جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بی تردید انسان برای دستیابی به سعادت و کمال نیازمند هدایت الهی می باشد و هدایت الهی یکی از سنتهای الهی است. هدایت در لغت به معنای ارشاد و دلالت بر شیء و نیز ارشاد و راهنمایی و نشان دادن راه با لطف و مدارا و مهربانی، و همینطور تعیین کمال مناسب یک شی ء و راه رسیدن به آن می باشد. سنن الهی قوانین ثابت و روشهایی هستند که خداوند جهت تدبیر و اداره ی امور انسانها و جهان هستی به کار می گیرد. سنتهای الهی را می توان در دو گروه سنتهای مطلق و سنت های مقید تقسیم بندی نمود. در این میان سنت هدایت عبارت است از اینکه پروردگار متعال هر موجودی را که آفریده است، به سوی کمال وجودیش راهنمایی کرده است. هدایت الهی از نظر کیفیت و چگونگی به دو دسته تقسم می شود: هدایت تکوینی(قوانین ثابت و کلی حاکم برهستی که از طرف خداوند در نهاد تمام موجودات عالم به صورت غریزی و غیر اختیاری به ودیعه نهاده شده است: «رَبُّنَا الَّذِی اَعطی کُلَّ شَی ءٍ خَلقَهُ ثُمَّ هَدَی» (سوره طه: آیه5) و هدایت تشریعی (قوانین الهی در قالب امر و نهی که از طریق ارسال رسل و انزال کتب به انسانها می رسد و انسان با استفاده از عقل و با اختیار خود وبه صورت آگاهانه اقدام به پذیرش یا عدم پذیرش آنها می کند: «هُوَ الَّذِی اَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدی...» سوره توبه: آیه 33، سوره فتح: آیه 28 ). سنت هدایت ایصالی(وصولی) یکی از سنتهای مقید است که خاص مومنان و جامعه ایمانی می باشد و مشروط به عملکردهای مؤمنان است. افراد مؤمن با بهره گیری از هدایت تکوینی از طریق استفاده ی صحیح از نور عقل و فطرت وبا اختیار خویش، هدایت تشریعی پیامبران الهی را لبیک می گویند و پروردگار متعال در پاسداشت ایمان و عمل صالح ایشان،آنها را مشمول دریافت هدایت ایصالی خویش می گرداند و می فرماید: «اِنَّ الذینَ آمَنوا وَ عَمِلوا الصّالِحاتِ یَهدیهِم رَبُّهُم بِاِیمانِهِم...» (سوره یونس: آیه 9) بنابر این خداوند متعال طبق سنت هدایت ایصالی علاوه برنشان دادن مسیر حق و باطل، با سبب سازی و عنایت و مراقبت خاص از مؤمن، مسیر ایصال به مطلوب را برایش هموار می فرماید و او را به سرمنزل مقصود می رساند. باید به این نکته توجه داشت که مراد از واژه ی هدایت در مورد وصول کفار به آتش دوزخ درآیات قرآن کریم در معنای دلالت ایشان به دوزخ به کار رفته است و اصلا در مفهوم هدایت ایصالی نمی باشد: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَظَلَمُوا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقًا.إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا وَکَانَ ذَلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرًا» (سوره نساء: آیات168-169) چرا که اضلال اولیه و ابتدایی در مورد هیچ یک از انسانها توسط خداوند صورت نمی گیرد اما در صورتی که بشر، هدایت ابتدایی را نپذیرد و با اختیار خود پای در مسیر اضلال گذارد خداوند متعال با سنتهایی چون امداد و استدراج روز به روز بر اضلال او می افزاید و او را دچار اضلال ثانویه و به عبارتی اضلال کیفری می گرداند که نقطه ی مقابل هدایت ایصالی (هدایت پاداشی) است. علامه طباطبایی (ره) از مفسران معاصر در آثار خود خصوصا تفسیر المیزان ذیل آیات مربوط به سنت هدایت الهی نکات ارزشمندی را بیان نموده اند که می طلبد به دیدگاه ایشان بر موضوع هدایت ایصالی به صورت منظومه وار نگریست؛ زیرا هدایت ایصالی دارای یک ماهیت، فرایند شکل گیری، مصادیق است و می تواند آثار فردی و اجتماعی داشته باشد. بدیهی است که موانع معرفتی و رفتاری می تواند راه این هدایت را ببندد. لذا در این پژوهش پس از بیان مفاهیم و معانی لغوی و اصطلاحی هدایت و انواع آن، ابتدا ماهیت و فرآیند هدایت ایصالی را از منظر قرآن و حدیث با تاکید بر دیدگاه علامه طباطبایی بررسی خواهیم کرد و سپس به بیان مشمولان هدایت ایصالی و مصادیق آن می پردازیم. در ادامه به آثار و پیامدهای هدایت ایصالی از جنبه ی فردی و اجتماعی خواهیم پرداخت و موانع بهره مندی از هدایت ایصالی را بیان می کنیم.

در بین کتب قرائات و علوم قرآن و تفاسیر، شاخص‌های مختلفی در تشخیص رجحان قرائت‌های مشهور بر یکدیگر وجود دارد؛ شاخص‌هایی که عالمان این فن در طول تاریخ این علم همواره بدان‌ها استدلال کرده‌اند. عربیت قرائت، از مهم‌ترین این شاخص‌هاست. همراهی با قواعد مشهور صرف و نحو، افصح بودن و بلاغت که ذیل مباحث ادبی قرار می‌گیرد، از ملاک‌های تشخیص عربیت به‌حساب می‌آید. در شمارش وجوه رجحان قرائات بر قرائت حفص، بیش‌ترین وجه از حیث آماری، متعلق به رجحان ادبی بر اساس قواعد مسلم عربی است؛ به این معنا که در موارد متعددی، قرائت دیگری نسبت به حفص از حیث عربیت، رجحان دارد. همچنین بررسی سیاق آیات نیز در مواردی، بیانگر رجحان قرائات دیگر بر قرائت حفص است. این ترجیحات، سبب تفاوت در انظار تفسیری مفسران نیز شده است. بررسی این وجه رجحان و تحلیل برخی از موارد بر اساس دیدگاه امین الاسلام طبرسی و فراء با نگاهی به برخی دیگر از مفسران فریقین، محور این مقاله است. حل برخی معضلات در توجیه وجه ادبی آیات در تفسیر با توجه به قرائات مشهور دیگر، بیان وجه معنایی روشن‌تر در تفسیر، همراهی علمی فریقین در این جهت و... از نتایج این تحقیق است.

پژوهش حاضر به منظور بررسی و تحلیل رویکرد مفسران فریقین قرون چهارم و پنجم هجری قمری به موضوع مهدویت انجام گرفته است. در این پژوهش گستره موضوعات و روش مفسر در طرح موضوعات مهدوی در میان مفسران قرون چهارم و پنجم بررسی شده است. قرن چهارم به دلیل آزادی نسبی که برای دانشمندان و مخصوصاً شیعیان ایجاد شده بود و همچنین افزایش میل به کسب علم در میان امت اسلام، قرن شکوفایی علم و دانش در جهان اسلام بوده و کتب تفسیری افزایش چشمگیری یافتند. براساس یافته‌های پژوهش تفاسیر فریقین در این قرن به طور گسترده مباحث مهدوی مثل اشراط الساعه و نزول حضرت عیسی؟ع؟ شروع شده و در ادامه به اثبات وجود حضرت مهدی؟عج؟ و نشانه‌های ظهور، همچنین وقایع پس از ظهور و ویژگی‌های خاص حضرت مهدی؟عج؟ به‌علاوه موضوع رجعت از دیگر مباحثی هستند که در تفاسیر این دوره مورد توجه مفسران قرار گرفته است. اما قرن پنجم به‌خاطر جنگ‌های صلیبی و... تفاسیر شیعه افول شدید پیدا کرده و به تبع گستره موضوعات کمتری دیده می‌شود. مفسران در ابتدا تنها با روش روایی به تفسیر آیات می‌پرداختند اما رفته رفته روش‌های لغوی و ادبی، عقلی، عرفانی و اجتهادی نیز به روش‌های تفسیری اضافه شدند و برخی مفسران نیز سعی کردند تا تمام روش‌های تفسیری را به کار گیرند. مباحث مهدوی را غالباً تفاسیری بیان کرده‌اند که روش تفسیری روایی داشته‌اند و یا به روایت در تفسیر خود توجه ویژه داشته‌اند.

کتاب مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، اثر ارزشمند محدث نامی علامه محمد باقر مجلسی، شرحی بر کلیه‌ی روایات کتاب الکافی کلینی است. علامه مجلسی در خلال شرح روایات، به بررسی واژه‌های غریب در احادیث نیز پرداخته است. با توجّه به اهمیت شناخت واژگان غریب در فهم کلام معصومان و کمبود منابع غریب الحدیث در شیعه، در این طرح با شناسایی، استخراج و نهایتاً تنظیم الفبایی ریشه واژگان غریب الحدیث این شرح، در صدد تنظیم غریب الحدیثی جامع از این اثر ارزشمندیم. پژوهش حاضر به واژگان غریب بخش دوم جلد 2 از صفحه 227 «بَابُ اخْتِلَافِ الْحُجَّهِ عَلَی عِبَادِه‌» تا انتهای « بَابُ أَنَّ النِّعْمَهَ الَّتِی ذَکَرَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ الْأَئِمَّهُ ع‌ » صفحه 450 جلد دوم کتاب مرآه العقول اختصاص یافته که علاوه بر استخراج تعداد 131 واژه غریب، منابع علامه در شرح این واژگان نیز مشخص شده است. بیشترین منابع علامه برای شرح واژگان را کتب لغت و غریب الحدیث تشکیل می‌دهند. طبق تصریح علامه مجلسی وی در این جلد بیشترین استفاده را به ترتیب از کتاب‌های القاموس المحیط فیروزآبادی و الصحاح جوهری، برده است. در این پژوهه برای فهم بهتر واژه‌ی غریب، بخشی از حدیث که این واژه در آن قرار داشته تقطیع و آدرس روایت از کتاب الکافی چاپ 8 جلدی دار الکتب الإسلامیه نیز استخراج شده است.

یکی از اساسی‌ترین مباحث مرتبط با تفسیر قرآن، بررسی میزان نقش روایات در تفسیر است. مفسران با توجه به میزان بهره‌گیری از روایات، دیدگاه‌های متفاوتی را در روش‌تفسیر قرآن پذیرفته‌اند. در دیدگاه بی‌نیازی تفسیر قرآن از احادیث، هرچند که به‌خلاف دیدگاه قرآن‌بسندگی، بهره‌گیری از روایات جائز است ولی ضروری نیست؛ ولی در دیدگاه همراهی قرآن و حدیث در تفسیر، بهره‌گیری از روایات ضرورت دارد و به‌خلاف دیدگاه حدیث‌بسندگی، برای دست‌یابی به تفسیری صحیح از قرآن بهره‌گیری از تمام منابع معتبر مانند قرآن، حدیث و عقل ضروری است. در این مقاله با رویکردی تطبیقی و تحلیلی، با بهره‌گیری از آیات و روایات، ثابت شده است که دیدگاه همراهی قرآن و حدیث در تفسیر بر دیدگاه بی‌نیازی تفسیر قرآن از احادیث ترجیح دارد و با آیات و روایات سازگارتر است، زیرا طبق برخی از آیات و روایات، تبیین و تفسیر قرآن به معصومانسپرده شده است وبرای رسیدن به تفسیری صحیح و کامل از قرآن، بهره‌گیری از روایات معتبر الزامی است.

تفسیر قرآن کریم از دانش‌های مهم‌ و اصیل‌ اسلامی است. برای دست‌یابی به تفسیری صحیح از آیات قرآن باید مبانی، قواعد و روش‌های تفسیری مورد تأیید معصومان‌ ع شناسایی شده و به کار گرفته شود. این موارد را می‌توان از منابعی مانند قرآن، حدیث، عقل و آرای بزرگان دین به دست آورد. علی‌رغم این که کتب و پژوهش‌های متعددی در این زمینه نگاشته شده است، ولی قواعد و مبانی تفسیری غالباً مستنبط از دلائل عقلی، زبان‌شناختی و تجربی است و در کمتر نوشته‌ای مبانی و قواعد، مستنبط از احادیث است. در این پژوهش، با محور قرار دادن روایات معتبر کتاب کافی قواعد، مبانی و روش‌های تفسیری مورد تأیید معصومان ع، از روایات استنباط و تبیینِ نو می‌گردد. با روش تحلیل روایات، مبانی تفسیری مانند امکان و جواز تفسیر قرآن، مشروط بودن فهم صحیح قرآن به بهره‌گیری از روایات، منحصر بودن فهم تمام معانی ظاهری و باطنی قرآن به معصومان ع و وحدت مضمون آیات قرآن و سخنان معصومان ع از احادیث استنباط می‌گردد. همچنین طبق روایات، روش‌های تفسیر قرآن با قرآن، تفسیر قرآن با حدیث و تفسیر قرآن به‌ وسیله‌ عقل، مورد تأیید ائمه است. همچنین قواعد تفسیری مانند به کارگیری ادبیات عرب در تفسیر، لزوم توجه به سیاق آیات، لزوم توجه به فضای نزول آیات، منحصر نکردن معنای آیه در مورد نزول، لزوم توجه به آیات دیگر در تفسیر قرآن، لزوم بهره‌گیری از روایات در تفسیر، بهره‌گیری از عقل در موضع مناسب، پرهیز از بهره‌گیری از منابع و روش غیرمعتبر در تفسیر قرآن و ممنوعیت تفسیر به‌ رأی از روایات معتبر کتاب کافی استخراج می‌گردد. طبق نظر برگزیده در روش جامع تفسیری مورد تأیید ائمه ع، مفسر باید تمام این مبانی را رعایت کند و از هر سه روش تفسیری بهره ببرد و تمام قواعد تفسیری مذکور را به کار گیرد تا به تفسیری صحیح و کامل از قرآن کریم دست یابد.

با توجه به اهمیت نقش عمل و قبولی آن در سعادت و شقاوت انسان و تأکید آموزه‌های دینی بر این واقعیت و نیز نبود پژوهشی جامع که؛ با استفاده از آیات و روایات جنبه‌های مختلف قبولی عمل هم‌چون شرایط، موانع و آثار آن ‌را شناسایی کرده باشد در این نوشتار به بررسی این جنبه‌ها از منظر قرآن و روایات پرداخته شده است. این تحقیق به لحاظ روشی، توصیفی ـ تحلیلی و از حیث ابزاری، کتابخانه‌ای است.قبولی عمل از دیدگاه فقه، کلام و اخلاق قابلیت طرح دارد در آیات و روایات نیز مسئله مذکور قابل پی گیری است و با تحلیل آیات و روایات و بهره گیری از دیدگاه فقها، متکلمان و اخلاق پژوهان می توان مسئله قبول عمل را پی گرفت.عمل برای قبولی دارای شرایطی است که عبارتند از: توحید، ایمان، تقوا، انگیزه الهی (اخلاص)، پذیرش ولایت، تحقق حسن فعلی و فاعلی، عمل عالمانه، هماهنگی عمل با سنت، لقمه حلال، راضی بودن به قضای الهی. موانع قبولی عمل که به دو دسته موانع اعتقادی و موانع رفتاری تقسیم می‌شوند؛ موانع اعتقادی عبارتند از: کفر، شرک، نفاق و موانع رفتاری شامل اموری هم‌چون: ترک واجبات، فسق، دنیا طلبی، عاق والدین، ترک عمدی نماز، بد اخلاقی، تهمت، حسد و ... می‌شود. قبولی عمل آثار و نشانه‌های را در پی دارد که شامل این موارد است قرب به خداوند، امنیت از عذاب، ملکوتی شدن، دوری از فحشا و ...

پیوست درمنابع دیجیتالی

آیات صفات بخشی از متشابهات قرآن به شمار می روند. مسلمانان در برابر این آیات دیدگاه های مختلفی دارند، در واقع در این باره سه نظر عمده وجود دارد: تشبیه، تفویض و تأویل. تشبیه همانند ساختن خداوند در ذات یا صفات به مخلوقات و اسناد صفات خلق به خالق است. تفویض آن است که معنای صفات خبریه خداوند متعال برای ما معلوم نیست و لذا مسأله را بایستی به خداوند متعال تفویض و در این باره سکوت کرد. تأویل، تفسیر این آیات مطابق با شأن خداوند باری تعالی است گرچه با ظهور ابتدایی الفاظ مخالف باشد. اهل حدیث به شدت از تأویل این آیات و احادیث مشابه آن اجتناب کرده و به ناچار به تشبیه یا تفویض رو آورده اند. در این مقاله نشان داده ایم تأویل ضرورتی است که نه تنها امامان شیعه که جمعی از صحابه، تابعان و حتی برخی از بزرگان اصحاب حدیث نیز با بهره گیری از آن به تفسیر و تبیین آیات پرداخته اند.