به آن، اسماء و صفات الهی به ویژه در قرآن تحلیل آماری و گونه‌شناسی شده‌اند. سپس به بحث اساسی این پژوهش که گونه‌شناسی کاربردهای تفسیری تناسب اسماء و صفات الهی با احکام و گزاره‌های قرآنی است، پرداخته شده است. در این بخش از نمونه‌های گوناگونِ به دست آمده از تفاسیر مختلف و تحلیل آنها برای واکاوی و وانمایی گونه‌های این کاربرد بهره‌گیری شده و در پایان با ارائه‌ی نتایج حاصل از این پژوهش و پیشنهادهای پژوهشی مرتبط با آن، کار این پایان‌نامه فرجام پذیرفته است.

پدیدارشناسی اجتماعی نظریه ای نوپدید به شمار میآید و در صدد است تا بدون آسیب رساندن به سرچشمه های فلسفی خود، اصول پدیدار شناسی فلسفی را در مسائل جامعه شناختی به کار بندد. خروجی گزاره های این نظریه شامل واقعیت اجتماعی، عناصر سازندة جهان حیاتی، روابط مایی، روابط آنهایی، معانی و انگیزه ها، کنش اجتماعی و موقعیت های بحث انگیز است. تحلیل و تجزیة این گزاره ها ما را به سوی چهارده گزاره رهنمون میسازد که از بین این گزاره ها برخی در تطبیق با گزاره های قرآنی قرار گرفته اند. روش پژوهش تطبیق گزاره ای است و سعی شده بدون تحمیل معانی بر آیات، نظر قرآن را دربارة این نظریه به دست آوریم. یافته های کلی تحقیق نشان میدهد آیات قرآنی، ناظر به اثبات برخی از این گزاره ها و رد یا تفصیل برخی دیگر است.