جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جوامع در طول تاریخ، پیوسته با گونه‌های مختلف تباهی همانند محرومیت‌ها و بحران هویت وپایمال شدن کرامت انسانی و فجایع بشری و فروپاشی خانواده و سلطه وبهره‌کشی زورمداران رو به رو بوده‌اند. در میان دیدگاه‌های گوناگونی که درتوضیح علل پیدایش این وقایع ارائه شده، متون اسلامی می‌گویندمصائب اجتماعی، به‌ویژه تباهی جامعه، بازتاب گناه در سطح جامعه می‌ باشد. گناه همانند همه‌ی پدیده‌‌ها آثاری دارد و آن آثار می‌تواند فردی و اجتماعی باشد. این رساله در پاسخ دادن به این سئوال است که گناهان مردم طی چه فرایندی، جامعه را تباه می‌کند. برای یافتن پاسخ، اطلاعات لازم با روش مروری کتابخانه‌ای از قرآن و سنت ومنابع علوم اجتماعی جمع‌آوری‌و در قالب سه فصل ارائه می‌شود. در فصل اول مفاهیم گناه، جامعه، تباهی، فرایند تأثیرگذاری ومفاهیم مرتبط، در فصل دوم با استناد به آیات و روایات، مفهومی به نام حیات خبیثه و معیشت ضنک به عنوان معیارهای تباهی جامعه معرفی می‌شوند و درنتیجه اگر گناه به صورت مستمر توسط اکثریت جامعه صورت گیرد، شاخص‌های تباهی محقق می‌شوند. در فصل سوم پس از معرفی قواعد و سنن اجتماعی، مراحل أثر گذاری گناهان مردم بر تباهی جامعه تبیین می‌گردد و روشن می‌شود که مطابق قانون علیت و دیگر قواعد اجتماعی و سنن الهی، وقتی از سوی توده‌ی مردم، خواص و نهاد حکومت و تحت تأثیر عوامل بسترساز (ترک امربه معروف و نهی ازمنکر، ضعف کارکرد دین، تهاجم فرهنگی، رفاه‌زدگی،...) گناهانی به صورت همگانی وپیوسته در جامعه واقع می‌شوند، درپوشش‌عوامل تشدیدکننده (روی‌گردانی از خدا، بی‌حیایی اجتماعی، فقدان بصیرت، قباحت‌زدایی،...)، مرحله به مرحله وبه صورت شبکه‌ای در همه‌ی سطوح جامعه از شهری و روستایی، زن و مرد، خرد و کلان و نیز در همه‌ی حوزه های اجتماعی از فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی نفوذ می‌کنند. آنگاه هر یک از گناهان در هر مرحله، مضرات وعوارض تخریبی و آثار وضعی ویرانگرگوناگون و مضرات خاص خود را بر جای می‌گذارند. با فزونی یافتن وجمع شدن وتثبیت این آثار، جامعه دچار عقب ماندگی و زندگی سخت (معیشت ضنک) گشته و ناکارآمد و تباه می‌شود.

کنش متقابل اجتماعی موضوع علوم اجتماعی است و متفکران علوم اجتماعی همواره درگیر مسائل مرتبط با انسان و کنش‌های وی بوده و هستند. ازاین‌رو برای آنان بسیار اهمیت دارد به نظریه‌ای دست یابند که بتواند بیشترین توفیق در تفسیر انواع کنش‌های اجتماعی را رقم زند. در این راستا متفکران غربی در قالب رویکردها و دیدگاه‌های مختلف تلاش‌های علمی و آثار مهمی ازجمله نظریه کنش متقابل ارائه کردند که ریشه در مکاتب فلسفی متعددی دارد و جامعه‌شناسانی چون: هربرت مید، گافمن و کولی تئوری پرداز آن بوده‌اند. بر اساس این نظریه انسان‌ها با یادگیری معانی و نمادهای مختلف قابلیت تفکر پیداکرده و با انتقال این معانی و نمادها به دیگران به کنش و کنش متقابل می‌پردازند. بر این نظریه نقدهای جدی وارد هست، و نمی‌توان به وسیله آن به تفسیر عمیقی از کنش اجتماعی دست‌یافت. این پژوهش درصدد برآمد تا بر اساس روش تحلیلی منطقی، ابتدا به‌نقد و بررسی این نظریه بپردازد؛ سپس برای دستیابی به نظریه تفسیری کامل‌تر از دیدگاه‌های تفسیری علامه طباطبائی (ره) و شاگرد مبرزشان آیت‌الله جوادی آملی بهره ببر. برای استنباط نظریه تفسیری، نخست تلاش شد با بررسی مبانی معرفتی، گرایشی و نگیزشی کنش انسانی این دو مفسر امکان ارائه نظریه کامل‌تر در تفسیر کنش اجتماعی اثبات و ظرفیت تفسیری متفاوتی که مبانی تفسیری و حِکَمی آن دو در خود دارند؛ نشان داده شود. در مرحله دوم کار استنباط نظریه برای تفسیر کنش اجتماعی متقابل بر اساس میراث فکری آن‌ها دنبال شد. ابتدا به تحلیل کنش و عوامل و زمینه‌های شکل‌گیری آن پرداخته شد، سپس بر اساس تحلیل یاد شده، دو مدل کنش ارائه داده شد. مدل اول عبارتست از: شناخت + میل+ اراده= کنش. و مدل دوم: میل + اراده= کنش. سپس به بیان تفسیر کنش در چهار مرحله پرداخته شد،که عبارت‌اند از: مراجعه به کنش‌گر، مراجعه به مفسر و فرهنگ جامعه، بررسی پیامدهای کنش و نقد کنش. این عمده تلاشی است که در راستای استنباط نظریه تفسیری انجام داده شده است؛ و در این میان وجوه امتیاز این نوع تفسیر بر نظریه کنش متقابل غربی‌اش نیز روشن گردید.

دنياي اجتماعي عرصه رويارويي اعضا در چرخه‌هاي مختلف ارتباطي و تعاملي است. ارتباطات اجتماعي به‌مثابه يک نظام کنش، از عناصر متعددي ترکيب و تألیف يافته است. کنش‌گر (دست‌کم دو نفر)، موقعيت (مکاني ـ زماني)،‌ انگيزه، هدف، اراده، کنش، هنجار، تأثیر، بازخورد؛ از مهم‌ترين اين عناصر شمرده مي‌شوند. برجسته‌ترين عنصري که حضور ايجابي آن در همة چرخه‌هاي ارتباطي، انتظار مي‌رود، رعايت معيارهاي ارزشي و قواعد اخلاقي پذيرفته شده است. در هر جامعه معمولاً متناسب با گفتمان فرهنگي غالب، اقتضائات ساختاري، موقعيت‌ها و شرايط محيطي، دواعي و اهداف کنش‌گران؛ طيف وسيعي از بايدها و نبايدهاي ارزشي و قواعد اخلاقي مورد وفاق جهت سامان‌دهي به کنش‌هاي انساني در ساحت‌هاي مختلف زيستي تمهيد و تجويز شده است. در جامعه اسلامي، دين به‌مثابه يک فرانهاد اجتماعي، نقش محوري در توليد، تأييد، تجويز، ترغيب به رعايت ارزش‌هاي اخلاقي، اعم از الزامي و ترجيحي به‌عنوان يکي از مؤلفه‌هاي بنيادين «سبک زندگي» مؤمنانه دارد. اين نوشتار درصدد است تا با روش تحليل محتواي کيفي، بخشي از معارف اخلاقي اسلام را در حوزة روابط اجتماعي از کتاب شريف صحيفة سجاديه استخراج و در حد امکان توضيح و تفسير کند.

ظلم ستیزی دین اسلام و دفاع از حقوق مستضعفان، همواره برای غرب هزینه های سنگینی داشته است. طی سال های اخیر، که متأثر از انقلاب اسلامی ایران، موج بیداری اسلامی در جهان ایجاد گردیده، به صورت مضاعف وجود اسلام برای مستکبران جهانی غیرقابل تحمل شده است. ازاین رو، استکبار جهانی سعی کرده تا از راه های گوناگون، به ویژه از طریق سینما و صنعت فیلم و با محوریت سینمای جهان گستر « هالیوود»، ضرباتی بر اعتبار و جایگاه قدسی این دین آسمانی و هویت مسلمانان وارد کند. هالیوود با تمرکز بر ضمیر ناخودآگاه و شرطی سازی ذهن، ذائقة مخاطبان را به پذیرش باور ها، ارزش ها و آرمان های مطلوب خود، به عنوان گفتمان غالب، و مخدوش ساختن آموزه ها و ایدئولوژی های ناهمسو با منافع استکبار جهانی، ترغیب و تشویق می کند. موضوع این نوشتار برجسته ساختن خصومت بیش از صد سالة آمریکا با اسلام و مسلمانان، از طریق سینمای هالیوود با استفاده از شرطی سازی منفی اذ هان مخاطبان جهانی و نفوذ تدریجی در ناخودآگاه آنهاست. این مهم با روش نشانه شناسی و تحلیل محتوای مجموعه ای از فیلم های شناخته شده و پرآوازة منتخب در حوزه اسلام ستیزی صورت گرفته است. در این نوشتار، به شیوة استفاده عملی هالیوود از فن «تداعی معانی» و «شرطی سازی» در ایجاد اسلام هراسی، بیشتر توجه شده است.

گفت‌وگوی علمی و دینی اسلام با ادیان بر مبنا و منطق «عقلانیتْ»، ضرورت حتمی است. هدف این جُستار که به روش تحلیلی-اسنادی تدوین یافته، تبیین نقش عقلانیت به‌منظور کشف و فهم حقیقت در گفت‌وگوی اسلام با ادیان است. گفت‌وگو با ادیان برپایه‌ی دو نوع عقلانیت فطری و وحیانی، هم‌اندیشی، هم‌پذیری، صلح و زیست مسالمت‌آمیز را به همراه دارد. عقلانیت فطری، قوه‌ی تعقّلْ و وجه تمایز انسان از حیوان است و این عقلانیت، منطق و مبنایی اصلیِ استدلال هر انسان است. عقلانیت وحیانی (قرآن)، به‌مثابه معتبرترین منبع معرفتیِ اسلام، نقش اساسی در گفت‌وگوهای انسانِ مسلمان با ارباب ادیان دارد که به مهم‌ترین مصادیق آن (آیات) اشاره کرده‌ایم. در این گفت‌وگوها، تمرکز عقلانیت وحیانی بر مفاهیم مشترک و عام است؛ ازاین‌رو، دیالوگ بر اساس مفاهیم عام و مشترک که ناظر بر فطرت الهی انسان است، به گفت‌وگوی منطقی سازنده می‌انجامد. متُد عقلانیت وحیانی در گفت‌وگوی با پیروان ادیان، گفت‌وگو به‌«روش احسن» است که روش عقلی است. این روش، دارای اصول، شرایط و پیش‌شرط‌هایی است که رعایت آنها منتج به گفت‌وگوی ثمر‌بخش می‌شود. محورهایی گفت‌وگو، مسائل بنیادین و حقایق اساسیِ مانند صلح، کرامت انسانی، خدامحوری، توحیدگرایی و مشترکات انسانی است.

ازجمله مباحث محوري در جامعه‌شناسي دين، بحث از منشأ دين است. جامعه‌شناسان غالباً بدون توجه به دواعي اديان در تبيين منشأ خود، زمينه‌هاي اجتماعي تاريخي را در تکوين، استقرار، استمرار و تغيير دين دخيل مي‌‌دانند. اين نوشتار سعي دارد با رويکردي قرآني در اين خصوص اتخاذ موضع کرده و به سؤال از چيستي منشأ‌ دين پاسخ گويد. در پرتو اين موضع قرآني روشن خواهد شد که نظريه‌هاي جامعه‌شناسان اگر در خصوص اديان و نحله‌هاي بشرساخته صادق باشد، درباره اديان الهي قرين حقيقت نيست. رويکرد نوشتار در استنباط ديدگاه قرآن، رويکرد استنطاقي است که از طريق تأمل و واکاوي مضامين آيات مربوط و بررسي متون تفسيري انجام پذيرفته است. تفکيک ميان «منشأ دين»، «منشأ دينداري» و «خاستگاه اجتماعي دين» افقي براي ‌شناسايي خلط‌هاي صورت‌گرفته، بر خواننده مي‌‌گشايد. ديدگاه قرآن، متضمن سه مؤلفه «الهي بودن منشأ دين»، «فطري بودن منشأ دينداري» و «اجتماعي بودن خاستگاه دين» است. درحالي‌که در ديدگاه‌ غالب جامعه‌شناسان، بدون توجه به نقش علّي خداوند در ارسال و انزال دين و گرايش فطري و سرشتي عميق انسان به مطالبه و پذيرش آن، ظهور دين عمدتاً به زمينه‌ها، ضرورت‌ها و اقتضائات حيات جمعي مستند شده است.

«فرهنگ» در تلقی غالب علوم اجتماعی،‌ عام‌ترین و گسترده‌ترین مفهومی است که همه فراورده‌های غیر مادی و معنایی (و در برخی تعاریف حتی فراورده‌های مادی) را که بشر در طول حیات اجتماعی تاریخی پرفراز و فرود خود بدان دست یافته، پوشش می‌دهد. از جمله موضوعات مطرح در فلسفه فرهنگ و نیز در جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی فرهنگ، سؤال از خاستگاه، منشأ، علل ایجادی و اعدادی و در یک کلام، مبانی هستی‌شناختی فرهنگ است. این نوشتار در صدد است با غور و تأمل در ارا و اندیشه‌های عرضه‎شده با رویکردهای مختلف به این سؤال در حد امکان پاسخ گوید؛ از این رو سؤال اصلی آن چیستی مصادر، منابع، مناشی، خاستگاه‌ها و زمینه‌های معرفتی و غیر معرفتی فرهنگ به مثابه یک کل (و بالتبع عناصر و مؤلفه‌های ان) است. روش آن در مقام گردآوری داده‌ها، اسنادی و در مقام تفسیر یافته‌ها، تحلیلی، تبیینی و استنباطی است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می‌دهد فرهنگ یا منظومه فرهنگی بشر، درکل تحت تأثیر مجموعه درهم پیچیده‌ای از استعدادها و ظرفیت‌های فطری، ارتباطات چندگانه انسانی، عوامل محیطی (اعم از طبیعی و اجتماعی)، عوامل ماورایی (دین و تعالیم وحیانی) و تجربه‌های تاریخی متراکم تکون یافته و از طریق فرایند جامعه‌پذیری در امتداد نسل‌های متمادی استمرار یافته است.

انون‎مداری یا قاعده‏مداری[1] جهان اجتماعی و اتخاذ موضع مستدل درباره سهم هریک، یکی از مسائل بنیادین فلسفه علوم اجتماعی است. رویکرد قانون‏مدار با مرجعیت الگویی علوم طبیعی و تلقی جهان انسانی به‌عنوان بخشی از قلمرو جهان طبیعی با ویژگی‏هایی متمایز، هدف علم اجتماعی را تبیین روابط علّی و معلولی میان کنش‏ها/پدیده‏های اجتماعی و کشف قانون به شیوه‏ای قیاسی می‏داند؛ درحالی‌که رویکرد قاعده‏مدار، با اعتقاد به نیت‏مندی، معناداری، هنجارمندی،‎ زمینه‏مندی و غایت‏مندی کنش‏های انسانی، هدف علم اجتماعی را فهم تفسیری (همدلانه یا هرمنوتیکی) یا تفهم پدیده‏های انسانی و شناخت و استنباط دلایل کنشگران می‏داند. جمعی نیز به صورت تلفیقی، هدف این علوم را توأمان، تفهم وتبیین یا تفهم تبیینی انگاشته‏اند؛ عده‏ای نیز با خوانش علّی از دلایل،‎ و نقش علّی آنها در کنش،‎ موضع علت‏گرایانه را هرچند با تفسیری متفاوت، تقویت کرده‏اند. نوشتار حاضر درصدد است تا این منازعه عمیق و تعیین‏کننده را همراه با مبانی و مفروضات و آثار و نتایج مفهومی و روشی مترتب بر هریک از مواضع مرجح را مورد بحث و بررسی قرار دهد. روش این مطالعه در مقام گردآوری، اسنادی و در مقام تحلیل و ارزیابی،‎ مفهوم‏کاوی و اعتبارسنجی مؤیدات اثباتی و تأییدی هریک از رویکردهای یادشده است.

ادیان ‌الهی‌هم خود ظرفیت بسیارغنی وتجدید شونده ای برای تولید وعرضه یک فرهنگ متعالی متناسب باظرفیت های آموزه ای واهداف ورسالت این جهانی خود به بشراجتماعی دارندوهم بسته به ظرفیت آموزه ای، موقعیت اجتماعی، کمیت وکیفیت موالیان، نحوه تعامل آنها با تعالیم وحیانی، قرائت هاوتفسیرهای ارائه شده ازسوی دین پژوهان، فرصت ها و محدودیت های محیطی و...نقش بسیارقاطع وتعیین کننده ای در مواجهه هدفمند با فرهنگ عرفی مستقر و مولفه های آن دارند. از این رو، نسبت میان دین و فرهنگ و نحوه تعامل آندو بویژه درفرایند تاریخ اجتماعی بشر، ازجمله موضوعاتی است که عموماازسوی جامعه شناسان دین مطرح شده ودرمقام پاسخ بدان، دیدگاهها و مواضع مختلفی اتخاذ شده است.این نوشتاردرصدد است تا با تامل در آرا و اندیشه های دین پژوهان که عمدتا با رویکرد های الهیاتی و کاوش های درون دینی صراحتا یا ضمنا به این موضوع ورود کرده اند، پاسخ سوال فوق را از منابع و متون مربوط استخراج و مورد تحلیل قراردهد. براین اساس، سوال اصلی آن نسبت های محتمل میان دین و فرهنگ به مثاله دو نظام معنایی ازمنظر الهیاتی و از دید اندیشمندان منتخب است. روش آن در مقام گردآوری، اسنادی و در مقام تحلیل، تفسیری استنباطی است.

ازجمله مسائل اجتماعی‌ حوزه زنان و خانواده در جامعه امروز ایران، روند رو به تزاید «تجرد زنان و دختران» است. تجرد، اعم از تجرد ابتدایی و تجرد ثانوی و متأخر، از علل و عوامل شخصی و ساختاری متعددی ناشی شده و آثار و نتایج زیانباری در سطوح فردی و اجتماعی به همراه دارد. نظربه جایگاه قدسی ازدواج و تشکیل خانواده در متون دینی و گفتمان مذهبی غالب جامعه ایران، تأخیر در ازدواج، به‌ویژه تأخیر طولانی‌مدت یا محرومیت قطعی از آنچه از ناحیه مرد و يا زن و تجردگزینی، با فلسفه وجودی خانواده در نظام ارزشی اسلام تعارض‌ دارد.‌ پذیرش‌ این ‌وضعیت از ناحیه‌ مردان، ‌غالباً اختیاری ‌و از ناحیه زنان، غالباً غیراختیاری ‌است. جمعیت‌شناسان با استناد به دلایل مختلف، تجرد زنان در مقیاس وسیع را امری آسیبی ‌تلقی کرده و سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی اجتماعی براي کاهش و تعدیل آن را اجتناب‌‌ناپذیر می‌دانند. این ‌نوشتار درصدد است‌ تا با ارجاع ‌به‌ آمارها و مطالعات‌ و پژوهش‌های ‌انجام‌شده، این ‌موضوع ‌را ‌از ‌منظر تئوریک، ‌و با محوریت‌ جامعه ‎ایران ‌بعد از انقلاب؛ توصیف، تفسیر و تبیین ‌کند. روش ‌این ‌مطالعه، در مقام ‌گردآوری اطلاعات، اسنادی و در مقام تفسیر و تبیین، تحلیلی و استنتاجی است. در بخش پایانی، به راه‌کارهای مواجه با این موضوع اشاره شده است.