جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ميدانيم اصطلاح «هيولاي اولي» در فلسفة مشّاء منبعث از آراء ارسطو در باب ماده و صورت يا قوه و فعل است. اگرچه اين عنوان با وصف «امري فاقد فعليت و صرف قابليت» در فلسفة اسلامي شهرت دارد، ليکن با تأمل در آثار انديشمندان مسلمان مشاهده ميشود که بدليل تلفيق برخي آراء فلسفي با ايده‌هاي عرفاني و تأثيرپذيري از معارف اسلامي، تطوّرات معنايي گوناگوني در اين اصطلاح رخ داده است؛ بطوري که در بعضي از مکاتب فکري، بنحو آگاهانه، بر امور بالفعل نيز اطلاق شده است. در نوشتار حاضر هشت معنا از «هيولاي اولي» احصاء گرديده که بترتيب زماني بدين‌قرارند: 1- امري فاقد هر نوع فعليت و صرف قابليت نزد مشّائيان که معادل مفهوم ارسطويي آن است 2- مرتبه‌ چهارم هستي در نزد اسماعيليه که متأخر از نفس و مقدّم بر طبيعت است 3- صرف اتصال جوهري در برخي کلمات شيخ‌اشراق که به همراه مقدار عرضي حقيقت جسم را تشکيل ميدهد 4- ماده جميع عوالم امکاني و عبارت اخراي وجود منبسط در اصطلاح برخي عرفا 5- حيثيتي از حيثيات صورت در راستاي قول به ترکيب اتحادي ماده و صورت نزد ملاصدرا 6- معادل وجود امکاني يا وجه‌الرّب مخلوقات در اصطلاح شيخ احسائي 7- بسط مفهوم ارسطويي هيولاي اولي تحت عنوان ماهيت ظلماني‌الذّات در مکتب تفکيک 8- اطلاق هيولاي عالم بر ماء بسيط به استناد نصوص ديني در مکتب تفکيک

فقدان تاریخ فلسفه ی اندیشمندان مسلمان، سبب غفلت فلسفه پژوهان از برخی مکاتب فکری و نظرات متنوّع گردیده است، به خصوص متفکّران متأخّر از میرداماد، یا به کلّی مغفول مانده اند یا به نحو معوج معرّفی شده اند. در این میان، چندین نظام فکری در تقابل با آموزه های ملّاصدرا تأسیس شد که نخستین آنها، مکتب رجب علی تبریزی است. او که تسلّط ویژه ای بر اندیشه های مشّائی و به خصوص کتب سینوی داشت، به حسب مسائلِ جدیدی که در عصر وی تبلور یافته بود، با تقریری نو از برخی مبانی تفکّر مشّائی و بازخوانی برخی اصطلاحات، تلاش کرد تا ادبیات فلسفه ی مشّائی را ارتقا دهد. گرچه تبریزی در مقام ارائه ی مطالب، برای هر ادّعایی برهان عقلی اقامه نموده، بر روش مشّائی پای بند بود؛ امّا او در مقام تحقیق، به هیچ وجه خود را به منابع مشّائیان محدود نکرد و از منابع سایر اندیشمندان، به خصوص آموزه های دینی ایده گرفت؛ بنابراین چنانکه هانری کربن ما را بدان توجّه داده، محتوای آموزه های تبریزی «حکمت» خوانده می شود از آن رو که در بستر فرهنگ امامیه تکوّن یافت و در مسیر گردآوری داده ها، طرح مسائل و حتّی چشم انداز پاسخ ها، متأثّر از نصوص دینی بود. در مجموع با لحاظ دو مقام گردآوری و ارائه، شایسته است که مکتب متفکّر تبریزی را «حکمت نومشّائی» نامید.

موضوع مابعدالطبیعه که در فلسفه­ی یونان و به‌ویژه در کتب ارسطو طرح شده بود، پس از ترجمه­ی آن‌ها به زبان عربی، در آثار اندیشمندان مسلمان بسط یافت. اغلب ایشان مشهورترین موضوع نزد معلّم اوّل، یعنی «موجود از حیث موجودیت» را برگزیدند، گاه نیز تحت تأثیر کلمات دیگری از ارسطو، «اسباب برین» و گاه به دلیل گرایش­های دینی خود، «واجب الوجود» را موضوع فلسفه­ دانستند. پژوهش پیش رو عهده­دار دیدگاه مبتکرانه­ی حکیم سهروردی در این مسئله است. روش بحث نویسندگان، تلفیقی از توصیف تاریخی، تحلیل و مقایسه است. سهروردی در آثار به سبک مشّائی، ظاهراً دیدگاه ابن­سینا را پذیرفته، با ادبیات مشّائی، عنوان «موجود از حیث موجودیت» را بر سایر موضوعات مطرح درباره­ی فلسفه ترجیح می­دهد و صرفاً در مواضعی، واژه­ی «وجود» را به لحاظ معنای مصدری آن، جایگزین «موجود» می­کند. اما در حکمة الإشراق، با نظام مفهومی نوینی مواجهیم که به مقتضای آن، «شی‌ء» به عنوان بدیهی­ترین مفهوم به جای موجود و وجود می­نشیند و فارغ از هر قیدی، موضوع متافیزیک اشراقی قلمداد می­شود. سهروردی از ابتدا، شی‌ء را مقسم نور و ظلمت قرار می­دهد و در پی آن، سایر مفاهیم حکمت اشراقی شکل می­گیرند. از نتایج مهم این رویکرد، نفی اعتباریت ظلمت و طرد انگاره­ی هم­سانی نور با وجود است که شارحان حکمة الإشراق به درستی آن دو نکته را تبیین نکرده­اند. اتّخاذ «شی‌ء» به عنوان موضوع متافیزیک، بعدها با تقریراتی متفاوت، در آثار برخی حکیمان نظام­ساز، از جمله رجب­علی تبریزی و شاگردان وی تبلور ­یافته است.

رجبعلي تبریزی پس از تحصیلات مقدماتی به سلوک شرعی و تهذیب نفس پرداخته، سرانجام در اصفهان به حلقة درس حکیم میرفندرسکی پیوست. اغلب تذکره‌نویسان به طهارت نفسانی و تمحض تبریزی بر طبیعیات، منطق و فلسفه اذعان دارند و تنها برخی همچون صاحب ریاض العلماء، او و برخی شاگردانش را به عدم تسلط بر ادبیات عرب متهم کرده‌اند. حکیم تبریزی از منتقدان جدی تفکر صدرایی است. او بدین منظور، به بسط ادبیات مشائی، بازخوانی برخی قواعد آن و طرح برخی اصطلاحات نو پرداخت تا بستر تحلیل مسائل جدید در قالب «حکمت نومشائی» فراهم گردد. در عین حال، او چندان به کتابت آموزه‌های خویش اهتمام نمیورزید و بیشتر اوقات وی به سلوک فردی، تدریس معقول و تربیت شاگردان سپری ميشد؛ از اینرو برخی شاگردان فاضل وی، ـ‌ بويژه پیرزاده، قوام‌الدین رازی و محمدسعید حکیم ـ تقریرات دروس حکیم و یادداشتهای علمی وی را تدوین کرده‌اند. رسالة اثبات واجب، الاصول الآصفیة، المعارف الإلهیة، مصنفات قوام‌الدین رازی و شرح توحید صدوقِ قاضی سعید؛ اهم منابع پژوهش در باب مکتب نومشائی حکیم تبریزی بشمار می¬آیند. در اینباره، گزارشهای اصحاب تراجم و برخی آراء مصححان و پژوهشگران معاصر نیز ارزیابی شده‌اند.

از دیرباز، برخی اندیشه­وران مسلمان بر سر کاربرد واژه «عشق» در نصوص دینی با یک­دیگر اختلاف‏نظر داشته‏اند. مدعای اصلی منع‏کنندگان از کاربرد این واژه در باب متعلقات مقدس، هم­چون خدا، پیامبر و امامان، آن است که مفهوم این واژه صرفاً با امور مادی و نفسانی تناسب دارد و به همین دلیل، در نصوص دینی از آن استفاده نشده و در برخی احادیث نیز مفهوم آن مذمت شده است؛ اما فلاسفه و متصوفه، از روی ناآگاهی یا به قصد تخریب شریعت محمدی، آن را در قالب نظم و نثر در میان مسلمانان ترویج کرده­اند. در مقابل، برخی اهل تحقیق به اعتبار معنای لغوی واژه «عشق» و برخی احادیث، آن را از اسمای دائم­الاضافه هم­چون حب و بغض دانسته­اند که به‏خودی‏خود، نه مشمول ذم­­ هستند و نه مشمول مدح، بلکه حسن و قبح آن­ها به اعتبار متعلقشان تبیین می­شود. از این ‏رو، در نصوص دینی نیز شاهدیم که در هر دو معنا استعمال گردیده و از قضا در باب امور ممدوح بیش­تر به کار رفته است. نوشتار پیش رو، دیدگاه اخیر را تقویت می­کند. این غایت در چهار گام سامان یافته است: الف) ریشه و معنای لغوی واژه عشق؛ ب) نقل و شرح احادیث مثبت استعمال «عشق» در باب متعلقات دینی؛ ج) نقل احادیث ناظر به مذمت عشق و تحلیل برداشت­های نادرست از این­گونه احادیث؛ د) بررسی و تحلیل نهایی دیدگاه‏های گوناگون دربارة متعلقات واژه عشق.

اوراق پیش‌رو به منظور تحقیق در مبادی اصالت وجود یا ماهیّت نگاشته شده و در پی پاسخ‌گویی به این مسأله است که اصولاً «معناداری پرسش از اصالت وجود یا ماهیّت، مبتنی بر چه پیش‌فرض‌هایی است؟» این مهم در سه گام سامان یافته و به نتایجی متفاوت از اقوال مشهور رسیده است. ابتدا تصویرسازی‌های نادرست برخی متأخّرین پیرامون سیر تاریخی مباحث ناظر به تمایز ذهنی یا عینی وجود و ماهیّت مورد نقد قرار گرفته و قدمتی بیش از ده قرن برای این مبحث فلسفی تصویر شده است. اینکه مسأله‌ی عام‌تری در نزد متفکّران مسلمان مطرح بوده و آن «کیفیّت رابطه‌ی بین وجود و ماهیّت اشیاء در عالم خارج» است. این نگاه، اهمیّت آگاهی بر مبادی پیشینی فیلسوفان، متکلّمان و حتّی عرفا را در مواجهه با این مسأله بر ما روشن می‌سازد. امّا از آنجا که شرط لازم برای فهم صحیح یک قاعده یا مسأله‌ی فلسفی، توجّه به سیر تاریخی، بستر پیدایش و فرایند تقریرات گونه‌گون از آن است، در نوشتار پیش‌رو با عنایت به پیشینه‌ی مباحث ناظر به «ارتباط بین وجود و ماهیّت اشیاء» در کتب دست اول اندیشمندان مسلمان، اطلاقات فلسفی این زوج مفاهیم از دوران فارابی تا عصر حاضر مورد تحلیل قرار گرفته است. در این راستا، توجّه ویژه‌ای نیز به اطلاقات دو مفهوم متمّم «اصیل» و «اعتباری» شده تا معانی متفاوت این مفاهیم نیز رونمایی گردد. قدم سوم در این اثر، تأمّل در مبادی تصدیقی متفکّران مسلمان به ویژه ملّاصدرا، شارحان و نقّادان وی در مقام طرح پرسش «آیا اصالت با وجود است یا ماهیّت؟» می‌باشد. در این بحث با استنادات و ارجاعات متنوّع روشن می‌شود که حتّی صدراپژوهان که میدان‌داران اصلی این بحث در چهار قرن اخیر به شمار می‌روند، بر سر مبادی تصدیقی این مسأله اتّفاق نظر ندارند. در این طریق به اعتبار مبادی تصوّری و برخی آراء مشترک اهل نظر، در باب مفاد تصدیقات پیشینی، بداهت یا عدم بداهت آنها و نیز وجه ارتباط این مقدّمات با مسأله‌ی مورد نظر، مداقّه‌های جدّی و نوینی انجام پذیرفته است. حاصل این تأمّلات آن شد که مسأله‌ی اصالت وجود یا ماهیّت حدّاکثر دو پیش‌فرض مورد اتّفاق دارد: یکی اصل پذیرش واقعیّت خارجی و دو دیگر، قاعده‌ی کلّ ممکنٍ زوجٌ ترکیبی. در گام نهایی پژوهش حاضر، با اتّکا به یافته‌های هر یک از فصول مبرهن می‌گردد که به لحاظ مبادی تصوّری، پاسخ به پرسش از اصالت یا اعتباریّت وجود و ماهیّت، در چهار شکل کلّی اصالت هردو، اعتباریّت هر دو، اصالت وجود و اعتباریّت ماهیّت و عکس آن امکان‌پذیر است؛ امّا از آنجا که پذیرش اصل قبول واقعیّت خارجی به معنای پذیرش فی‌الجمله‌ی امور ماهوی است، حالات دوم و سوم، منتفی و فضا برای بحث پیرامون دو حالت اول و چهارم با لحاظ صور مختلف هر یک از آنها باقی می‌ماند که برای حلّ این نزاع می‌بایست تبیین صحیحی از قاعده‌ی کلّ ممکن زوج ترکیبی و پیشینه‌ی آن ارائه نمود. طبعاً در این طریق، مبادی تصوّری هر متفکّری در باب وجود و ماهیّت، فرجام این مسأله را روشن می‌سازد، نه استدلال‌ها!

مسئلۀ شناخت صفات الهی ازجمله مباحث بسیار اختلاف‌انگیز در میان پیروان ادیان ابراهیمی بوده است. در این میان مسیحیان و مسلمانان، گوی سبقت را از سایران ربوده‌اند و البته تشتت آراء در آثار متفكران مسلمان، بسي مشهودتر است. ازآنجاكه دانستن علل اصلی اين اختلافات در روش‌شناسي پژوهش‌هاي بنيادي در مباحث ناظر به الهيات، تأثيرات قابل‌توجهي دارد و مانع ورود اهل تحقیق به برخي بيراهه‌هاست؛ نوشتار پيش‌رو در پي گردآوری و تحليل آن علل كوشيده است. با تتبع در آثار فريقين، اختلاف مزبور، معلول سه علت شناخته شد. مهم‌ترين آنها بروز اختلافات مذهبي پس از شهادت رسول الهي است كه به مهجوريت كتاب الهي و انقطاع سواد اعظم مسلمانان از حاملان رسالت نبوی انجاميد. اما دو امر ديگر، از خارج جامعۀ اسلامي با مباشرت خلفاي خودخوانده نشئت گرفته است: يكي نشر آراء مخلوط از حق و باطلِ اهل کتاب در میان مسلمانان مبتدی به‌ويژه در عصر خليفۀ دوم و ديگر، ترجمه و نشر بدون برنامۀ آثار مختلف فیلسوفان یونانی در عهد عباسیان.

مجلد سوم از مجموعه درآمدی به تاریخ فلسفه اسلامی عهده دار شرح حالات و افکار سهروردی ، متفکران مشهور مکاتب فلسفی شیراز و اصفهان ، ملاصدرای شیرازی ، مفسران و منتقدان حکمت متعالیه و فلسفه پژوهان شیعی معاصر است. از آن جا که مطالب هر یک از فصول پنج گانه مذکور توسط فرد مستقلی، گردآوری و با شیوه بیان مخصوص به خود او نگارش یافته، میزان توجه به جهات علمی و پژوهشی در هریک از این بخشها متفاوت است . در این میان فصل مربوط به اندیشمندان مکاتب شیراز و اصفهان به لحاظ ساختار، نظم در بیان و هدف گذاری مشخص بهترین فصل این مجلد و مباحث مربوط به مفسران و منتقدان فلسفه صدرایی به لحاظ ورود نامناسب به بحث، عدم تتبع لازم در منابع دست اول، ارائه گزارش های ابتر و مثله کردن نظرات برخی اندیشمندان عدم رعایت تناسبات کمی، نقدهای ناموجه بر ناقدان فلسفه صدرایی و...؛ ضعیف ترین فصل این مجلد بلکه پرنقض ترین بخش این مجموعه سه جلدی محسوب می شود.