جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله، تلاش شده است که مبای انسان‌شناسانۀ نگاه علامه سیّدمحمّدحسین طباطبایی به منطق هویّتیِ جامعۀ اسلامی، صورت‌بندی و روایت شوند. به‌بیان‌دیگر، جامعۀ اسلامی، یک منطق هویتّی خاص دارد که برآمده از بنیان‌های انسان‌شناختی آن است و در تناسب و تناظر با آن شکل گرفته است. پس هدف این است که خاستگاه‌های انسان‌شناختی‌ای که بر سازوکار هویّتی‌ جامعۀ اسلامی، حاکم هستند آشکار شوند. برای این منظور، به مطالعۀ کتابخانه‌ای رو آورده شده و مقوله‌های برآمده از آثار ایشان در چهارچوب روش تحلیل محتوای کیفی، بررسی شده‌اند. در لایۀ منطق هویّتی جامعۀ اسلامی در عرصۀ درونی، این مقوله‌ها که مبادی انسان‌شناسانه هستند شناسایی شدند: «تعاون مؤمنانه»، «فزایندگی علم و عمل»، «مداخلۀ جغرافیایی» و «دولت‌‌مندی دیانت». در لایۀ منطق هویّتی جامعۀ اسلامی در عرصۀ بیرونی نیز این مقوله‌ها به عنوان مبادی انسان‌شناسانه به دست آمدند: «مجتمع واحد جهانی» و «تمایزطلبی معنایی».

آیا انسان شناسی مدخل مناسبی برای ورود به مطالعات علوم انسانی است؟ برای پاسخ به این سوال به بحثی در مورد هستی شناسی جامعه می پردازیم . فرد و جامعه از طریق ربط با یکدیگر جامعه را تشکیل می دهند. با توجه به این که نوع روابط اجتماعی است که به افراد هویت می بخشد و کل نیز در ربط با زمینۀ یا نظام های مافوق هویت می یابد، نوعی ارتباط متقابل بین فرد و جمع و رابطه بر قرار است که به آن تقوم می گوئیم: افراد در ربط تعیّن می یابند، ربط دارای جهت است، جهت را جمع با توجه به نقشی که در نظام مافوق بازی می کند معین می کند. نمی توان هیچ کدام را بدون توجه به دیگران شناخت. بنابراین اگر بخواهیم مطالعات علوم انسانی را از انسان شناسی شروع کنیم چنین راه ورودی به بحث می تواند گمراه کننده باشد.

یکی از جریان‌های منتقد علوم انسانی اسلامی در کشور، طرفداران علم‌شناسی پوپری، یا همان عقلانیت نقاد هستند که به استناد واقعیتی مستقل از ذهن، زبان و قراردادهای آدمیان، به عنوان داور نهایی فرضیه‌های علمی، علم دینی به معنای عام و در نتیجه علوم انسانی اسلامی به معنای خاص را ناممکن معرفی می‌کنند. در این مقاله با تکیه بر آراء علی پایا به عنوان برجسته‌ترین چهره این جریان در کشور، نشان داده می‌شود که نه تنها ادله یاد شده از اثبات امتناع علم دینی ناتوان است، بلکه مبتنی بر روش حدس‌ها و ابطال‌ها (در هر دو حالتی که فرضیه دینی در آزمون تقویت یا ابطال می‌شود) و روش تحلیل موقعیت به عنوان روش‌شناسی‌های پیشنهادی عقلانیت نقاد، می‌توان امکان علم دینی را اثبات کرد.

اقتصاددانان رفتاری در راستای نقد بر انسان اقتصادی منفعت‌طلب بر نسل جدیدی از انسان اقتصادی با تمرکز بر مقابله به‌مثل تکیه می‌کنند. مقاله حاضر با استفاده از نظریه حرکت جوهری اشتدادی نفس ملاصدرا، الگویی برای مراتب اشتدادی نفس در سیر صعودی خود، شامل چهار مرتبه نباتی، حیوانی، انسانی و ملکی ارائه و ارتباط آنها با یکدیگر را تبیین می‌کند. انسان اقتصادی رایج بر مرتبه حیوانی و انسان دیگرخواه یا مقابله به‌مثل کننده اقتصاد رفتاری بر مرتبه انسانی الگو قابل تطبیق است و هر دو طی توسعه اقتصادی غرب حاصل شده‌اند. دلالت مهم الگو آن است که نسل‌های انسان اقتصادی منحصر به این دو نبوده و انسان اقتصادی بعدی، یا homo Islamicus، که با تبعیت از دین و مجاهده با نفس حاصل می‌شود می‌تواند نسل جدید انسان علوم اجتماعیِ اسلامی باشد.

فناوری نرم رابطه تنگاتنگی با سازمان‌ دارد. نسبت مداخلات مدیریتی و پیدایش سازمان نسبت تضایفی است. مدیریت و سازمان نوعی فناوری نرم تلقی می گردند. از طرفی دیگر، ادراکات اعتباری فرض‌هایی هستند که ذهن به منظور رفع احتیاجات حیاتی، آنها را ساخته و جنبه اعتباری دارند. جامعه پیچیده امروز نیازمند اعتباریات بیشتری می‌باشد. باور به مساوقت فناوری نرم و اعتباریات، ارشاد به موضوع مهمی در تبیین مدیریت اسلامی است. انحصار در کاربردی بودن این دو مفهوم مساوق هم و عطف و سنجش کاربردها به اهداف تاثیر پذیر از جهان های ارزشی راه کم هزینه تری برای تبیین مدیریت اسلامی می باشد. از آنجا که موضوع مورد مطالعه، فلسفی است. لازمه چنین موضوعی استفاده از روش منطقی-برهانی است. با بیان ویژگی‌ها و مصادیق مشترک دو مفهوم اعتباری و فناوری، به نظر می‌رسد می‌توان به تطابق و تساوق آن دو حکم نمود و از آن پس به لوازم و فروعات آن پرداخت.

علم شناختی، علم ذهن است و شناخت را، در تمام گستره‌اش، به‌سان فرایندی ذهنی-مغزی بررسی می‌کند. علوم اجتماعی شناختی از برخورد، تعامل و تلفیق علوم اجتماعی و علوم شناختی حاصل می‌آیند و امید می‌رود فهم و تبیین ژرف‌تر و کارآمدتری از پدیده‌های اجتماعی به دست دهند. این نوشتار چهار رویکرد را در خصوص چیستی و چگونگی این تلفیق بررسیده است: «ابتنای تبیینی»، «متحدسازی نظری»، «محدودیت‌ها» و «تکمیلی». برخی محققان رویکردهای «ابتنای تبیینی» و «محدودیت‌ها» را برای شکل‌گیری علم اجتماعی شناختی کارآمدتر و دارای چشم‌انداز روشن‌تر دانسته‌اند. نگارنده اما با رویکرد «تکمیلی» همراه شده است. بر این اساس علم اجتماعی شناختی محصول رویکردی بینارشته‌ای نیست، بلکه امتداد و ارتقای علم اجتماعی و علم شناختی است و موضوع و روش ویژه‌ای دارد. امر اجتماعی هرگز فاقد جنبۀ شناختی نبوده است، اما علوم شناختی جدید بررسی این جنبه را بیش از پیش دست‌یاب ساخته‌اند.