جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افزوده‌های تفسیری بلند به معنای گزاره‌هایی طولانی است که برخی مترجمان در داخل پرانتز و در توضیح بیشتر الفاظ آیات قرآن کریم از آن بهره گرفته‌اند. در میان ترجمه‌های معاصر، دو ترجمه الهی قمشه‌ای و مشکینی، از افزوده‌های تفسیری بیشتری نسبت به دیگر مترجمان استفاده کرده‌اند. پژوهش حاضر در صدد بوده است با استفاده از روش تحلیل تطبیقی خُرد که در آن موارد مطالعه از یک سنخ هستند و نیز با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی؛ به تحلیل مقایسه‌ای افزوده‌های تفسیری بلند در سه جزء پایانی قرآن کریم در دو ترجمه الهی قمشه‌ای و مشکینی بپردازد. بررسی­ها نشان می‌دهد افزودنی­های تفسیری بلند در این دو ترجمه اقسام گوناگونی نظیر بیان مصداق آیات، بیان سبب نزول، تبیین مفردات، بیان مفهوم گزاره‌ها، بیان بطون آیات دارد. به طور کلی، در برخی موارد، افزوده‌های تفسیری بلند از دیدگاه دو مترجم به صورت یکسان مطرح گردیده است؛ اما در بیشتر موارد، تفاوت‌هایی میان دیدگاه دو مترجم در بیان افزوده‌های تفسیری بلند وجود دارد. مشکینی با بهره‌گیری از روایات تفسیری، سبب نزول‌ها، شواهد لغوی، سیاق و تناسب آیات، مراجعه به مفسران، افزوده‌های تفسیری مناسب‌تری نسبت به الهی قمشه‌ای بیان کرده است.

آموزه‌های اخلاقی، از منظر پیامبران، اولیای الهی، فیلسوفان، عارفان و عالمان و سایر حوزه‌های علم و دین، نیاز بنیادین همه جوامع بشری و شرط کامیابی آن بوده و خواهد بود. قاعده معرفت‌شناختی «وحدت مفهوم و کثرت مصداق»، منشأ انتزاع مفاهیم اخلاقی عمیقی به­ویژه، مربوط به حوزه‌های نظری و گسترة علم عالمان است. نظریه «عقلانیت انتقادی» پوپر، فارغ از اندیشه نسبی‌گرایی وی، تأثیر عمیقی بر حوزه‌های گسترده‌ای از معرفت بشری جهان معاصر به‌جای گذارده است. پرسش اساسی مقاله حاضر که با روش کیفی، توصیفی، تحلیلی، نقلی و بنیادین نگارش یافته، چیستی کارکردهای اخلاقی قاعده فوق در تطبیق با اصول اخلاقی برخاسته از «عقلانیت انتقادی» پوپر و آموزه‌های قرآنی است. دستاورد مقاله حاضر نیز عبارت است از: ضرورت خردورزی ژرف‌تر؛ عقلانیت انتقادی در گفتگوها و تضارب آراء؛ ابتناء اندیشه­ها و گرایش‌ها بر شواهد عقلی و عقلایی؛ تردید منطقی و روشمند در اندیشه‌های خویش؛ درس گرفتن از اشتباهات گذشته؛ تفکیک بین دو مقوله ضرورت گفتمان نقادانه و استقلال علمی؛ تمایز بین دو مقوله تحقیر مردان علمی و خودباختگی و تعبد مطلق در برابر دیدگاه‌های آنان؛ پذیرش حق اتخاذ برداشت‌های مستقل دیگران و رفتار محترمانه با آنان، به‌شرط صلاحیت علمی؛ اجتناب از نادانسته‌گویی، نادانسته باوری، تکذیب نادانسته‌ها، کتمان و تحریف حقایق علمی، مجادلات غیر عالمانه و آلوده به هواهای نفسانی.

نقش علوم قرآنی در تعمیق آموزه‌­های قرآنی، هم‌چنین نقش کارکردهای آلی و استقلالی عقل در علوم قرآنی، با شدت و ضعف مورد پذیرش همه مفسران و قرآن‌‌پژوهان است. کاستی‌ها و آسیب‌های عقل در علوم قرآنی، در متون قرآن‌پژوهان دارای ابهام و اجمال است و هرگز به‌طور مستقل مورد بررسی تفصیلی قرار نگرفته است. در این پژوهش، از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده و پرسش آن است که آسیب‌های عقل آلی و استقلالی در علوم قرآن بر پایه دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی کدامند؟ بررسی‌ها بیانگر این آسیب‌ها به شرح ذیل است: ضرورت توسعه نقش آلی و استقلالی عقل در علوم قرآنی در حوزه «مبادی علوم قرآنی» و «علومی که مدخلیت مستقیم در فهم قرآن دارد»؛ ضرورت لحاظ توامان منابع عقلی و نقلی و اجتناب از افراط و تفریط غیر روشمند در آ‌ن‌ها؛ عدم جواز ورود عقل در جزئیات معرفت دینی؛ صعوبت تولید برهان‌های تجربی محض؛ ضعف ارزش علمی براهین تلفیقی از عقل تجربی و تجریدی یا برهان تجربی محض، نسبت به براهین تجریدی محض؛ تفاوت علميت و منزلت یقین در اَشكال مختلف غیر مستقلات عقلیه؛ ضعف علمیت برخاسته از دستاوردهای «علمی» (= اطمینان عقلایی) نسبت به مرتبه «علم» و ... .

مذمت عقلی، حرمت فقهی و دوزخ کلامی ‌«تفسیر و تأویل به رأی قرآن» که نتیجه‌ای جز سقوط ماهیت وحیانی، خطاناپذیر و جاودانه قرآن و نفوذ غیر روشمند اندیشه‌های بشری در استخراج آموزه‌های قرآنی ندارد، مورد پذیرش همه‌ فرق اسلامی‌است. ضرورت بررسی سندی-رجالی روایات فریقین در تشخیص ماهیت تفسیر و تأویل به رأی و حدود مفهومی‌آن بر قرآن‌پژوهان پوشیده نیست. پرسش اساسی مقاله حاضر که با روش نقلی، تحلیلی و توصیفی پژوهش شده است، واکاوی سندی جدیدی در «روایات تفسیر و تأویل به رأی شیعه» و در راستای استحکام سندی-رجالی روایات این باب است. نتیجه پژوهش حاضر اولا دستیابی به هفت دسته روایات که به طور غیر مستقیم مؤید مفاد روایات قوم است؛ ثانیا استخراج سندی-رجالی سی و پنج روایت که به طور مستقیم به مسأله «تفسیر و تاویل به رای قرآن» پرداخته و دستیابی به یازده روایت «مسند» و شش روایت «صحیح» و در نهایت شش روایت «صحیح و مسند» است. ضعف سندی روایات این باب به دلیل: سازگاری با مفاد آیات قرآن، کثرت نقل در منابع فریقین، کثرت راویان و پذیرش از سوی عالمان فریقین، جبران و مآلا از تواتر معنوی و اجمالی بهره‌مند اند.

تفسیر علمی که در عصر پست‌مدرنیسم دوران پختگی و کمال خود را تجربه می‌کند، افزون بر روش‌شناسی خاص و معیارهای معتبر، به تناسب توسعه دانش‌های بشری، به ویژه در حوزه فلسفه علم، نیازمند تبیین کنش‌های تاثیرگذارترین دیدگاه‌های نوین فلسفه علم بر حوزه مبانی و قواعد این شیوه تفسیری است. دستاورد مقاله حاضر که به روش توصیفی، تحلیلی، انتقادی و تطبیقی نگارش یافته، پس از بررسی نقادانه نظریه «رئالیسم انتقادی» ایان باربور با محوریت مناظر آیت‌الله جوادی آملی، تبیین چیستی کنش‌ها و میزان سازواری نظریه وی با مبانی و قواعد تفسیر علمی به شرح ذیل است: هم‌عرض دانستن خداوند با سایر پدیده‌های هستی، محدودسازی اصل علیّت در حدّ پدیده‌های طبیعیت؛ تقدّم معرفت تجربی بر معرفت دینی؛ یکسان‌پنداری روش‌شناسی علم با دین؛ این‌که هیچ «نظریه نهایی» را نمی‌توان «حقیقت غایی» دانست و حقیقت نهایی هیچ چیز قابل درک نیست؛ شکاکیت و سفسطه به عنوان نتیجه منطقی «نسبیت فهم»؛ دیدگاه‌هایی از ایان باربور است که در ناسازگاری با فلسفه دین و مبانی تفسیر علمی قرآن است؛ لیکن تلاش وی در تنش‌زدایی بین علم و دین که زمینه مساعد وحدت علم و دین را در غرب تمهید نموده، با مصالح دین و آموزه‌های قرآنی سازگار بوده، پذیرش واقعیات خارجی و جهان‌بینی علمی به عنوان واقعیتی مسلّم، معتبر و اطمینان‌بخش، مورد پذیرش فلسفه دین و سازگار با دیدگاه مفسران علمی قرآن مبنی بر جواز استناد قضایای طمأنینه‌بخش تجربی به قرآن در قالب «استناد احتمالی» است.

هدف: هدف از انجام این پژوهش، تقریر، مقایسه و ارزیابی الهیات سلبی در حوزة معرفت‌شناختی صفات الهی در اندیشة موسى بن میمون(متولد 530 ق/ 1135 م)، ‌الهی‌دان برجستة یهودی و آیت‌الله دکتر محمد صادقی تهرانی(۱۳۰۵-۱۳۹۰ ش)، قرآن‌پژوه معاصر بود. روش: پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل عقلانی این دو دیدگاه پرداخته است. یافته‌ها: به باور این دو شخصیت، نه تنها صفات ثبوتی ذاتی الهی، بلکه حتی وجود الهی نیز بیانگر معنای سلبی است و محذور تشبیه، برهان مشترک آنان در نقد الهیات ایجابی است. نتیجه‌گیری: «خلط میان مفهوم و مصداق»، «یکسان‌انگاری شناخت ماهوی و غیر ماهوی»، «تفسیر ناصحیح دو آموزة قرآنیِ همراهی حمد با تسبیح و تنزیه ذات الهی از توصیف غیر مخلصان» و «فقدان تصویر صحیح از الهیات ایجابی عینیت»، مهم‌ترین آسیبهای معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی این دو دیدگاه است.

تضارب آراء مفسران، یکی از قراین دست‌یابی به مقاصد آیات الهی است. رفع اجمال و گزینش دیدگاه مختار در آیه 67 سوره یوسف×: «وَ قَالَ یَا بَنیَّ لا تَدْخُلُواْ مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَ ادْخُلُواْ مِنْ أ‌َبْوَابٍ مُتَفَرِّقَه» به طریق تجمیع و تحلیل آراء مفسّران فریقین در این مقاله مدّ نظر است. پرسش اساسی پژوهش حاضر که به روش توصیفی، تحلیلی و نقلی نگارش یافته،‌ جستجو از علت دستور یعقوب× به فرزندان، در خصوص تفرّق در ورود به مصر، از طریق درهای متفاوت است که در آیه 67 سوره یوسف× به اجمال واگذار شده است. دستاورد پژوهش، دست‌یابی به هشت و پنج دیدگاه، به ترتیب، از سوی مفسران شیعه و سنی است که در نهایت، این نتیجه به‌دست می‌آید: دیدگاهی‌ که از کمترین مناقشه برخوردار است، علت تفرّق فرزندان برطرف کردن موانع وصول بنیامین به یوسف× است.

«انفاق» از برجسته­ترین اصول هدایتی فردی ـ اجتماعی قرآن بوده که از آن به عنوان تقوای مالی در برابر تقوای اعتقادی و عبادی یاد شده است. بسامد بالای آیات انفاق در گفتمان الهی بیانگر اهمیت ویژه آن نزد خداوند می­باشد تا جایی که به عنوان راهی برای نجات از بیماری­های درونیِ نفس مانند بخل و شُحّ و... بیان شده است و زمینه­ساز طهارتِ روح خواهد بود. بر پایی روابط همنشینی، این واژه دارای واژگان باهم­آیند بسیاری در آیات الهی می­باشد. نوشتار حاضر با تکیه بر روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، ضمن استخراج برخی از واژگان همنشین با واژه انفاق، به مؤلفه­های معنایی آن بر پایه عناصر ممیزه ایجابی و سلبی اشاره دارد؛ رهیافتهای حاصل آنکه، واژه انفاق با پاره­ای از مفاهیم اعتقادی و اخلاقی با بار عاطفی مثبت مانند ایمان، تقوا، احسان، خیر، امانتداری، تجارت پرسود و... همنشین شده و با ایجاد روابط معنایی در سطح جمله، مؤلفه­های معنایی همچون ایمان عملی، زایش امنیت و سلامت فردی و اجتماعی، خداباوری، تقویت ارزشهای اخلاقی و اعتدال­گرایی و... را شکل می­دهد. هر یک از این روابط واژگانی به ظرافت­های معنایی و تصویرپردازی­های ادبی ویژه­ای از واژه فوق اشاره دارد و به نوبه خود بیانگر انسجام و پیوستگی لفظ و معنا در گفتمان الهی می­باشد؛ به­طوری­که عدم توجه به برجسته­سازی­ها در روابط همنشینی از فهم دقیق و عمیق واژگان خواهد کاست.

شناخت ماهیت اِحکام و تشابه به‌عنوان پدیده فراگیر در همه زبان‌ها و قاعده‌ای زبان‌شناختی در فهم قرآن، نقش اساسی در هدایت قرآن و تقریب مذاهب اسلامی ایفا می‌نماید. مفسران شیعه «تشابه مطلق» آیات را انکار نموده‌اند. هدف اساسی مقاله حاضر بررسی دلایل امکان‌ناپذیری «تشابه مطلق» آیات است. این مطالعه با روش توصیفی، تحلیلی – سیستمی و بنیادین نگارش یافته است. دست‌آورد مقاله حاضر که مشتمل بر پنج دلیل نوآورانه است، کنکاش از دلایل یازده‌گانه ذیل است: ناسازگاری تشابه مطلق آیات با «حکمت خداوند»، «هدایت‌گری قرآن»، «برخی از اوصاف قرآن هم‌چون نور بودن، مبین و تبیان بودن آن»، «بلاغت اعجازین قرآن»، «سنت و سیره راسخان در علم معصوم(ع) و غیر معصوم»، «قراین پیوسته آیه هفت سوره آل‌عمران»، «حجیت ظواهر قرآن»، «مفاد التزامی روایات»، «مدلول‌های سری حروف مقطعه»، «زبان عرف خاص قرآن در القاء مقاصد الاهی»، «توصیه اکید خداوند به تدبر و ژرف‌اندیشی در قرآن».

یکی از مباحث مهم در حوزه تفسیر قرآن «مبانی تفسیر» است که هر مفسر قبل از تفسیر باید موضع خود را نسبت به آن مشخص نماید. از آنجا که بسیاری از اختلافات تفسیری ناشی از اختلاف در مبانی تفسیر است. عنایت عالمانه به آن، از ضرورت برخوردار است. از طرف دیگر، علم اصول فقه به عنوان دانشی روشمند موجب پویایی فقه گردیده و می‌تواند در تفسیر و به خصوص حوزه مبانی تفسیر نقش آفرین باشد. سوال اصلی این پژوهش آن است كه كدام دسته از «مباحث مقدماتی اصول فقه» در حوزه «مبانی تفسیر» ـ مستقیم یا غیر مستقیم ـ ایفای نقش نموده، و کیفیت این تأثیر چگونه است؟ پژوهش حاضر با روش كتابخانه‌ای- تحلیلی صورت پذیرفته است. در این بررسی مشخص شد که از جمله مبانی تفسیر که به وسیله اصول فقه مدلل و موجه می‌شود عبارتند از: مباحث حجیت، امکان و جواز تفسیر، معرفت بخشی و واقع‌گرایی قرآن، وابستگی معنا به متن و قصد مؤلف.