جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن­عربی را باید در زمره اندیشمندانی به شمار آورد که قرن­های حوزه­ای از تحقیق را تحت تأثیر تأملات خویش قرار داده­اند و به این جهت شیخ اکبر عرفان لقبی برازنده برای او است. این نوشتار در پی ترسیم مسیری است که عرفان محی­الدینی برای تعالی معنوی ضرور می­شمارد؛ مسیری که از زندگانی طبیعی آغاز شده و با عبور از منازلی به غایتی عارفانه واصل می­شود؛ مسیری که محور اصلی عرفان عملی است و میوه­ی عرفان نظری ابن­عربی. ترسیم مسیر سلوک هدف محوری این مقاله است که برای وصول به آن باید به تحلیل سطوح و مراتبی پرداخت که در عبور از آن گریزی نیست؛ سطح­های سه­گانه­ی توفیق عنایت، علم هدایت و عمل ولایت که با وجود مراتب سه­گانه اسلام، ایمان و احسان در هر سطح، مراحل سلوک را به نه منزل‌ می‌رساند. منازل نه­گانه حاصل قرار گرفتن مبانی عرفان محی­الدینی است در قالب روایت پرسش­های جبرئیل از رسول اکرم (ص). این تحقیق ناچار از اتخاذ روشی ویژه در جستجوهای خویش داشته است؛ زیرا داده­های ابن­عربی در نوشته­هایی مانند مواقع النجوم ناقص و غامض­اند و برای تکمیل و توضیح آن باید در گستره­ی وسیع نوشته­های او کاوش کرد، از نوشته­های شاگردانش بهره گرفت و با فراهم آوردن این همه به نقشه­ی راهی رسید که او در برابر سالکان قرار داده است. این بحث کوشیده است تا در حد بضاعت خویش، ضعف‌وقوت‌های طرح ابن‌عربی را نشان دهد؛ طرحی که روایتی تکیه دارد که به درستی تحلیل نشده و دلالتی بر مدعا مؤلف ندارد. گزاره­های متعددی از طرح فاقد هر گونه پایه­ی تحلیلی است. مفاهیم اسلام، ایمان و احسان بر پایه منابع معتبری تعریف نشده و به ترسیم ساختاری غیر قابل دفاع منتج گردیده­اند.

اختلالات روانی ریشه‌های عمیقی در شناخت و باورهای افراد دارد و افسردگی به عنوان رایج‌ترین بیماری روانی از این قاعده مستثنی نیست. ریشه‌های عاطفی و روانی تصادمی خاص با باورهای مذهبی دارد و تعیین آثار این مواجهه به درمان‌گران این امکان را می‌دهد که به شیوه‌های تازه‌ای در برخورد با افسردگی بیندیشند. این نوشته در پی آن است که تأثیر باور مذهبی مهدویت را درمان ریشه‌های این اختلال بررسی کند و با توجه به پذیرش روزافزون روش‌شناختی در درمان‌گری، از معارف مهدوی برای فراهم آوردن آموزه‌های لازم برای درمان افسردگی یاری بجوید. روش تحقیق مبتنی بر تحلیل افسردگی از سوی آرون بِک متفکر شناختی است که با بخشی از آموزه‌های مهدوی که امیدزا و انگیزه‌ساز هستند تلاقی داده شده و آثار این تلاقی از نگاه تحلیلی بررسی شود. نتایج بررسی نشان می‌دهد که معارف مهدوی دارای این ظرفیت است که نگاه شخص به خود، آِینده و جهان پیرامون را دچار تغییر کرده و نه فقط ریشه‌های شناختی افسردگی را درمان کند بلکه انگیزه‌های کافی روانی و عاطفی برای ایستادگی در برابر حسن ناکامی و شکست را در فرد فراهم بیاورد.

دین مدعی جامعیت نسبت به همه عرصه‌های زندگی و پاسخگویی به نیازهای بشر تا روز قیامت است. اگر در عصر تشریع، نیازهای فکری مردمان با ارائه استدلالاتی ساده و روان پاسخ می‌گرفت اما دین برای اعصار بعد نیز ذخایر پنهانی داشت که شکافندگان علم دین یعنی صادقین؟عهم؟ متناسب با نیازهای فکری جدید به آشکار کردن این گنجینه‌های نهان پرداختند. باور به غنای دین، ما را نیز به این باور رسانده است که دین برای عصر ما نیز جوابگو است؛ عصری که در آن، ما نیاز به ارائه نظامات دینی برای عرصه‌های مختلف زندگی هستیم. این دغدغه سال‎ها است که اندیشمندان دینی را به تلاش‎های پردامنه‌ای کشانده و این نوشته کوتاه می‎کوشد تا گزارشی اجمالی از این جنبش علمی ارائه دهد. کوتاهی فرصت و فرودستی نویسنده، این گزارش را محدود به مشهورترین رویکردها و با تأکیدی خاص بر حوزه تخصصی راقم این سطور یعنی اخلاق و تربیت همراه کرده است. گزارش با ارائه رویکردی تازه و متفاوت در عرصه نظام‌سازی دینی به پایان می‌رسد که شاید با نقد ناقدان بتواند به گامی پیشتر در این عرصه خطیر بیانجامد.

باتوجه به سطوح مختلف ارزش‌‎های اخلاقی در اسلام، برای شناختن مهم‌ترین ارزش‌ها و نیز رفع تزاحم لازمست استنباط از متون آیات و روایات انجام شودکه یکی از مهم‌ترین هیئت‌ها در این متون، «ساختار تفضیل» است؛ برخی روایات این ساختار، حاکی از اولویت یک یا چند ارزش و برخی دیگر حاکی از قاعده‌ای در تعیین اولویت هستند، تنافی ابتدایی بین این روایات قاعده‌مند این سوال را پیش می‌آورد که برای استنباط اولویت‌های اخلاقی بر اساس این روایات، چگونه باید تنافی ظاهری بین آنها را برطرف کرد؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی است که بر مدار فقه‌الاخلاق استوار شده است. بررسی روایات قاعده‌مند در ساختار تفضیل حاکی از عدم تنافی بین آنهاست؛ برخی از آنها در مقایسه با هم تقدم رتبی دارند و برخی دیگر که در یک رتبه هستند یا حیثیت‌های مختلفی از عملِ دارای اولویت هستند و یا آنکه یک عملِ دارای اولویت به بیان‌های مختلف تبیین شده است

نظریه «مدیریت از فرادست» الگوی مناسبی برای رسیدن به درکی نزدیک‌تر از چگونگی رفتار حجت خدا در عصر غیبت است که پیشتر از آن سخن گفتیم. اما ابعاد مختلف این الگو نیازمند پژوهش‌های گسترده‌تری است. در این نوشته، از مبانی انسان‌شناسانه این نظریه سخن گفته و تلاش شده تا ارتباط میان این مبانی و مولفه‌های نظریه مزبور را روشن شود. روش کار در این مطالعه، ترسیم و تحلیل دقیق‌تر نظریه «مدیریت از فرادست» و کاوش در پیش‌فرض‌هایی بود که در این نظریه نهفته است و توضیحی است در خصوص کیستی، چیستی و چرایی انسان. نتیجه این تحلیل و دقیق، دست‌یابی به هفت مولفه در نظریه «مدیریت از...» بود که ریشه در هفت مبنایی داشت که توضیحی بود در باب انسان. در این مقاله، ارتباط میان آن مبانی و این مولفه‌ها به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است.

ترسیم مسیر سلوک معنوی دغدغه بزرگ عارفان مسلمان بوده و بخش بزرگی از ادبیات عرفانی به آن اختصاص یافته است. اما آنچه مغفول مانده سهم بزرگ غزالی در این عرصه است. این نوشته تأملی است انتقادی در طرح غزالی در احیاءالعلوم. در تحلیل این طرح تلاش شده است تا کلمات خود غزالی در نوشته‌هایش مبنای توضیح باشد و هدف سلوک و هر یک از مراحل سیر تصویر شود. در نقد طرح غزالی تأکیدی خاص بر ارزیابی مستندات قرآنی و روایی غزالی بوده و تحلیل­های ارائه شده از واژه­ها و تعابیر قرآنی نیز نقد شده است. نتایج این تحقیق ترسیم دقیق مراحل سلوک در کتاب احیاء العلوم الدین غزالی است و بررسی نقادانه هدف سلوک و ساختار طرح او.

نوشتۀ حاضر به ویژگی‌ها و ابعاد مرتبه‌ای در اخلاق پرداخته که با وجود نقش کلیدی در تحول معنوی، کمتر مورد توجه بوده است. این رتبه در آیۀ 34 سورۀ حج با واژۀ «مخبتین» معرفی شده و به دلیل بسامد کم این واژه و مشتقات آن، مورد کم‌توجهی بوده است. فقدان پژوهشی جامع در این زمینه، در کنار تمجید فراوان آیۀ یادشده از «مخبتین» و توصیفات روایات از آنان، لزوم پژوهشی دقیق را گوشزد می‌کند. روش کار در گردآوری محتوا افزون بر تحلیل مفاد بیانات واردشده دربارۀ اخبات، استفاده از تبیین‌هایی است که در آیات، روایات و تفاسیر عناصر مفهومی مندرج در معنای اخبات، مانند خشوع و تواضع، طرح شده است. در تحلیل محتوا به روش استظهاری رایج در فقه پایبند بوده‌ایم و نتایج در قالب پاسخ به پرسش‌های معمول در ترسیم مقامات سلوک تنظیم شده است. یافته‌های پژوهش، از وجود آموزه‌هایی گسترده و عمیق دربارۀ مقام اخبات حکایت دارد. این آموزه‌ها از مقامی فراتر از مقام تقوا و احسان خبر می‌دهد که موجب وصال به رحمت حق می‌شود و سالک را از آفاتی چون غرور و عجب، مصون می‌دارد. نتیجۀ پژوهش، ما را به این نکته واقف می‌کند که حلقۀ واسط میان مقام احسان و وصول به رحمت، عبور از مقام اخبات است. مقام اخبات از نگاهی ژرف به اعمال و به نسبت آن، با آرمان‌های سالک خبر می‌دهد و ارتباطی متفاوت را در خلوت عبد و ربّ سبب می‌شود.

ملاصدرا حکیم بزرگ حکمت متعالیه توجهی خاص به تعالی معنوی دارد و در قالب طرح اسفار اربعه عرفانی از آن گفت‌وگو کرده است؛ طرحی مهم که توجهی درخور را شاهد نبوده و همسان اسفار اربعه عقلی مورد عنایت قرار نگرفته است. این مقاله بر آن است تا سیر تطور این طرح سلوکی را مورد نظر قرار داده و ریشه­ها و اندیشه­هایی را نشان دهد که در کنار یکدیگر به تلقی امروزین از این طرح انجامیده است. نوشته حاضر بر این روش تأکید دارد که آبشخور فکری اندیشمندی چون ملاصدرا فارغ از هر نوع مشابهت لفظی باید مورد توجه قرار بگیرد تا سهم کسانی چون ابن­سینا نیز در کنار نقش عبدالرزاق کاشانی، قطب ­رازی و داود قیصری روشن شود. دستاورد اصلی این نوشته ارائه تصویری است از طرح اسفار اربعه که آغاز آن در کلام کاشانی و استادش تلمسانی و انجام آن در سخنان ملاصدرا است. این تصویر با تحلیل مبانی، اشاره به ثمرات و تعیین سهم اندیشمندان دیگر همراه شده و بر این نکته تأکید دارد که عارفان و متألهان همانند سایر اندیشمندان پای بر دوش دستاوردهای گذشتگان داشته و کاروان عرفان را به منازل جدید رسانده­اند.

این نوشتار تاملی است در چگونگی طرح آموزه های مهدویت از سوی ائمه (ع) از زمان امیرالمومنین تا عصر حضرت سجاد (ع). ارائه معارف مهدوی از سوی قرآن و اهل بیت (ع) با توجه به اهداف کلی دعوت دینی، نیازهای مخاطبان عصر صدور و همچنین نیازهای شیعه در اعصار متاخر شکل گرفته است. بررسی محورهای مورد تاکید در این بیانات و تامل در نسبت آن ها با اهداف کلی و نیازهای هر عصر می تواند از یک سو طرح کلانی را نشان دهد که در این شکل از تعلیم و تربیت تعقیب شده است و از سوی دیگر، تاثیر تربیتی و اخلاقی هر یک از آموزه های مهدوی را نمایان تر کند.این پژوهش بر تحلیل محتوایی روایات صادره از چهار امام نخستین شیعه تکیه دارد و می کوشد با توجه به شرایط عصر صدور، آثار آموزه های مهدوی بر شیعیان را معلوم کند. از این رو، با تعیین محورهای مورد تاکید در سخنان هر یک از معصومین (ع) همراه با ارائه نمونه ای از آن و تامل در نسبت این سخنان با شرایط مخاطبان، تلاش دارد به حکمت و جهت طرح هر یک از آموزه ها دست یابد.پیش تر در مقاله ای از پیش فرض ها و روش های این تحقیق گفت وگو کرده ایم. مقاله حاضر، روشن گر این سخن است که تعلیم آموزه های مهدوی در این برهه از تاریخ ائمه (ع) افزون بر ارائه معارف مهدوی و آخرالزمانی، به نکاتی مهم در تربیت مخاطبان توجه دارد و نوعی زمینه سازی برای جلوگیری از آفات بحث مهدویت و نیز انحرافات را متناسب با عصر ائمه نخستین (ع) دنبال می کند.

جایگاه رفیع ابن­سینا در فلسفه نباید ما را از توجه به جنبه­های عرفانی اندیشه او بازدارد. نگاه عرفانی ابن­سینا از مرزهای تفکر مشائی فراتر رفته و بر فیلسوفان بزرگی چون شیخ اشراق و صدرالمتألهین اثرگذارده است. او دو طرح سلوکی در کتاب اشارات ارائه کرده و در هر یک از زاویه­ای به مراحل تعالی معنوی نگریسته است. در این مقاله، از طرح اول گفت‌وگو کرده­ایم که از منظر روانشناختی سیر تحول روحی سالک را ترسیم کرده و از ظهور انوار عالم غیب، اتصال به عالم الهی و سیر کمالی سالک در مواجهه با فضای روحانی سخن گفته است. این مقاله، تلاش دارد تا افزون‌بر تحلیل نگاهی نقادانه به حاصل کار داشته و با تکیه بر تراث وحیانی، قوت و ضعف طرح بلند ابن‌سینا را نمایان کند.