جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هداية الغبيّ المتحيّر من ضلالة الجبري المجوّر: در کتابی پر برگ که تنها از آن يک نسخه موجود است و با عنوان هداية الغبيّ المتحيّر من ضلالة الجبري المجوّر است نويسنده، عالم برجسته امامی سده هفتم قمری حيدر بن محمد بن زيد الحسيني شايد مفصل ترين بحث کلامی از نقطه نظر شيعی امامی را در رد بر عقيده جبر اشعريان و اهل سنت ارائه داده است. در آن گاهی احاديثی هم با سند نقل می کند که از رهگذر آن می دانيم که وی از کسانی از شيعه و اهل سنت مانند صائن الدين أبو بکر يحيی بن سعدون بن تمّام الأزدي القرطبي، الشيخ عفيف الدين عبد الله بن مسلم المعروف بالجسّاس (از ابن المشهدي)، عماد الدين علي، فرزند قطب راوندي، عماد الدين أبو الرضا أحمد بن علي بن الحسن بن أبي زُنبور (روايت از مجموعه احاديث زکردانيات) نقل حديث می کند (در کتاب شريف مرتضی به مناسبتی مفصلا شرح حال او را آورده ايم). گاهی نقل های جالبی هم دارد مانند نقل از مقالات الملحدين ابو عيسی الورّاق (برگ ۲۲ الف). حکايتی از ابو الحسين بصري، متکلم معتزلي و نقل رايي معتزلی از او دارد که نشان می دهد با مکتب او هم آشناست. اين متن مهم در دانش کلام تا چند ماه آينده به دست ناشر خواهد رسيد. در مقدمه مطالبی را درباره نويسنده و شيوه بحث های کلامی اش نوشته ايم. مقاله ای هم در معرفی آن در شماره آينده مجله مطالعات شيعی بريل منتشر خواهد شد. در يادداشت های بعدی با تفصيل بيشتری فصول متعدد اين کتاب را معرفی می کنم. (جمعه ۷ بهمن ۱۴۰۱)

دیدگاه کلامی مولوی با دیدگاه عرفانی او در باب جبر تفاوت دارد. او از منتقدان جبر کلامی، و از مدافعان جبر عرفانی است. مولوی دیدگاه اهل جبر نکوهیده را، به دلیل نتایج نامطلوب دنیوی و اخروی آن، نمی پذیرد ولی جبر در مفهوم عرفانی رضا و معیّت با حق و توحید افعالی را قبول دارد. نفس پرستی، دنیاگرایی و حقیقت ستیزی را از دلایل نقد و ردّ جبر نکوهش شده ی اهل جبر، و خداگرایی، حقیقت طلبی و نفس ستیزی را از دلایل حقانیّت جبر عرفانی برمی شمارد. تفسیر و رفتار غلط اهل جبر، مفهوم جبرعامیانه را زشت، ولی تفسیر و رفتار درست عاشقان خدا، جبر عاشقانه را پذیرفتنی ساخته است. از نظر مولوی قدرت عشق با فانی ساختن عاشق در وجود معشوق، اراده ی عاشق را با اراده ی معشوق را یکی می گرداند و عاشق را به مقام رضا و معیّت با حق می رساند و این همان مفهوم جبر ستوده ی عارفانه است.

أمر بین الأمرین اصطلاحی کلامی در مسئله جبر و اختیار انسان است و در مقابل دو نظریه جبر و تفویض قرار دارد. این اصطلاح نخستین بار از سوی ائمه معصومین ^ در پاسخ به مجبور یا مختار بودن انسان مطرح شده است و اشاره به آن دارد که انسان در أفعال خود نه مجبور است و نه اختیار مطلق دارد؛ بلکه چیزی میان این دو است. در تفسیر این نظریه بحث و گفتگو بسیار بوده و هست؛ فیلسوفان و متکلمان امامیه که از طرفداران این دیدگاه می‌باشند هر کدام به نحوی آن را تفسیر کرده‌اند. از نظر برخی متکلمان آنچه حکما در تبیین نظریه أمر بین الأمرین گفته‌اند به جبر منتهی می‌شود. از جمله‌ی این متکلمان ملا محمد طاهر قمی یکی از علمای امامیه در قرن یازدهم هجری می‌باشد. وی در آثار خود ضمن نقد دیدگاه جبر و تفویض و إثبات أمر بین الأمرین، دیدگاه حکما در این زمینه را مردود می‌داند. یکی از تألیفات این عالم برجسته که به صورت نسخه خطی موجود است، رساله «بهجه الدارین فی الأمر بین الأمرین» می‌باشد.پژوهش حاضر، ضمن بیان دیدگاه ملا محمد طاهر قمی در مسئله جبر و اختیار و تفسیر وی از نظریه أمر بین الأمرین، به تصحیح و تحقیق کتاب بهجه الدارین وی می‌پردازد. برای این منظور علاوه بر استفاده از آثار خطی و چاپی که از وی در دسترس بود، جهت تبیین برخی مطالب به آثار سایر اندیشمندان نیز مراجعه شده است.نتایج این پژوهش گویای این است که ملا محمد طاهر قمی همچون سایر علمای امامیه دیدگاه جبر را باطل می‌داند؛ چرا که لازمه آن بیهوده بودن ثواب و عقاب و وعده و وعید می‌باشد. همچنین او با استناد به روایات متعدد تفویض را نیز رد می‌کند و لازمه آن را معزول ساختن خداوند از سلطنتش می‌داند و به پیروی از ائمه معصومین ^ نظریه أمر بین الأمرین را حق می‌داند و بیان می‌کند منظور از این دیدگاه این است که طاعت و معصیت با اختیار خود انسان و به توفیق یا خذلان الهی و مشیت و اراده او از انسان صادر می‌شود و با تعلق این امور صدور فعل از او وجوب عقلی پیدا نمی‌کند؛ بلکه طبق عادت واجب می‌شود و صدور فعل اولویت پیدا می‌کند.این در حالی است که حکما بر این باورند که شیء ممکن تا به حد ضرورت و وجوب نرسد به وجود نمی‌آید و فعل انسان هم از جمله ممکنات است و تا به حد وجوب نرسد از او صادر نمی‌شود؛ اما محمد طاهر این عقیده حکما را عین جبر می‌داند و به شدت با مبانی این دیدگاه مخالفت می‌کند؛ چرا که حکما به دو دلیل قائل به ایجاب هستند و قول اولویت را باطل می‌دانند: محال بودن ترجیح بلا مرجّح و محال بودن تخلّف معلول از علّت تامّه؛ اما مولف ما، آنها را جایز می‌داند و معتقد است اگرچه این دو امکان عادی ندارند و عادتاً اتفاق نمی‌افتند؛ ولی امکان عقلی دارند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

گستره و قلمرو مجبور بودن یا مختار بودن آدمیان در برابر اراده، قدرت و خواست خالق هستی و مدبر آن، از مناقشه آمیزترین و دیرپای ترین موارد اختلاف در بین پیروان ادیان بزرگ بوده است. در عالم اسلام فرقه های معتزله، زیدیه، اسماعیلیه، امامیه، ماتریدیه، اشاعره و جبریه خالص به ترتیب از بیشترین تا کمترین حوزه اختیار را برای انسان ها قایل بوده اند.این مقاله با بررسی اشعار حکیم سنایی غزنوی (پیشرو شعر عرفانی فارسی) در پی اثبات این مدعاست که برخلاف باور بسیاری از محققان، موضع سنایی در این مبحث و بسیاری از مباحث مرتبط با آن، همسوی با ماتریدیه و تا حدودی شیعه امامیه است و با اشاعره و معتزله فاصله بسیار دارد.

مسئله جبر و اختیار از قرن اول در بین متفکران اسلامی مطرح، و مورد تأکید قرآن کریم و روایات بوده و در طول تاریخ، دیدگاه های مختلفی در تفسیر آن ارائه شده است. متکلّمان اشعری با انگیزة حفظ توحید افعالی، به دیدگاه جبر گرویدند؛ اما از عدل الهی غفلت کرده، و آن را فدای توحید افعالی نمودند. متکلمان معتزلی در کشمکش توحید افعالی و عدل الهی جانب عدل را گرفتند و با طرح دیدگاه تفویض، توحید افعالی را زیر سؤال بردند. مکتب اهل بیت(ع) با طرح دیدگاه «امر بین الامرین»، با حفظ هر دو اصل توحید افعالی و عدل الهی به تبیین اختیار انسان در پرتو فاعلیت الهی پرداخت. این دیدگاه، از نقایص دو دیدگاه قبلی مبرّاست. ظرافت «امر بین الامرین» باعث شده است تفاسیر متعددی برای تبیین آن از سوی متکلمان، فیلسوفان و عارفان ارائه شود. این نوشتار با روش تحلیل عقلی به بررسی این مسئله پرداخته است و ضمن نقد جبر فلسفی و ارائة پاسخ به مسئلة تسلسل اراده ها، به تبیین تفسیر امر بین الامرین می پردازد.

بر اساس اصل علّیت، هر پدیده اى ناگزیر نیاز به علّتى دارد ، یافتن علل وقایع به قدری اهمیت داشته که در صورت عدم شناخت علل واقعی، به وجود قدرت های نامرئی و موجودات خیالى اعتقاد پیدا مى کردند. اصل علیت مبین نیازِ بالضروره ی معلول به علت است و این ضرورت به تمامی فعل و انفعالات از جمله اعمال صادره از انسان نیز تعلق میگیرد. با این توصیف آنگاه که انسانها دست به انتخاب می زنند پای جبر در میان است. در واقع تصمیم سازی انسان گرچه به ظاهر، قوه اختیار و انتخاب را بر تداعی میکند اما تصمیم انسانها در آن هنگام تابع معلومات گذشته شان می باشد و پر واضح است که هر انسانی بر اساس معلومات گذشته اش فعلی منحصر به خودش را انتخاب می کند و در این صورت بین انسانها در امر تصمیم گیری و انتخاب فعل، تفاوتی باقی نخواهد ماند و جملگی مجبورند آنچه را که حاصل شده اراده نمایند.

جبر در افعال و یا اختیار داشتن انسان در کارهایش از مسائل و دغدغه‌های بشر بوده است. متفکران شیعه با توجه گرایش های مختلف کلامی از این امر غافل نبوده و به تبیین آن پرداخته‌اند. بررسی تطبیقی جبر و اختیار از منظر اندیشمندان مدرسه حله (خواجه نصیرالدین و علامه حلی) و اصفهان ( فیض و فیاض) مسئله اصلی این پایان نامه است. با توصیف و تحلیل عبارت های این اندیشمندان و مقایسه آنها می توان به هدف مذکور دست یافت. در مدرسه حلّه خواجه با گرایشات کلامی و با پذیرش تنها برخی از اصول فلسفی از جمله اصل علیت، امر بین الامرین را به علت قریبه در افعال که از سوی انسان است و به علت بعیده که همان اسباب فعل و از سوی خداوند است، تفسیر نموده است ، ولی علامه حلّی با روشی متفاوت و متأثر از معتزله تنها اختیار را در افعال انسان عقلاً ثابت نموده و اشاره ای به امر بین الامرین نکرده است . در مدرسه اصفهان که کلام شیعه با فلسفه ترکیب شده و فلسفه بر آن غلبه یافته است ، شرایطی را فراهم نموده تا متکلمان این مدرسه نیز با اصول و مبانی فلسفی به تقریر امر بین الامرین بپردازند . فیاض با تبعیت از خواجه ، امر بین الامرین را به علت قریبه و علت بعید در افعال تقریر نموده است ولی در نوع علت قریبه با خواجه تفاوت نظر دارد . ایشان علت قریبه را علت معده فعل قلمداد می‌کند که نتیجه آن فاعلیت معده برای انسان است. فیض با مشرب عرفانی همچون استادش ملاصدرا به تلفیق عرفان و فلسفه و کلام با روایات برآمده است و بنابر مبنای وحدت وجود، انسان را تجلی و ظهور خداوند می‌داند . در نتیجه فعل انسان را نیز تجلی فعل خداوند دانسته و فاعل حقیقی را خداوند می داند.واژگان کلیدی: مدارس کلامی، جبر ، اختیار ، امر بین الامرین ، خواجه نصیر الدین طوسی، علامه حلی، فیض کاشانی، فیاض لاهیجی

در این پژوهش به بررسی تطبیقی جبر و اختیار در دو اثر ارزشمند یعنی کیمیای سعادت امام محمد غزالی و فیه ما فیه شیخ جلال الدین محمد بلخی پرداختیم.ضمن بازخوانی این دو کتاب دریافتیم که غزالی و مولوی به چه اندازه و چگونه به مبحث جبر و اختیار اشاره کرده اند. با شواهدی که در این پژوهش ذکر کردیم می توان چنین گرفت که غزالی و مولوی جبرگرای مطلق و یا اختیار گرای مطلق نبوده اند.اگر چه این دو اندیشمند از اختیار آدمی سخن گفته اند اما معتقدند که اختیار انسان در دایره ی اختیار الهی قرار گرفته است و به این ترتیب اختیاری ست در دل جبر و چنین نتیجه می گیرند که تا زمانی که پروردگار قدرت فعلی را در وجود انسان قرار ندهد فعلی رخ نمی دهد ،پس همه چیز منوط به خواستخداست.در این راستا مولانا بسیار از امام محمد غزالی تأثیر پذیرفته است و رد پای افکار غزالی را می توان در آثار مولانا مشاهده کرد.

این پایان نامه دارای سه بخش با این عنوان هاست: بخش اول، دیدگاههای مختلف و نقد و بررسی آنها: نظری به تاریخچه جبر و اختیار، توضیحی درباره چگونگی امر بین الامرین، اختیار امانت بزرگ الهی، شواهدی بر اختیار؛ بخش دوم، شبهات مختلف و پاسخ آنها: در این بخش هشت شبهه جبریون مطرح و به آنها پاسخ داده شده است؛ بخش سوم، بداء در قرآن و حدیث: تعریف بداء، فایده بداء، نمونه های بداء در قرآن کریم، بداء در احادیث.