جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل به مثابه منبعی از منابع معرفت به دو قسم نظری و عملی منقسم می­شود؛ وجود عقل نظری و نقشی که در ادراک کلیات ایفا می­کند، مورد پذیرش همگان است، اما وجود استقلالی عقل عملی (مستقل از عقل نظری) و نیز مدرِک بودنش مسئله­ای چالش­برانگیز و اختلافی است. فیلسوفان در این زمینه به دو گروه تقسیم می­شوند: برخی منکر وجود عقل عملیِ مستقل از عقل نظری گشته و گروهی قائل به آن شده و به اثباتش مبادرت ورزیده­اند. در میان دسته دوم نیز جماعتی منکر کارکرد ادراکی عقل عملی گشته و در مقابل، طائفه­ای قول به مدرِک جزئی بودن آن را اختیار کرده­اند. ملاصدرا در آثارش با تکیه بر دو ملاک (انفکاک و افعال وجودی متناقض)، وجود عقل عملی را مستقل از عقل نظری دانسته و با اِسناد مفاهیمی چون «استنباط»، «فکر»، «تروّی»، «حدس»، «الهام»، «اعتقاد» و «حکم» که ملازم ادراک هستند، ادراک جزئی را برای عقل عملی اثبات می­کند. از برخی عبارات وی کارکرد انگیزشی نیز فهم می­شود. ما در این نوشتار ضمن ارائه صورت­بندی نوینی از نظریه صدرا به مناقشه صغروی (و نه کبروی) در دو ملاک مذکور پرداخته و با عنایت به اینکه همه انواع ادراک جزئی، قوای مناسب به خود (مانند حاسه، متخیله و متوهمه) را دارند، با به­کارگیری روش توصیفی- تحلیلی به این نتیجه رهنمون شده­ایم که عقل عملی وجودی مستقل از عقل نظری ندارد و بالتبع کارکرد ادراکی و انگیزشی نیز برای آن متصور نیست.

بحث شیطان و تعریف آن از جمله مسائلی است که ذهن ما را به خود مشغول کرده است و هر کسی برای خود تعریفی را از شیطان در ذهن داشته و شیطان را با آن خصوصیت می شناسد. در این نوشتار سعی شده است، که شیطان و راههای نفوذ او و راههای مقابله با آن در آیات و روایات با محوریت المیزان بررسی شود. همه ما انسان ها در زندگی خود با شیطان درگیر بوده و هستیم، با توجه به این بحث است که هر یک از ما برای شیطان در ذهن خود تعریفی داریم. شیطان در همان لحظه آفرینش انسان همراه او بوده و کمین گرفته است تا از لغزش های ما برای رسیدن به هدف خود، که گمراه کردن انسان ها است استفاده کند. یکی ار ویژگی های او برای رسیدن به این هدف وسوسه کردن است. در شیطان افکار زشت و پلید سر میزند، و در روح انسان نفوذ می کند و او را به کار های غیر اخلاقی دعوت می کند، که در اجتماع صورتی زشت و پلید دارد. اگر ایمان انسان قوی باشد شیطان به هیچ وجه موفق به نفوذ در وجود او نمی شود، قصد شیطان این است که ما را از ذکر خداوند دور کند. ضرورت این نگارش این است که می تواند برای دانشجویان الهیات و معارف اسلامی در تمام مقاطع تحصیلی و همچنین اساتید دانشگاهی و حوزوی و همه کسانی که علاقمند به این بحث هستند مفید باشد. گردآوری این تحقیق به روش کتابخانه ای و روش پژوهشی آن مانند اکثر تحقیقات، توصیفی تحلیلی است. هر انسانی باید شیطان را خوب بشناسد، راههای نفوذ شیطان و راههای مقابله با او را بشناسیم تا در زندگی خود فریب حیله های آن موجود مکار را نخوریم. اگر انسان این راهها را در زندگی خود مد نظر قرار بدهد شیطان به هیچ وجه نمی تواند در او نفوذ کند.

از اجزاء گسترش معنویت و اخلاق، توجه به ملاک فعل اخلاقی در مکتب اخلاقی اسلام (یعنی قرب اختیاری) است که هم حسن فعلی و هم فاعلی موجب آن می‌گردد. حسن فاعلی یعنی: خلوص نیت اگر باشد، در پذیرش عمل مربوطه تردیدی نیست و همچنین اگر اصلاً نباشد، در عدم پذیرش عمل مربوطه تردیدی نیست. اما اگر نیت قرب مغشوش گردد، بنا بر ظاهر روایاتی مانند «انا خیر شریک»، عمل مردود و غیر قابل پذیرش است. درحالی‌که اگر این‌گونه باشد، اکثر انسان‌ها از کمال و سعادت و رضوان الهی محروم شده و دین اسلام حرجی می‌گردد و مسلمانان دچار یأس می‌شوند. مقصود ما از صعوبت حسن فاعلی همین است. در نوشتار حاضر، چهار راه‌حل به روش نقلی تحلیلی در برابر صعوبت مذکور ارائه شده است: «رفع صعوبت با تدقیق در مفهوم شرکت»، «رفع صعوبت با توجه به کیفیت عمل»، «پذیریش صعوبت و جبران آن با فضل و رحمت الهی یا شفاعت معصومین:» و «تشکیکی بودن مراتب قرب».

وجه تمایز ایده‌آلیسم کانت با ایده‌آلیسم جزمی ‌و مادی در نقد اول بطور کامل مشخص است. یک نوع ایده‌آلسیم دیگر که کانت به انکار آن میپردازد؛ ایده‌آلیسم اِشکالی (problematic)(صوری)‌ است که علم انسان به جهان خارج را به واسطه‌ی همین تجربه درونی و مفاهیم می‌داند که آنهم نیازمند استدلال به شیوه تحلیلی است. کانت در مقابل این ایده‌آلیسم، بحثِ ایده‌آلیسم استعلایی را پیش می‌کشد، هر چند بطور کلی با ایده آلیسم صوری یا اِشکالی و روش آن موافقت کامل دارد. سوال اساسی در اینجاست که وجه تمایز انواع ایده آلیسم های مختلف در چه موردی است؟ و وجه برتری از آن کدام نوع است؟ و دلایل این برتری در چه جنبه های است؟ در این مقاله به جنبه های برتری ایده آلیسم استعلایی بر ایده آلیسم مطلق می پردازیم، در عین حال مشکلات جدیدی که دراین باب بوجود می آید را بیان نموده ایم؛ همچنین شوپنهاور و نیچه نقدهای برنده‌ای در بحثِ فی نفسه دارند که در این پژوهش به آنها پرداخته شده است، بخصوص نیچه که معتقدست کانت یک نوع بازی در این مطلب انجام داده است. در تحلیل نهایی به نتیجه رسیدم که کانت علی رغم همه موضوعاتی که برای وجه تمایز خود با ایده‌آلسیم جزمی و اِشکالی ارائه می دهد؛ در باب اعتبار شناخت و تبین وجودات خاص خارجی با مشکلات جدی مواجه میشود.

عقل که یکی از منابع معرفت است به نظری و عملی تقسیم می شود در وجود عقل نظری و نقشش در ادراک کلیات اختلافی نیست، اما در اینکه عقل عملی وجودی مستقل از عقل نظری دارد و مدرک است اختلاف است؛ برخی فلاسفه منکر وجود عقل عملی مستقل از عقل نظری و برخی قائل به آن هستند. با توجه به ظاهر عبارات ملاصدرا ابتدا به نظر می رسد که وی به دو ملاک (انفکاک و افعال وجودی متناقض) وجود عقل عملی را مستقل از عقل نظری می داند و به دلیل اسناد مفاهیمی مانند (استنباط، فکر، تروی، حدس و الهام، اعتقاد و حکم) که ملازم ادراک هستند، ادراک جزئی را به آن نسبت می دهد. اما در این نوشتار به روش توصیفی - تحلیلی بعد از خدشه صغروی (نه کبروی) در دو ملاک مذکور و با توجه به این که همه انواع ادراکات جزئی قوای مناسب به خود (مانند حاسه، متخیله و متوهمه) را دارند به این نتیجه منتهی شدیم که نه عقل عملی وجودی مستقل از عقل نظری دارد و نه ادراکی جزئی به آن قابل استناد است و از این روی ملاصدرا را باید قائل به همین دیدگاه بدانیم.

یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مباحث خداشناسی، علم الهی است که ریشه در ذات دارد و تا صفات و افعال او امتداد پیدا می‌کند. بحث مذکور را تحت عنوان مراتب علم الهی در حکمت متعالیه بررسی کرده‌ایم و به این نتیجه می‌رسیم که آنها عبارت‌اند از: الف) عنایت با حدود پانزده ویژگی که مهم‌ترین آنها عبارت است از علم و علیت و رضای ازلی الهی به نظام احسن؛ ب) قضای ربانی که عبارت است از صور عقلی و کلی همه موجودات عالم در صقع ربوبی با ویژگی جمعی، اجمال، بساطت و ابداعی بودن؛ ج) قدر علمی که عبارت است از صور جزئی و تفصیلی همه موجودات عالم در عالم نفوس فلکی؛ د) قدر خارجی که عبارت است از صور جزئی مذکور در مواد خارجی. عنایت، فاقد محل است و قضا و قدر دارای محل‌اند؛ محل قضا، قلم اعلا و لوح محفوظ است و محل قدر علمی، قلم غیراعلا و لوح محو و اثبات است و محل قدر خارجی نیز عالم ماده است. صدرالمتألهين به جهت اینکه در علم علاوه بر تجرد عالم، تجرد معلوم را نیز شرط می‌داند، قدر خارجی را مرتبه اخیر علم الهی نمی‌داند، مگر به واسطه قدر علمی که این دیدگاه نزد برخی از اندیشمندان خالی از اشکال نیست.

اندیشمندان و فیلسوفان اخلاق ملاک­های مختلفی برای فعل اخلاقی گفته­اند؛ مثل عاطفه دگرگرایانه (هندوها و مسیحیت)، سعادت (افلاطون و ارسطو)، عقل و اراده (فلاسفه اسلامی)، عقل عملی (کانت). شهید مطهری بسیاری از آنها را نقل و نقد می­کند و خود، پرستش اعم از ناآگاهانه و آگاهانه را ملاک فعل اخلاقی معرفی می­کند. دیدگاه مذکور در این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. حسن عمده این دیدگاه، واقع‌گرایانه بودن آن است. ولی اشکال عمده آن نیز این است که اولاً فعل اخلاقی را بدون نیت تصویر کرده و جایز می­داند و ثانیاً دچار تهافت است؛ چراکه در ابتدا اخلاق را به انسان اختصاص داده و در پایان، پرستش ناآگاهانه را به همه موجودات تعمیم می­دهد که مستلزم این است که اطلاق اخلاق برای غیر انسان هم جایز باشد. برای حل دو اشکال مذکور و تصحیح این دیدگاه راه­هایی را پیشنهاد داده­ایم؛ از جمله اینکه ملاک فعل اخلاقی را به‌جای پرستش اعم از ناآگاهانه به پرستش آگاهانه اختصاص بدهیم و یا ملاک را پرستش مختارانه بدانیم. اما در نهایت، بهترین ملاک را مقرب مختارانه و [به اختصار] قرب اختیاری معرفی کرده‌‍ایم

اصل وجود نهاد ولایت مبتنی بر یک نیاز ضروری و متکی بر فطرت انسانی است. این نیاز دائمی و همیشگی است و منحصر به زمان خاصی نیست؛ یعنی همچنان که در زمان پیامبر اکرم9 وجود حکومت و حاکمیت یک ضرورت دینی، اجتماعی و سیاسی بوده است در عصر غیبت امام: نیز این ضرورت بر اساس باور عمومی مسلمانان همچنان باقی است زیرا اجرای کامل دین در گرو تشکیل حکومت خواهد بود. در ایران اسلامی پس از پیروزی انقلاب پاسخ به این نیاز در قالب نظریه «ولایت فقیه» مطرح گردید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا امروز، بیشترین حملات علمی و عملی دشمن متوجه مسئله جدایی دین از سیاست، حکومت اسلامی و اصل ولایت فقیه آن هم براساس تفسیر امام خمینی; بوده است. امروزه برای جلوگیری از نفوذ اندیشه های دنیای غرب و الگوی فکری آنها در اجتماع کشورمان، ضرورت دفاع عقلانی، علمی و منطقی از مبانی حکومت اسلامی و رکن اساسی آن یعنی ولایت فقیه لازم است. ولایت محوری و تبعیت از امام یکی از ابعاد توحید ربوبی است که بدون آن نمی توان به معنای واقعی موحد بود؛ بنابراین ولایت فقیه ادامه توحید یا به تعبیر دیگر ولایت الهی است به نحوی که در زمان غیبت انسان کامل، امتداد همان ولایت در اداره امور جامعه است. در این تحقیق که در صدد تبیین و بررسی رابطه توحید و ولایت فقیه است از روش توصیفی و تحلیلی و درون دینی و برون دینی استفاده شده است، بدین بیان که در ابتدا مفاهیم اصلی موضوع تحقیق توصیف و تحلیل می شود و در ادامه به اثبات آنها از راه‌های عقلی و نقلی پرداخته شده است. مهمترین منابع درون دینی قرآن، نهج البلاغه، روایات معصومین: و سنت و سیره عملی آنهاست؛ اما منابع برون دینی عبارت است از: استدلال های عقلی، آرای عقلا، و نظریات متکلمین، و دانشمندان اسلامی.

در نگاه توحيدي، همة کارها حتي افعال اختياري انسان، متعلق قضا و قدر الهي است. از سوي ديگر، با توجه به کامل مطلق بودن خدا و احسن بودن نظامش، لازم است که همواره راضي به قضاي الهي باشيم. حال وظيفة انسان در موارد کفر و عصيان چيست؟ رضا يا عدم رضا؟ انديشمندان اسلامي از ديرزمان پاسخ‌هاي متعددي به اين مسئله داده‌اند که مهم‌ترين آنها بدين‌قرار است: 1. صاحب رساله قشيريه با تخصيص؛ 2. برخي عرفا با تفکيک بين قضا و مقضي؛ 3. ميرداماد با تفکيک بالذات از بالعرض؛ 4. ملاصدرا با تدقيق در معناي قضاء و لازمة آن؛ 5. رباني گلپايگاني با تفکيک قضاء تکويني از قضاء تشريعي؛ 6. شهيد مطهري با تفکيک کار منسوب به خدا از کار منسوب به بنده؛ 7. راه‌حل ديگر، توجه به ملاک رضايت و عدم رضايت؛ يعني حسن و قبح عمل است که به نظر نگارنده ريشة حل مشکل است. در اين نوشتار، با طرح و بررسي پاسخ‌هاي مذکور به روش توصيفي ـ تحليلي درصدد حل اين معماي اخلاقي هستيم.

شناسایی واقعیت از نگاه صدرالمتألهین که تساوی واقع با وجود را امری بدیهی تلقی می‌کند، همان وجودشناسی است. اما شهید سید محمدباقر صدر با انکار بداهت این تساوی، سعی می‌کند با استناد به صدق قضایایی که مطابقی موجود در خارج ندارند، واقعیت را اعم از وجود نشان دهد. اگرچه این ادعا، در اندیشۀ اسلامی طرف‌دارانی چون معتزله را دارد، اما شهید صدر هم در انگیزۀ بیان این ادعا، هم در محتوای آن و هم در ادلۀ ارائه شده برای آن، از معتزلیان فاصله گرفته و دیدگاهی متقن عرضه کرده است. به‌هرحال نتیجۀ این اختلاف مبنایی میان صدر و صدرا، دو توصیف کاملاً متفاوت از عالم واقع است، اگرچه نسبت واقعیت با وجود، ماهیات، معقولات ثانی فلسفی، معدومات و مدرکات عقل عملی در این دو نگاه، قرابت‌های زیادی نیز با هم دارند. پژوهش حاضر با نگاهی تطبیقی، ابتدا عالم واقعِ صدری را در کنار وجودشناسی صدرایی، تبیین و ارزیابی کرده است، سپس نشان داده که این دو متفکر با وجود اختلافات مبنایی در بداهت برخی گزاره‌ها، روش مشابهی را در شناسایی واقعیت به کار بسته و در تعارض میان برهان و بداهت، هر دو جانب برهان را گرفته‌اند. در نهایت چرایی و چگونگی تجدیدنظر آن‌ها در گزاره‌هایی که بدیهی به نظر می‌رسیدند، تبیین شده و منشأ آن، تفاوت و مرز میان وجدان عدم و عدم وجدان، دانسته شده است.