جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایمان عبارت از تصدیق قلبی است که اقرار زبانی بیانگر آن و عمل جوارحی از آثار و نتایج آن است. یکی از ویژگی های مهمّ و اساسی ایمان، ویژگی افزایش و کاهش پذیری آن است که از نظر عدّه ای از متکلّمان مسلمان وصفی ذاتی برای حقیقت ایمان است، و از نظر عدّه ای دیگر وصفی متعلِّق به اعراض و امور زائد بر اصل ایمان بشمار می آید. کسانی که افزایش و کاهش پذیری ایمان را وصف ذاتی ایمان می دانند، این تحوّل پذیری را هم در حوزۀ عناصر مندرج در ماهیّت ایمان می پذیرند، و هم در حوزه ی اقوال و اعمال ایمانی به عنوان اعراض و نتایج آن . مقالۀ پیش رو با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی ماهیّت ایمان و عوامل افزایش و کاهش آن از منظر قرآن و احادیث می پردازد. این عوامل در دو قسمِ عوامل معرفتی، و عوامل اخلاقی ـ رفتاری مورد بررسی قرار می گیرند. عوامل معرفتی افزایش ایمان؛ یقین و ظنّ عالمانه، و در مقابل، عوامل کاهش ایمان عبارت از؛ جهل و نادانی و تکیه بر ظنّ و گمان جاهلانه معرّفی گردیده و در ادامه عوامل اخلاقی-رفتاری افزایش و کاهش ایمان بررسی شده است. در بررسی نقش عوامل معرفتی در ایمان، به اثبات می رسد که افزون بر یقین نظری و نیز یقین روانشناختی یا شهودی، ظنِّ عالمانه نیز می تواند در ایمان ورزی انسانها نقش مهمّی را ایفاء کند و هر دو عناصری افزایش و کاهش پذیر برای ایمان بشمار آیند.

مولانا جلال ­الدّین محمّد بلخی در آثار خود به­ویژه مثنوی معنوی، بر­خلاف دیدگاه فلسفیِ معروف به پانته ­ایسم و معتقدان به حلول و اتّحاد، اعتقاد به وحدت وجود را با تجلّی و تنزّه و تعالی خدا سازگار و قابل جمع می­داند و حتی مدّعی است که از این نگاه، می­توان تصویری مطلوب­تر و نزدیک­تر از هر دیدگاه دیگری نسبت به خدای دین داشت. در اینجا کوشیده شده است با کاربرد روش توصیفی–تحلیلی ابتدا به اثبات باورمندی مولوی به دیدگاه وحدت وجود بپردازیم و سپس فروع آن را تبیین و بررسی کنیم؛ به­ویژه به این پرسش پاسخ دهیم که چگونه او تجلّی و تنزّه و تعالی خدا را بر مبنای اصل اساسی مکتب خود (وحدت وجود) تبیین و اثبات می­نماید. از این­رو، برای آشنایی با مکتب عرفانی و بررسی دیدگاه مولانا، ابتدائاً به معرّفی مشرب عرفانی و اعتدال اندیشه و روش فکری او می­پردازیم و سپس بر مبنای وحدت وجود به تقسیم وحدت به وحدت آفاقی و انفسی و تمایز­گذاری میان مقام ذات و مقام اسماء و صفات الهی و اعتقاد به تشبیه در عین تنزیه و تنزیه در عین تشبیه که فروع و پیامدهای این اصل هستند مبادرت می­ورزیم.

یکی از نیازهای جدی جوامع بشری از بدویت تا پسامدرنیسم، شأن صلح جویی در مقابل‎ ‎خشونت‌طلبی است؛ بنابراین هرچه فضای فکری توسعه‌یافته مطرح شود، نیاز به طرح بازگشت به صلح و دوری از خشونت بیشتر خواهد شد. ایرانیان از همان آموزه‌های باستانی و مهرگرایانه‌شان تا پذیرش ظرفیت‌های شیعی، همواره مکاتبات و گفتمان‌های صلح از خود تولید و یا ترویج نموده‌اند. متأسفانه جامع جهانی پس از ورود به عصر جدید و جنگهای خانمان‌برانداز اول و دوم جهانی، طرح موضوع صلح را گرچه به عنوان یک منشور قطعی پذیرفت، اما گامهای جدی علمی قابل قبولی در توسعة ساحت صلح پیش‌بینی نشد. شاید محافل علمی خیلی دیر‌تر از توسعه و تولید سخت‌افزار‌های جنگی به فکر نرم‌افزارهای صلح افتاده باشند. با عنایت به اهمیت بازگشت به صلح در محافل علمی عصر حاضر، ضرورت بیان خاستگاه بشری از لابلای متون و آداب و رسوم مردمان ایران‌زمین غیرقابل انکار و اجتناب‌ناپذیر است. اگر مشرق زمین گهواره تمدن بشری باشد، پس بازیافت آرمان صلح یکی از خاستگاه‌های این تفکر بوده و هست. دکتر محمد جعفرامیر محلاتی استاد الهیات صلح در دانشگاه ابرلین امریکا در طرح مطالعاتی بخشایش در ساحت دین و سیاست و صلح، تاکنون بیش از دو عنوان کتاب با محوریت «عذر و عفو» و ورود به این فضیلت‌های محوری به حوزه روابط عمومی و بین‌المللی دنبال نموده که به لحاظ انسجام هوشمند برای سطوح عالی آموزشی در حوزه و دانشگاه شایستگی دارند. وی به همراه یازده ایران‌شناس و اسلام‌شناس غربی و ایرانی، مجموعه‌ای ۱۴ مقاله‌ای زیر عنوان بخشایش و عذر و عفو تهیه نموده‌اند. جمشید چوکسی استاد دانشگاه ایندیانا، در مقاله بخشایش سنت ایران باستان با استناد به مکتوبات هرودوت یونانی به اثبات چگونگی نظرگاه‌های غنی پیرامون عذر و عفو، ریشه‌های مفاهیم رحمت و آمرزش سنت دینی و ایرانی باستان در بخشایش و آمرزش دیدگاه‌های مهمی داشته است. چارلز گریسولد استاد فلسفه دانشگاه بوستون تاریخچه عذر و عفو را در فرهنگ‌های مختلف یونانی و غربی مورد توجه قرار داده و نشان می‌دهد چگونه فرهنگ یونانی فاقد اندیشه ضرورت عذر و عفو به عنوان فضائل بوده است. دکتر محمدجعفر امیرمحلاتی به برجستگی‌های اندیشه شیعی در مورد عذر و عفو به‌ویژه به مسأله بسط اندیشه شفاعت و توسل می‌پردازد و ابراز می‌دارد که منابع شیعی توانمندی مهمی در ایجاد رویکردهای میانجی‌گر در جهان قضاوت و سیاست ارائه می‌دهند. ‏ چارلز متیوز استاد مطالعات مذهبی دانشگاه ویرجینیا امریکا بحث عذر و عفو را در چارچوب کلام جدید مورد ملاحظه و بحث و نظر قرار داده و نشان می‌دهد که چگونه بخشایش در زندگی مدرن اهمیت روزافزونی یافته است. لوسی الایس استاد فلسفه دانشگاه سان‌دیاگو کالیفرنیا بین گزاره‌های اخلاقی و عقلانی که عوامل ضروری برای بخشایش هستند، توازن ایجاد می‌کند. به اعتقاد وی بخشایش این نیست که بکوشیم از شر کینه‌ورزی موجه خلاصی یابیم، بلکه این است که دیگر دلیل موجهی برای ادامه آن نداشته باشیم. ایوگارارد استاد مرکز مطالعات اخلاق حرفه‌ای دانشگاه کیلی و دیوید مک ناتون استاد اخلاق فلسفی دانشگاه اکسفورد انگلستان در بحثی با عنوان بخشایش بی قید و شرط طرفداران مشروط بودن بخشایش را مورد نقد قرار می‌دهند. به اعتقاد این دو ضرورت عفو همدلانه است؛ یعنی اینکه همگان را مثل خود دارای ضعفها و قوّت‌ها بدانیم و با اجازه خطا دادن به همه انسان‌ها، ایشان را ببخشیم. عبدالعزیز ساشادینا استاد دانشگاه جورج میسون امریکا به ساز و کارهای عدالت جبرانی ـ ترمیمی قصاص در قرآن و سایر منابع اسلامی می‌پردازد. وی ریشه مشکلات را در نفسانیات می‌داند و نسبت به تغافل جامعه اسلامی از جهاد علیه نفس هشدار می‌دهد و جهاد علیه دیگری را در چارچوب اخلاق جنگ و صلح مورد نقد مفصل قرار داده است. ‏ متأله مسیحی آنتونی بش بحثی در پاسخ به مقالة ساشادینا زیر عنوان عفو و مجازات و عدالت ترمیمی به رابطه جامعه و مجرم در ایجاد جرم پرداخته است. وی در مقاله دیگری زیر عنوان بخشایش در عهد جدید یا انجیل به دلیل بی‌توجهی گردآورندگان این کتاب مقدس نسبت به این موضوع پرداخته است. محمد برکت مدرس حوزه علمیه شیراز چند مسأله مهم اعم از حکم ارتداد را بررسی نموده. سعید رحیمیان عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز به توبه از منظر عرفان اسلامی پرداخته و به طور مفصل آرای عمده عرفا را در خصوص اقسام توبه و انابه و مراتب توبه‌کاران آورده است. عبدالرسول ‌هادیان استاد حوزه و دانشگاه، توبه و عفو را از نگاه قرآنی مفسران تفسیر قدمایی شیعی مورد توجه قرار داده است. علی‌محمد ساجدی عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز اندیشه و نهاد شفاعت معناشناسی نهادشناسی اخلاق‌شناسی و فلسفه شفاعت را از نگاه کلام شیعی و با تکیه بر منابع قرآنی و حدیثی را به طور مبسوط مورد موشکافی قرار می‌دهد. نعمت‌الله بدخشان عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز مبانی اخلاقی هنجار را با تأکید بر منابع قرآنی و به طور ویژه با استفاده از معارف مندرج در ادعیه و قرآن در یک راستا متون شیعی مورد ملاحظه قرار داده است. امید نویسندگان و مترجمان این مجموعه دو جلدی این است که فضیلت‌های کلان عذر و عفو را هم از جنبه مبانی نظری و هم از جنبه قابلیت نهادسازی و اثرگذاری در زندگی مدرن تبیین کنند و بسط دهند و جوامع اسلامی و جهانی را یادآور شوند که حسب فرموده قرآن، امکان ادامه حیات بدون بخشایش مستمر خداوند ممتنع است. انتشارات نگاه معاصر در سالهای ۹۷ـ۱۳۹۶ جلد اول کتاب را با ۴۵۸ صفحه و ۴ بخش و ۱۸ فصل و جلد اخیر را با ۴۵۹ صفحه و ۱۸ مقاله منتشر کرده است. (منبع:حسین روحانی صدر: https://www.ettelaat.com/mobile/?p=146332&device=phone)

هدف اصلی پژوهش پیش رو، بررسی تفسیرهای اصالت ماهوی و اصالت وجودی از فلسفه‌ی سهروردی است. تفسیر تماماً اصالت ماهوی و اصالت وجودی، با تمام سخنان سهروردی درباره‌ی وجود و ماهیت و نسبت میان این دو که در آثار مختلف او مطرح شده است، انطباق کاملی ندارد، ولی تفسیر آرای او بر مبنای اصالت هویت، نسبت به تفسیرهای دیگر، دیدگاه پذیرفتنی‌تر و منسجم‌تری از نظام فلسفی سهروردی را نشان می‌دهد. در این مقاله به اثبات می‌رسد که دیدگاه اصالت هویت، در مقایسه‌ با دیدگاه‌های اصالت وجود و اصالت ماهیت، با اندیشه‌ی سهروردی هم‌خوانی و مطابقت بیشتری دارد. این داوری هم با دقت در کاربردهای مختلف و فراوان مفهوم وجود و ماهیت در فلسفه‌ی او و هم باتوجه‌به پیشینه‌ی تاریخی مقدمات این بحث در نزد فیلسوفان مسلمان، دیدگاه صائب‌تری به نظر می‌رسد. سهروردی در جاهای حساس و مهم، مانند بحث از مجعول حقیقی، برای نشان‌دادن دیدگاه خاص خود، هویات اشیا [وجودات خاصه] را اموری واقعی و اصیل معرفی می‌کند که با اصالت وجود و اصالت ماهیت به معنای متأخر آن در حکمت متعالیه صدرایی، فرق دارد.

ایمان در لغت به معنی تصدیق است، اما در اصطلاح حکما و متکلمان مسلمان به معانی مختلفی ازجمله اقرار زبانی و معرفت فلسفی به‌کار رفته است. مولانا جلال‌الدین محمد بلخی معرفت نظری و فلسفی را طریقه‌ی کامل و شایسته‌ای برای شناخت خدا و حصول ایمان دینی نمی‌داند. ازنظر او تنها از راه حکمت ذوقی و شهودی می‌توان رابطه‌ای وجودی و مستقیم با خداوند برقرار کرد و به ایمانی عارفانه و شاهدانه نائل آمد. در پژوهش پیش رو کوشیده‌ایم تا عمدتاً با استناد به مثنوی معنوی، دیدگاه مولانا درباره‌ی ماهیت ایمان و شرایط تحقق آن و برخی از ویژگی‌های مهم ایمان عارفانه‌ی موردنظر او را تبیین و بررسی کنیم و در ضمن، روشن کنیم که ایمان عارفانه ازنظر مولانا، با ایمان مرسوم در نزد متکلمان و فیلسوفان مسلمان چه تفاوت‌هایی دارد. ازمنظر مولانا، ایمان حقیقتی قلبی و تجربه‌ای شهودی است که خاستگاه آن معرفت فطری انسان‌ها به خداست. اختیاری‌بودن فعل ایمان و ظرف ایمان که سرای دنیا و دار تکلیف و اختیار آدمی است و همچنین مراتب‌داشتن ایمان و تحول‌آفرینی آن، براساس همین معرفت تبیین می‌شود.

بحث حقیقت ایمان و ویژگی ها و پیامدهای آن از محوری ترین مباحث دین شناسی است که تبیین و بررسی دقیق آن افزون بر اینکه می تواند در تصحیح دیدگاه های نظری و باورهای انسان تأثیر بسزایی داشته باشد، از جنبة عملی هم نقشی اساسی در اصلاح رفتارها و اعمال آدمی دارد. نوشتار حاضر می کوشد تا با استناد به آثار علّامه طباطبائی، به ویژه تفسیر المیزان، دیدگاه ایشان را دربارة این موضوع بررسی کند. در این بررسی ابتدا تعاریفی که ایشان از حقیقت ایمان ارائه کرده است، مختصراً تبیین می شوند و سپس عناصر مندرج در این تعاریف، تحت عناوینی کانون بحث و بررسی قرار می گیرند تا از این راه عناصر مندرج در ماهیت و ساختار ذاتی ایمان از منظر ایشان روشن شوند. پس از آن، برخی از ویژگی های ایمان مانند اختیاری بودن ایمان، مراتب و درجات ایمان، و افزایش و کاهش پذیری آن بررسی می شوند و سپس برخی از پیامدهای مهم ایمان، مانند ارتباط ایمان با عمل، ارتباط ایمان با اسلام و ارتباط آن با اخلاق از نظر ایشان کانون تبیین و بررسی قرار خواهند گرفت.

ایمان مبنای اساسی همه آموزه‌های دینی و محور اصلی همه توصیه های اعتقادی و اخلاقی و رفتاری انسان است. آشنایی عمیق‌ با این مساله، نقش مهمّی در هدایت انسان ایفا می کند. این نوشتار در پی آن است که از منظر قرآن و صحیفه سجادیه به تحلیل مفهوم ایمان و تبیین ویژگی های آن می پردازد. در آغاز معنای لغوی و اصطلاحی و عناصری که در محتوای آن مندرج است، بررسی می شود. سپس در مبحث ویژگی ها درباره قلبی بودن و افزایش پذیری و درجات و مراتب آن و یقینی که موجب کمال ایمان می شود، بحث می کنیم.