جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«تغییرات» در هر جامعه ای با جابجایی و جایگزینی نیروهایی سازنده ساختارها و روابط آن همراه است. بدین ترتیب کلیتی از هر یک از نیروهای متشکل به تشخیص و تثبیت جایگاه خود اقدام می کنند. در ایران معاصر از زمان ارتباط با اروپاییان و سپس سایر کشورهای غربی، گروهی جدید که به تدریج در قالب یکی از نیروهای قابل توجه در عرصه های سیاسی ــ اجتماعی ظاهر گردیدند روشنفکران بودند. حضور نرم افزاری آنها در تحولات کشور حتی در جایگاه نخبگان نیز هیچ گاه نتوانست به عنوان نیرویی غالب، از پایگاه اجتماعی قابل توجهی برخوردار شود. پیوستگی لاینفک عنصر دین در فرهنگ ایرانیان، موجب شد تاملات روشنفکران متوجه حوزه و قلمرو دین شود و بدین ترتیب روشنفکران دینی به تدریج مطرح گردیدند. اکنون یک سوال اساسی در مورد آنها این است که چرا این گروه نتوانستند در سطحی فراگیر، گفتمانی مسلط را ساماندهی و رهبری نمایند و همواره بیش از «خرده گفتمان» ظهور و بروز نداشته اند؟ این مقاله در جستجوی پاسخ این سوال است.

با توجه به جایگاه امر کرامت در سیاست قرآنی، هدف از مقاله حاضر شرح وجوه اجتماعی –سیاسی مفهوم کرامت است. زیرا مقوله بنیادین کرامت به عنوان نظریه شناسایی و محـور حقـوق اصیل انسانی- اجتماعی هم جاذب فضایل والای انسانی و اجتماعی بوده و هم نافی ضلالت اخلاقی وجهالت عقلی برای فرد و جامعه خواهد بود. لذا این مقاله در پاسخ به این سوال که: وجوه اجتماعی –سیاسی کرامت درمعرفت قرآنی چیست؟ این فرضیه را باروش کیفی وبارویکرد تفسیری مطرح می­نماید که مهم­ترین وجوه اجتماعی- سیاسی امر کرامت در قرآن مبتنی بر عقلانیت تعالی محور (جمع عقل و ایمان الهی )، عدالت فراگیر وارتقاء آزادی­­های مشروع است. ارزش مقاله نیز فهم شبکه معانی کرامت قرآنی در ساحت اجتماعی –سیاسی وتبعات مثبت اجتماعی–سیاسی آن است. همچنین استنتاج یافته­ها نشان می­دهد که باورِ صادقانهِ کارگزاران جامعه دینی به کرامت اجتماعی–سیاسی مردم به تسهیل احیاء متقابل حقوق اجتماعی_ سیاسی مردم و دولت در منظومه شرع و عقل و عرف منجرخواهد شد، به گونه­ای که ارتقاء وجوه اجتماعی –سیاسی کرامت برآمده از قرآن بر افزایش عزتمندی دین، همراهی مسوولانه مردم و دولت و همچنین پیشرفت فراگیر نظام سیاسی اثر گذارخواهد بود وعدم توجه به آن نیز خشونت و بی نظمی اجتماعی - سیاسی رابه همراه خواهد داشت.

بررسی و علت‎یابی چگونگی پدیدآمدن حکومت‎ها و نیز زوال و سقوط آنها از جمله مهم‎ترین موضوعات مورد توجه اندیشمندان علوم انسانی بوده است. یکی از این اندیشمندان، ابن‎خلدون، متفکر مسلمان قرن هشتم هجری است که پس از مطالعات گستردۀ تاریخی، نظریۀ خود را با عنوان «علم جدید عمران» ارائه کرد. با این نظریه می‎توان ظهور و سقوط حکومت‎های گذشته را تبیین نمود؛ ولی آیا با این نظریه می‎توان ظهور و سقوط حکومت‎های معاصر را هم تبیین کرد؟ در پاسخ می‎توان گفت با وجود اینکه شاخص‎های (عوامل) تعیین‎شده از سوی ابن‎خلدون در مورد ظهور و سقوط حکومت‎‎ها که با نگاه واقع‎گرایانه تدوین‎شده، فرازمانی بوده است و امروزه هم کاربرد دارد؛ ولی با توجه به تغییر عصبیت‎ها و ظهور عصبیت‎های نوین و نیز نقش سازمان‎های بین‎المللی و دولت‎های خارجی و فناوری‎های جدید، به‎ویژه رسانه‎ها در ظهور، ثبات و سقوط حکومت‎‎ها می‎بایست این نظریه بازبینی‎شده و اصلاحاتی را در کاربرد این نظریه به‎کار گرفت تا امکان تبیین دقیق‎تر و واقعی‎تر ظهور و سقوط حکومت‎های معاصر براساس این نظریه فراهم شود.

مبنای اندیشه امام علی7 بر پایه الگوی اعتدال بنیان نهاده شده است. حقیقت دوگانه اعتدال، یعنی اعتدال به مثابه «روش» و اعتدال به مثابه «بینش»، با ماهیت توازن بخش و تقارن آمیزش، گاه در میانه و گاه در طرف صورت­بندی خواهد شد. با تکیه بر نظریه تشکیک، فهم دوگانه اعتدال در تناسب با مدرج سازی پدیده­ها و امکان راهیابی به معنای اعتدال و چگونگی مفهوم سازی آن برای کاربست مفید و مؤثر در عرصه جامعه و سیاست فراهم خواهد شد. مدعای نوشتار حاضر بر آن است که اعتدال چارچوبی مشروعیت بخش در اندیشه امام علی7 است که بر محور، اجتناب از «افراط گرایی» و در مسیر «توحید» قرار گرفتن هدف­گذاری شده است. عناصر سه گانه عقلانیت، دیانت و اخلاق، امکان صورت­بندی اعتدال به مثابه بینش را فراهم خواهد نمود. با در نظر گرفتن این سه عنصر به صورت پیوسته و مدرج، اعتدال به مثابه بینش انتظام خواهد یافت. این سه عنصر، سه جزء و رکنِ وجودشناسانه، قوام بخش و تفکیک ناپذیر اعتدال در اندیشه امام علی7 به شمار می روند.

یکی از دغدغه‌های دانشمندان و فلاسفه‌ی سیاسی از دوران باستان تاکنون موضوع اخلاق و سیاست و چگونگی تعامل این دو مقوله‌ی تعیین کننده در سرنوشت جامعه بوده است. چارچوب مفهومی پژوهش در این مقاله، با تکیه بر نظریه‌ی یگانگی اخلاق و سیاست و بر اساس روش تحقیق تحلیلی- تطبیقی تعیین شده است. در مقاله‌ی پیش‌رو، نظرات و اندیشه‌های افلاطون و مک اینتایر در سنت غربی و فارابی و غزالی در سنت اسلامی در خصوص اخلاق و سیاست و مفاهیمی چون دولت و نقش آن در تربیت شهروندان جامعه، مدینه‌ی فاضله، انواع مدینه، سعادت، غایت، فضائل اخلاقی و نیز شرایط و صفات حاکم بیان شده است و سپس با تطبیق آراء و نظرات این دانشمندان، وجوه اشتراک و افتراق آن تبیین گردیده است. وجه مشترک و اصلی نظرات دانشمندان مذکور یگانگی اخلاق و سیاست است. این پژوهش با این پرسش آغاز می‌شود که از دیدگاه افلاطون و مک‌اینتایر – فارابی و غزالی چه نسبتی میان اخلاق و سیاست وجود دارد؟ فرضیه پژوهش بر اساس پرسش فوق آن است که از دیدگاه افلاطون و مک اینتایر، فارابی و غزالی میان مقوله‌ی اخلاق و سیاست نسبت یگانگی برقرا است. در پایان بررسی، این نتیجه به دست آمد که با توجه به نقشی که این دانشمندان برای دولت در تربیت و هدایت شهروندان جامعه و نیز رعایت موازین و قواعد اخلاقی برای دولت در نظر می‌گیرند، اخلاق و سیاست رابطه‌‌ای در ‌هم تنیده و یگانه دارند.

تحقیق حاضر با مراجعه به آیات قرآن کریم و با تکیه‌بر تفاسیر شیعه، سیر حرکت تکاملی انسان و فرجام جهان را بررسی کرده است. در ابتدا ضمن تشریح طرح پژوهش به بیان کلیاتی درباره مفهوم فرجام، فرجام شناسی، آینده‌پژوهی، اندیشه سیاسی در اسلام، تفاسیر شیعه، حکومت جهانی و مهدویت پرداخته‌شده است. سپس مبانی نظری بحث با تشریح مبانی فرجام شناسی آرای کلی مکاتب گوناگون الهی و بشری درباره نگرش مثبت و منفی به آینده جهان بررسی گردیده است. در بخش اصلی پژوهش نیز مولفه‌ها و ویژگی‌های فرجام شناسی قرآن مجید بر اساس مهم‌ترین آیات مربوط به فرجام شناسی از منظر تفاسیر شیعه از قرآن مجید ذکرشده و بحث‌های تفسیری حول آن مولفه‌ها آورده شده است.

چکیده:زمینه مطرح شدن بحث عقلانیت در عرصه سیاست به این جا برمی‌گردد که اندیشمندان سیاسی برای کشف معیارهایی که درست و نادرست را مشخص می‌کند، از عقلانیت سیاسی سخن به میان می‌آورند. چرا که عقل وسیله کسب خیر و نفع و دفع ضرر است و سعادت انسان تنها در گرو عقل تأمین می‌شود. اصطلاح عقلانیت سیاسی در جهت دستیابی به چنین معیاری برای سیاست است و در صورت در اختیار داشتن چنین شاخصی امکان سخن گفتن از عقلانی شدن سیاست به وجود می‌آید. نقش محوری عقل در همه امور از جمله در عرصه سیاست باعث شده که همه رفتارهای سیاست‌مداران مبنای عقلانی داشته باشد؛ عقلی که به جای اطاعت از خواسته‌های انسان از دستورات عقلانی اخلاق و دین اطاعت می‌کند و هدف آن نه فقط کسب قدرت و ثروت بلکه عبودیت خواهد بود. در این نگاه عقلانیت سیاسی تفسیر دیگری پیدا می‌کند و جهت عالم سیاست نیز عوض خواهد شد. برجسته نمودن این کارکرد عقل، از ویژگی‌های مهم گفتمان قرآنی است که دایره سود و زیان انسانی را گسترده می‌کند و تنها جنبه محدود زندگی دنیوی انسان را در نظر نمی‌گیرد. جنبه‌ای که عقلانیت قرآنی به آن اولویت داده اما در عقلانیت مدرن مورد غفلت واقع شده است. عقلی که ریشه در فطرت انسان دارد و عقل مدرن به خاطر نادیده انگاشتن بخش مهمی از نیازهای فطری انسان مانند نیاز به معنویات و خداشناسی و ... خود را از مبداء عقل دور کرده است، و این تعریف جدید از مفهوم عقلانیت سیاسی است که در این پایان‌نامه ارائه شده است.بر این اساس، مشخص می‌شود که سیاست در قرآن با شاخص‌های موجود درباره عقلانیت سیاسی هم‌خوانی دارد چرا که تعقل، فطری انسان است و به همین خاطر عقلانیتی که پیش شرط آن تخلف از اصول اخلاقی باشد، باید در ادعای عقلانی بودن آن تردید کرد. عقلانیت سیاسی قرآن تابع گزاره‌ها و احکام عقل نظری و عقل عملی است که متغیرهای فرامادی را ادراک می‌کند و احکام و ارزش‌های دینی و اخلاقی را می‌پذیرد. در واقع، هیچگاه، سخن از عقل‌ها نبوده بلکه همواره از عقل به منزله یک حقیقت واحد سخن به میان می‌آید و عقل خواندن آن، استعمال مجازی و مسامحه‌آمیز است. آنچه عامل اختلاف در تفسیرها در عقلانیت می‌شود، تفاوت در الگوهای فرهنگی، اجتماعی، اعتقادی، شرایط زمان و مکان و ... است که از آن‌ها به اشتباه تعبیر به عقلانیت می‌شود.

مردم سالاری دینی مفهومی است که از سطح هستی شناختی تا سطح عینیبا هم مرتبط می باشند و دین و مردم سالاری در هم تنیده شده اند و در سطح عینی به این معنی می باشد که حکومت مردم دیندار اصل و اساس می باشد و تنها مدل حکومتی است که در آن مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی به هم جمع شده اند.دوگانگی سرشت نظام سیاسی در نظریه مردم سالاری دینی مبتنی بر دو رکن حقانیت الهی و مشارکت مردمی است.بنابراین ماهیت الهی بشری دارد.مردم سالاری دینی ریشه در اسلام،حکومت نبوی و علوی دارد و نظام جمهوری اسلامی ایران مدل محقق شده آن تلقی می شود.عقلانیت در قرآن در کنار وحی دارای جایگاه بی بدیلی است و یکی از منابع مهم شناخت به حساب می آید.عقلانیت قرآنی با تاکید بر شاخصه هایی هچون معنویت گرایی،تعامل دین وسیاست،انسان گرایی ، محاسبه گری و وحی محوری- که از اصول مهم حفظ و مشروعیت یک نظام سیاسی کارا هستند- موجبات ارتقاء کارآمدینظام مردم سالاری دینی را فراهم می آورد.

الف: موضوع و طرح مسئله (اهمیت موضوع و هدف):تعامل معرفت سیاسی و واقعیت سیاسی در قرآنهدف، بررسی چگونگی ارتباط نزول آیات سیاسی قرآن کریم و واقعیت‌هایی است که در محیط نزول این آیات وجود داشته است و اهمیت این موضوع در بررسی جایگاه عقل در تصمیم‌گیریهای سیاسی در سایر زمان‌ها و مکان‌ها می‌باشد.ب: مبانی نظری شامل مرور مختصری از منابع، چارچوب نظری و پرسش‌ها و فرضیه‌ها:در این نوشتار از دو روش هرمنوتیک مولف‌محور با تأکید بر روش اریک دونالد هیرش به همراه روش جستاری توماس اسپریگنز یاری جستیم تا این پرسش را مورد بررسی قرار دهیم که قرآن کریم چه رابطه‌ای را بین معرفت سیاسی و آیات ناظر بر واقعیت‌های سیاسی ترسیم می‌کند. فرضیه‌ی اصلی نیز بدین قرار است که گزاره‌ها و احکام سیاسی در قرآن کریم به دو گونه‌ی معرفت پیشینی (ماقبل رخداد‌های سیاسی) و معرفت پسینی (معطوف به رخداد‌های سیاسی) مطرح شده‌اند و هر یک از این معارف، در‌بر‌دارنده‌ی مفاهیمی تأسیسی و امضائی می‌باشند. پ: روش تحقیق شامل تعریف مفاهیم، روش تحقیقدر این نوشتار که به شیوه‌ای توصیفی تحلیلی نگاشته شده است از مفاهیمی همچون معرفت پیشینی (معرفتی که قبل از واقعه خاص طراحی و در قالب آیه‌ای نازل شده است)، معرفت پسینی (معرفتی مبتنی بر واقعیتی خاص و مسبوق به تجربیات بشری)، آیات تأسیسی ( آیاتی بیانگر حکمی کلی و ثابت در شیوه سیاست‌گذاری جوامع اسلامی که دارای سابقه‌ای در فرهنگ و سنت جامعه‌ی پیش از اسلام نباشد) و آیات امضائی (آیاتی بیانگر حکمی کلی و ثابت در شیوه سیاست‌گذاری جوامع اسلامی که دارای سابقه‌ای تاریخی در فرهنگ عربی و شیوه حکمرانی آن‌ها باشد) استفاده شده است. ت: یافته‌ها و نتیجه‌های تحقیق:از بررسی‌های صورت گرفته در متن، این واقعیت استنباط شد که که آیات قرآن کریم دارای تعاملی خاص با محیط پیرامونی خویش بوده‌اند؛ و هر یک از آیات متناسب با مضمونشان و اهدافی که چه به تنهایی، و چه در ارتباط با سایر آیات در پی آن بوده‌اند، نازل شده‌اند. این واقعیت بیانگر حکمت خداوند در گزینش روشی آموزشی در نزول قرآن می‌باشد که از ورای محتوای غنی آن، آموزشی است عملی برای انسان‌ها، که در برابر واقعیت‌های زندگی و مشکلات گزیز‌ناپذیر آن، چگونه به اتخاذ تصمیمی صحیح و مناسب دست یابند.ث: پیشنهادات:مهمترین پیشنهادی که می‌توان بر پایه داده‌های این تحقیق ارائه نمود، تلاش در شناخت هرچه بیشتر قرآن کریم و فهم جنبه های ناشناخته‌ی این کتاب مقدس است. چرا که این کتاب مقدس بهره‌گیری از خرد انسانی را در تمامی مراحل زندگی تأیید و تأکید می‌کند و مهمترین نعمت خداوند به انسان را عقل بر می‌شمرد.