جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتقاد به وجود عالم عقل که عالمی حقیقی و مستقل از ماده، احکام و پایدار به نفس است، در اندیشه­ی مشاء، اشراق و حکمت متعالیه، در شناخت انسان تأثیر مهمی دارد. از نظر ابن سینا، شناخت انسان بدون وجود عقلی مفارق و قدسی به سرانجام نمی‌رسد و روند شناخت و معرفت در تمام مراحل خود، به دستگیری و افاضه چنین موجودی نیازمند است. شیوۀ ارتباط نفس با عقل فعال از مقوله فعل و انفعال است که عقل فعال در سوی فعلیت، و نفس انسان در سوی انفعال این رابطه ایستاده­اند. سهروردی، با حفظ و جایگاه و نقش استدلال عقلی، از آن گذر می کند و شهود و مشاهدات عقلی را به عنوان برهان قاطع بیان می­کند. مطابق معرفت‌شناسی ملاصدرا، وی ادراک انسان را در مرحلۀ تعقل متأثر از برقراری ارتباط نفس با این موجودِ مجردِ مستقل از نفس انسانی می‌داند و بدین ترتیب عالم عقول در تمام مراتب وجودی و معرفتیِ حکمای مسلمان نقش بسزا دارد. در پژوهش فوق، برآنیم تا با روشی توصیفی_تحلیلی عالم عقول را در حوزه­ی جهان­شناسی و معرفت­شناسی با نظر به آثار بزرگانی چون «ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا» مورد بررسی قرار دهیم تا از قِبل چنین بررسی به پاسخی قانع کننده در باب پرسش پژوهش دست یابیم.

اعتقاد به وجود عالم مثال مطلق به عنوان عالمی حقیقی و جوهری روحانی، که حدواسط میان عالم جبروت و عالم شهادت تلقی­می­شود، ازجمله باورهای عرفان محیی الدینی است .از آنجایی که تمام ممکنات عوالم خلقت در این عالم با صورتی مثالی ظهوردارند می­توان به نقش بی­بدیل این مرتبه از هستی در فرآیند معرفت انسان پی­برد. مقاله حاضر برآن است که نشان­دهد چگونه از طریق شناخت عالم مثال می­توان به شناخت همه مراتب خلقت نائل­گشت.ممکنات عالم عقول، با تجرد تام تنها درعالم مثال که محل ظهور صور است با یک نحو تعین مناسب کمالات خویش متمثل­می­شوند. مرتبه مثالی عالم دربردارنده حقایق نوری نیمه­مجرد وسیعی است که با صوری مثالی تعین یافته­اند، ممکنات عالم طبیعت نیز در سابقه وجودی خود ظهوری مثالی داشته­اند زیرا عالم مثال واسطه ظهورآن­ها است. بنابراین ارتباط معرفتی با عالم مثال امکان شناخت همه مراتب هستی را برای انسان فراهم می آورد و از آنجا که یکی از قوای ادراکی انسان قوه خیال اوست که خود از سنخ عالم مثال می­باشد لذا انسان می­تواند با مثال مقید خویش با عالم مثال مطلق ارتباط وجودی ومعرفتی حاصل نماید.

اخذ میثاق حق تعالی از همه افرادبشرواعتراف آنهابه عبودیت خود و ربوبیت خداوند در عالمی که به آن « ذر » گویند ، به بعد مجرد انسانها یعنی نفوس بشری نسبت داده می شود. در حالیکه حدوث نفس قبل از پیدایش بدن با مبانی عقلی فلاسفه مسلمان ناسازگار است. مقاله حاضرپس از ذکر دلایل فلاسفه مسلمان بر عدم حدوث نفس قبل از بدن ، به تبیین چگونگی اخذ پیمان در عالم ذر با تکیه بر مبانی حکمت متعالیه می پردازد و پس از بیان قواعدی چون بسیط الحقیقه کل الاشیاء، ظهورات حقایق وجودی در نشئات گوناگون، مسئله انطواء کثرت در وحدت و... بیان می دارد که نفوس قبل از ابدان در نزد حق تعالی با کینونتی متناسب باآن نشأت ونه با تعیّنات جزئیه حضور داشته و فقر ذاتی وتعلق وجودی خویش به حق تعالی را شهود نموده وبه آن معترف بوده اند.ولذا امر اخذ میثاق واعتراف به ربوبیت خداوند که مورد تصریح آیات وروایات می باشد لزوما کلامی ولسانی نبوده و می تواند وجودی وشهودی باشد.

دعا­کردن و راز و نیاز با معبود از جمله آموزه­های مؤکد دینی و عرفانی است. از طرف دیگر یکی از مراتب و مقامات عرفانی مقام رضا است، یعنی سالک باید رضایت کامل به قضا و قدر الهی داشته و همواره راضی به رضای حق باشد.. پرسش اینجاست که آیا منافاتی بین دعا­کردن و مقام رضا وجود ندارد ؟آیا دعا­کردن، اعتراض به قضا و قدر الهی محسوب نمی شود؟ در این تحقیق مطالبی دالّ بر ضرورت دعا و نیایش از قرآن کریم و احادیث معصومین(ع(و سخنان اولیاء الله ذکر شده ­است و بیان شده که دعا، مغز عبادت است ،دعا سلاحِ مؤمن است و اینکه ترک دعا، معصیت است و عاجزترین مردم کسانی هستند که توفیق دعا­کردن ندارند. همچنین از عرفای بزرگ اسلامی مطالبی در بابِ رضا بیان شده که سالک باید بر آنچه از دستش رفت غمناک نبوده و بر آنچه که بدست می ­آورد، خوشحال نشود و باید راضی به قضای حق باشد و یقین داشته­باشد که خداوند بهترین مقّدرات را برای او در نظر گرفته­ است و همۀ امور براساس حکمتِ الهی است، لذا بر حکم و قضای الهی اعتراضی نکند و شاکر باشد. از تحلیل این دو امر به­ ظاهر متقابل بر مبنای قرآن و عرفان این نتیجه حاصل شده که سالک می تواند در همان حالی­که باید به قضای الهی راضی است، دست به دعا بردارد . اودعا­کردن را امر الهی ،وسیله سخن گفتن با خداوند و وظیفه خود می­داند و از طرفی به هرچه در قضا و قدر برای انسان در نظر گرفته شده رضایت کامل دارد و می­ پسندد هرآنچه را خداوند برای او پسندیده است.

دو اصطلاح عرفان وفرقان ناظر بر معنای علم ودانش می‌باشند؛ ولی دانشی که با عمق وبصیرت وقوه تشخص همراه باشدواز درک ظاهری فراتر رود. در بینش قرآنی نیل به این مرتبه از دانش ومعرفت فرآیندی است که از عوامل بسیاری متاثر است وباموانع فراوانی نیز مواجه است. مقاله حاضر پس از تبیین معنای دقیق این دو اصطلاح وتوجه‌دادن به اهمیت آنها در سرنوشت انسان، عوامل وموانع حقیقی نیل به مقام عرفان وفرقان را برمبنای آموزه‌های قرآن جستجو نموده ودر نهایت به این نتیجه می‌رسد که بعد معرفتی انسان تنها از قوای ذهنی وفکری اومتاثر نیست، بلکه مجموعه عواملی که شاکله شخصیت هر انسانی را می‌سازند، ادراکات اورا در سطوح مختلف تعیّن می‌بخشند ومی توان همه عوامل موثر را با عامل تقوی تنظیم وکنترل نمود

مطالب مورد بحث و بررسی در این رساله عبارت است : قسم ثانی (فی‌الانوارالالهیه و نورالانوار و مبازی الوجود و ترتیبها) - المقاله‌الاولی (فی النور و حقیقته و نور النور و مایصدرمنه اولا) - فصل (فی ان النور لایحتاج الی تعریف) - فصل (فی تعریف‌الغنی) - فصل(فی‌النور و الظلمه) - فصل (فی افتقارالجسم فی وجوده الی النور المجرد)- ضابط - فصل اجمالی (فی ان من یدرک ذاته فهو نور مجرد) - فصل تفصیلی (فیما ذکرناه ایضا) - ضابط - عباره اخری _ حکومه - فصل (فی الانوار و اقسامها) - ایضاح آخر - فصل (فی ان اختلاف الانوارالمجرده العقلیه هو بالکمال و النقص لا بالنوع) - فصل (و من طریق آخر) - قاعده - فصل (فی نورالانوار) - و ایضا من طریق آخر - طریق تفصیلی - المقاله الثانیه (فی ترتیب الوجود) - فصل (فی ان الواحد الحقیقی لا یصدر فیه من حیث من حیث هو کذلک اکثر من معلول‌واحد) - فصل (فی ان اول صادر من نور النوار نور مجرد واحد) - فصل (فی احکام هذه البرازخ) - فصل (فی بیان حرکات‌الافلاک ارادیه و فی کیفیه صدورالکثره عن نورالانوار) - قاعده (فی کیفیه‌التکثر) - فصل (فی جود نورالانوار) - قاعده (فی‌المشاهده) - قاعده اخری‌اشراقیه (فی ان مشاهده النور غیر اشراق شعاع ذلک النور علی من یشاهده) - فصل (فی ان لکل نور عال قهرا" بالنسبه الی النور السافل و للسافل محبه بالنسبه الی العالی) - فصل (فی ان محبه کل نور سافل للنفسه مقهوره فی محبه للنور العالی) . فصل (فی ان اشراق النورالمجرد لیس بانفصال شیء منه) - فصل (فی کیفیه صدور الکثره عن الواحد الاحد و ترتیبها) - فصل (فی تتمه‌الکلام علی الثوابت و بعض الکواکب) - فصل (فی بیان علمه تعالی علی ماهو قاعده الاشراق) - فصل (فی قاعده الامکان الاشرف علی ماهو سنه‌الاشراق - قاعده (فی‌بیان جواز صدور البسیط عن المرکب) - قاعده (فی بیان اقسام ارباب الاصنام) - فصل (فی بیان عدم تناهی آثار العقول و تناهی آثار النفوس) .

دعا و درخواست بندگان ازآنجایی ­که با وعده اجابت از جانب خداوند متعال مورد تأکید قرار گرفته و می­تواند در روند حوادث و وقایع عالم خلقت تأثیرگذار باشد، در عرفان نظری مطرح گردیده است. عرفای مسلمان سرّ اجابت دعا را در مرتبه اعیان ثابته و از حیث اسما و صفات خداوند دانسته­ و البته مسئله اجابت دعا را از مسئله تحقق خواسته بنده متمایز نموده ­اند. در مقاله حاضر پس از تعیین انواع دعا و تبیین جایگاه اسما و صفات خداوند و بحث درباره اعیان ثابته نشان داده شده که اعیان ثابته چگونه به‌عنوان لوازم اسما و صفات خداوند در تحقق حوادث گوناگون، ازجمله طلب و درخواست بندگان تعیین­ کننده هستند. همچنین یادآور شده که قطعی بودن امر اجابت از جانب خداوند متعال تنها در صورتی است که داعی با معرفت و تصوری صحیح از خداوند و قلبی طاهر تنها خدا را خوانده و غیرِ حق را در دل و ذهن خود جایگزین حق نکرده باشد.

ارائۀ تبیینی صحیح دربارۀ مفهوم اسم اعظم و جایگاه آن در نظام اندیشۀ عرفانی، و سپس چگونگی به کارگیری معرفت حاصل از آن در حیات علمی و معنوی انسان‌ها، از طریق شناخت مصداق و مظهر واقعی اسم اعظم، مسئلۀ مهمی است که تحقیق حاضر به آن پرداخته است. در بینش عرفانی، هریک از اسماء خداوند، مظهری از مظاهر کمالات الهی‌اند و اسم اعظم، جامع جمیع کمالات حق است؛ یعنی اسمی است که می تواند همه کمالات حق تعالی را به منصۀ ظهور برساند و در بین مظاهر اسماء خداوند، آن مظهری که آیینۀ تمام‌نما بوده و یکجا حکایتگر همۀ کمالات و اسماء الهی باشد، انسان کامل است. مفهوم حقیقت محمدیه نیز در ارتباط با اسم اعظم و انسان کامل، مورد بررسی قرار می‌گیرد و در نهایت این نتیجه به دست می‌آید که حقیقت محمدیه، مقام و جایگاهی است که ظهور یافته در انسانی که جامع اسما و صفات الهی باشد و در عین حال، به صورت انسان کامل هر عصری تجلی کرده است.

در مقدمه این اثر ابتدا مطالبی را در مورد زندگینامه شمس الدین محمد بن محمود شهرزوری، آثار و... توضیح داده است. در قسمت دوم هم توضیحاتی درباره نور و حقیقت آن نور و ظلمت انوار و اقسام آن تعریف غنی هر آنچه نور النفسه است نور مجرد است نور الانوار در ترتیب وجود در احکام این برزخها نخستین صادر از نورالانوار نور مجرد واحد است کیفیت صدور کثرت از وحدت درمشاهدت اشراق نور مجرد به انفضال چیزی از او نیست محبت هر نور سافلی به خود مقهور محبت اوست و به نور عالی در کیفیت صدور کثرت از واحد احد و ترتیب آن در باب ثواب و پاره ای از کواکب بیان اقسام ارباب انواع قاعده امکان اشرف بر اساس سنت اشراق دانش خدای متعال بر اساس قاعده اشراق عدم تناهی آثار عقول و تناهی آثار نفوس آمده است.