جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در آثار ابن‌سینا، عبارت‌های ناظر به بحث اراده به‌گونه‌ای است که امکان دو تفسیر را از آن فراهم می‌کند. عده‌ای از محققان معتقدند که ابن‌سینا صفت اراده را بین واجب تعالی و انسان مشترک لفظی می‌داند. در مقابل، عده‌ای معتقدند که او این صفت را مشترک معنوی می‌داند. توجه به آثار ابن‌سینا نشان می‌دهد که عبارت‌های ابن‌سینا در مواردی همچون موارد زیر، زمینۀ خوانش اشتراک لفظی را ایجاد کرده‌است: (1) عدم مغایرت مفهومی صفات الهی به خصوص صفت علم و اراده؛ (2) تمایز اراده در واجب تعالی و انسان. از سوی دیگر عبارت‌های او دربارۀ تقسیم اراده و مقایسۀ اراده در انسان و واجب تعالی، زمینۀ برداشت اشتراک معنوی را فراهم نموده‌است. به نظر می‌رسد می‌توان نظریه ابن‌سینا را اشتراک معنوی دانست و با استناد به عبارت‌های او دربارۀ اراده و صفات الهی تفسیری از شواهد ناظر به اشتراک لفظی ارائه کرد. توجه به آثار ابن‌سینا اجازه می‌دهد که اراده را به «حیثیتی در فاعل عالم که سبب وجوب صدور فعل از او می‌گردد» تعریف کنیم. در این صورت، ارادۀ میان خدا و انسان مشترک معنوی خواهد بود. در چهارچوب چنین تعریفی، تمایز ارادۀ خداوند و ارادۀ انسان، صرفاً تمایزی مصداقی خواهد بود.

مسأله کلّی‌ها از آغاز فلسفه به عنوان یکی از مسائل پرماجرا محل اهتمام است. کارکردهای هستی شناختی (نحوه ی وجود کلی) و معرفت شناختی اش (نحوه ی ادراک کلی) آن را به مسأله بدل نمود. از دیرباز اندیشورانی بسیار این دو جنبه از مسأله کلّی‌ها را مورد کاوش قرار داده اند. در این جستار وجه معرفت شناسی کلّی‌ها مطمح نظر است. علامه حلی نظریاتی درخور توجه در این زمینه عرضه کرده اند که به رغم اهمّیّت، قدرشان مجهول است. مدعای این نوشتار واکاوی چگونگی تلقی وی در نحوه ادراک مفاهیم کلی است. یافته های تحقیق گویای اتخاذ رویکرد تقریباً مشابه علامه در تقریر متداول مفهوم کلی، نسبت میان دو مفهوم کلی، اقسام کلی، تعقل کلی، تجرد مفاهیم کلی و محل آنها با جمهور اندیشمندان اسلامی است امّا در مقام تنقیح تشخّص و تجرید با قاطبه آنها اختلاف نظر دارد. همچنین دیدگاه ایشان در باره نظریه تجرید متزلزل به نظر می رسد.

ابن عربی با رویکردی عرفانی و ملاصدرا به مثابه یک حکیم متأله در آثار خود به بررسی عقل، خواه به عنوان موجودی مستقل از انسان و خواه به مثابه قوه ای ادراکی در انسان پرداخته اند. مقاله حاضر در صدد تحلیل و مقایسه این دو دیدگاه است. از نظر ابن عربی، عقل اول، نخستین مخلوق روحانی و اولین مفعول ابداعی است که همه معلومات علوی و سفلی است که بدون واسطه از خداوند دریافت می کند. وی عقل نظری را در معرفت به حق، ناتوان می‌شمارد و معتقد است عقل در شناخت حق‌تعالی، دو مقام دارد: مقام ادراک و مقام قبول و پذیرش. عقل از ادراک و شناخت ذات حق و بعضی از مراتب تعینات و تجلیات حق، ناتوان است، اما در مقام پذیرش و قبول، قادر به شناخت حق بوده و محدودیتی ندارد. ملاصدرا در برخی آثار خود، عقل را صادر نخستین به شمار می آورد، ولی در برخی آثار دیگر به پیروی از دیدگاه عرفا، وجود منبسط را صادر نخست می‌پندارد. وی هرچند برای عقل، جایگاه رفیع معرفت‌شناسی درنظر می‌گیرد، اما با پذیرش محدودیت‌های آن و ردّ حجیت مطلق برای عقل، مدعی است فرد می‌تواند با شناخت‌های عقلانی به‌سوی استکمال نفسانی خویش پیش رفته و زمینه را برای دریافت‌هایی فراتر از عقل فراهم آورد.

با وجود اختلاف فخر رازی و خواجه نصیرالدین طوسی در بسیاری از مسائل، دیدگاه آن‌ها در باب مسئلۀ کلی‌ها مشابهت و همگرایی زیادی دارد، هرچند تفاوت‌های مهمی نیز در میان هست. در این مقاله موضع آنان رادر قبال مسئلۀ کلی‌ها از منظر معرفت‌شناختی بررسی کرده‌ایم. در این زمینه نیز پیامدهای آن را در عرصۀ آگاهی‌بخشی و معرفت‌زایی هدف قرار داده‌ایم. برای رسیدن به این هدف چگونگی و چرایی معرفت‌بخشی کلی‌ها، اقسام کلی‌ها، تعقل کلی، کلی یا جزئی بودن صورت‌های عقلی، تجرد مفاهیم کلی و تجرید آن‌ها بررسی شده است. مجموع این مباحث نشان می‌دهد که هر دو اندیشمند یادشده قائل به عقل‌گرایی حداکثری هستند که جا را برای دیگر انواع معرفت تنگ می‌کند. یکی از پیامدهای این بینش بی‌توجهی به علوم طبیعی و دانش‌های تجربی است. از این رو، برای شکل‌گیری علوم جدید و اقبال به آن‌ها و جدی گرفتن‌شان لازم است که در مسئلۀ کلی‌ها تجدید نظر شود.

رخی از براهین ابطال تسلسل در فلسفه¬ی اسلامی، مانند برهان تطبیق یا برهان آحاد و الوف، مبتنی بر مبانی و مقدّمات ریاضیّاتی‌اند. تحلیل و استخراج این مقدّمات پرده از ماهیّت ریاضیّاتی این برهان‌ها برمی‌دارد و نشان می‌دهد که در کنار روی‌کرد فلسفی به این براهین می‌باید از منظر ریاضیّات نیز به آن‌ها نگریست. با اتّخاذ این منظر، روشن می‌شود که شأن این براهین هم‌سنگ برخی پارادوکس‌هایی است که در ریاضیّات فراروی مفهوم بی‌نهایت بزرگ مطرح شده‌اند. با استفاده از نظریّه¬ی مجموعه‌های کانتور، پارادوکس‌های مزبور حلّ شده و راه برای پذیرش نامتناهی ریاضیّاتی هموار گشته است. با توجّه به ماهیّت ریاضیّاتی براهین ابطال تسلسل، بهره‌گیری از نظریّه¬ی مجموعه‌ها نشان می‌دهد که مبانی و مقدّمات ریاضیّاتی براهین مزبور قابل‌خدشه و، در نتیجه، از اثبات امتناع تسلسل ناتوان‌اند.

مشهورترین و مقبول‌ترین دفاع فلسفی در مقابل مسئلۀ منطقی شر دفاع اختیارگرایانۀ آلوین پلنتینگا است. مایکل آلمیدا، در مقام یکی از منتقدان این دفاعیه، معتقد است که گرچه دفاع اختیارگرایانه پاسخ مناسبی به بسیاری از تقریرهای مسئلۀ منطقی شر داده است، جان مکی قرائت‌هایی مطرح کرده که با توضیحی خاص می‌تواند مسئلۀ منطقی شرِ احیاشده نام بگیرد. انتقاد آلمیدا، که مانند پلنتینگا خداباور و قائل به ناسازگاری جبر علّی‌ـ معلولی با اختیار خدا و انسان‌هاست، به طور مشخص متوجه یکی از مقدمات بحث‌برانگیز این دفاعیه، یعنی انگارۀ «شرارت فراجهانی همگانی»، است که به ادعای پلنتینگا احتمال دارد ویژگی ذاتی همۀ فاعل‌ها بین مخلوقات باشد. از نظر آلمیدا، این انگاره ناممکن است. زیرا علم مطلقِ پیشین الهی، بر اساس دیدگاهی نزدیک به مولینیزم، امکان فعلیت‌بخشی به جهان کامل اخلاقی را برای خداوند مهیا می‌کند، بدون اینکه منجر به نفی اختیار انسان‌ها شود. از نظر آلمیدا می‌توان به این مسئله پاسخ داد و از وجود خداوند دفاع کرد. البته، بیان راه‌حل او از اهداف این نوشتار نیست.

یکی از مسائل مهم و چالشی در باب صفات الهی، مسئله رابطه وجودی ذات و صفات الهی و کیفیت اتصاف ذات به صفات کمال است. خواجه‌نصیرالدین طوسی در کتاب تجریدالاعتقاد از نظریه «عینیت ذات و صفات کمالی خداوند» دفاع کرده و آن را بر ویژگی واجب ‌الوجود بودن خدا استوار ساخته است. اینک این پرسش مطرح است که چگونه می‌توان فقط با اتکا بر وجوب وجود، نظریه عینیت صفات و ذات الهی را مدلَّل کرد. فرضیه مقاله حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی، آن است که خواجه، مفهوم «وجوب وجود» را عنوانی شامل برای برخی از مبانی وجودشناختی و الهیاتی خود قرار داده تا نظریه عینیت را مدلل کند. عمده مبانی وجودشناختی او در این مبحث، عبارت است از اشتراک مفهوم، اصالت و تشکیک وجود. همچنین بهره‌گیری او از برخی اصول الهیاتی مانند «عینیت وجوب ذاتی با وجود حق‌تعالی» «وحدت واجب بالذات» «بساطت حقیقت واجب بالذات» و «استغنای واجب بالذات» که برای استدلال کامل‌تر نظریه عینیت، مدد می‌رساند.

در این مقاله سعی بر این است که به سازمان فکری ابن‏سینا در اخلاق پرداخته و نشان داده شود که نظام اخلاق ابن‌‏سینا در قالبی کاملاً نوافلاطونی بروز پیدا می‏‌کند. علاوه‌براین، به استفادۀ او از بسیاری از مفاهیم نوافلاطونی نیز در درون این سازمان فکری پرداخته خواهد شد. برای نشان‎‌دادن سازمانِ نوافلاطونیِ فکر ابن‏‌سینا در اخلاق، در مهم‌ترین قدم تلاش بر این است نشان داده شود که اخلاق ابن‏‌سینا در تمام ابعاد آن، از جایی که ابن‏‌سینا بحث اخلاق را آغاز می‏‌کند تا آنجا که صحبت از غایت نهایی انسان از عمل اخلاقی می‏‌کند، دارای مراتب است که مهم‌ترین خصیصۀ متافیزیکی سازمان فکر نوافلاطونی است. در قدم بعد، به مفاهیمی می‏‌پردازیم که او از اندیشۀ نوافلاطونیان استفاده کرده و در سازمان فکری خود پذیرفته و به کار گرفته است. مفاهیمی چون لحاظ مراتبی سه‏‌گانه برای اخلاق شامل اخلاق عامیانه، عالمانه و عاقلانه یا درنظرگرفتنِ عمل اخلاقی انسان به‌عنوانِ تکمیل‌‏کنندۀ خلقت خداوند یا درنظرگرفتنِ مفهوم تشبه به مبادی عالیه یا خداوند به‌عنوانِ غایت اخلاق از جملۀ این مفاهیم‌اند. علاوه بر لحاظ مراتب، وجود بسیاری از این دست مفاهیم نوافلاطونی در شکل‏‌دهی به این سازمان فکری نقش داشته‏ است.

در ارزیابی معرفت از منظر معرفت‌شناسی از یک سو نظریه‌هایی مانند مبناگرایی، انسجام گرایی و اعتمادگرایی و از سوی دیگر درون‌گرایی و برون‌گرایی مطرح شده است. معرفت‌شناسی فضیلت ناب، نظریه‌ای است که توسط لیندا زگزبسکی ارائه گردیده است. به نظر ایشان نظریه‌های معرفت‌شناسی هر دوره‌ای از نظریه‌های اخلاقی همان دوره متأثر است وی با الگوگیری از فضائل اخلاقی و کاربرد آن در معرفت‌شناسی از فضایل عقلانی به‌ویژه فهم و حکمت سخن می‌گوید. از نگاه وی از یک سو معرفت‌شناسی با مشکلاتی ازجمله به فراموشی سپردن فهم و حکمت و تأکید بر یقین، انحصار معرفت به معرفت گزاره‌ای، آشفتگی در معنای توجیه، بی‌توجهی به نقش اراده و مسئولیت معرفتی فاعل شناسا، به‌حساب نیاوردن احساسات و عواطف در معرفت‌جویی مواجه است؛ از دیگر سو برخود نظریه معرفت‌شناسی فضیلت ناب نیز نقدهایی وارد است. این نقدها را می‌توان در سه گروه جای داد که عبارت‌اند از: 1. نقدهای درونی برآمده از خود معرفت‌شناسی. 2. نقدهای برآمده از فلسفه ذهن. 3. نقدهای برآمده از فلسفه اخلاق. در این پژوهش به این مسئله پرداخته می‌شود که آیا نظریه معرفت‌شناسی فضیلت ناب، توان پاسخ‌گویی به این نقدها را دارد یا خیر، به‌عبارت‌دیگر آیا این نظریه دارای سازواری درونی و بیرونی هست یا نه. زگزبسکی با چرخش ارزیابی معرفت از باور، به فاعل باورمند و ویژگی‌های منشی و شخصیتی او راهی به گشایش می‌جوید و به نظر می‌رسد در این زمینه موفق بوده است. در این پژوهش از روش تحقیقی برنامه پژوهشی لاکاتوش با توجه به هسته مرکزی و کمربندهای ایمنی و راهبردهای ایجابی و سلبی بهره گرفته شده است.