جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأمل در متون دینی، به‌ویژه قرآن کریم و چگونگی فهم گزاره‎های گوناگون این متون از مشغله‎های دیرین دین‎پژوهان است. تلاش‎های تفسیری دلیل بر این مدعاست. ازسویی توجه به قرآن به‌عنوان متن آسمانی تحریف‌نشده، فرصت بهره‎گیری از روش‎های نوین بررسی متون را فراهم می‎آورد. یکی از این روش‎های نوین، بررسی‎های معناشناسانه است که می‎تواند باتوجه‌به ظرفیت‎هایش در خدمت قرآن و فهم معارف آن قرار گیرد. یکی از تفاسیر در دست تألیف در سدۀ حاضر، تفسیر تسنیم است. آیت‌الله‌جوادی آملی در این تفسیر، ضمن بررسی ترتیبی آیات، از روش تفسیر قرآن‌به‌قرآن مدد گرفته‎اند. گزینش این روش تفسیری و نیز نوع نگاه ایشان، باعث وجود برخی ملاحظه‌های معناشناسانه شده است؛ مانند توجه به شبکه‎های معنایی، روابط بینامتنی، سیاق آیات و مباحث لفظی. البته رسالت اصلی مفسر، تفسیر برمبنای اصول و قواعد معناشناسی، به‌ویژه معناشناسی شناختی نبوده است؛ ازاین‌رو به‌کارگیری آن پراکنده و نامنسجم است.

یکی از رویکردهای مهم زبان‌شناختی در قرن بیستم، زبان‌شناسی شناختی است. این رویکرد ادعاهای خاصی درباره رابطه زبان و واقعیت و نحوه‌ مفهوم‌سازی‌ها در زبان و ارتباط آن‌ها با ذهن دارد. در این مقاله، نخست دربارۀ ادعای اصلی این رویکرد توضیح کلی می‌دهیم و اصول مهم آن را برمی‌شمریم. این اصول عبارت‌اند از: اصل چشم‌انداز؛ اصل پویایی؛ اصل دایرة‌المعارف؛ اصل کاربرد و تجربه. اصالت تعابیر، مهم‌ترین دستاورد نگاه شناختی به قرآن است که بنابر آن، مفسر باید خود مفهوم‌سازی‌های قرآن را اصل قرار دهد، آن‌ها را تحلیل کند و از تحویل و تقلیل آن‌ها به مفهوم‌سازی‌های دیگر اجتناب کند. مفسران رویکردهای متفاوتی به مفهوم‌سازی‌های قرآن داشته‌اند: گاهی به خود آن‌ها پرداخته و گاهی آن‌ها را به مفهوم‌سازی‌های دیگری برگردانده‌اند. در ادامه، نمونه‌هایی از تأثیر این اصول را در فهم و تفسیر قرآن و سرنوشت اصالت تعابیر در آیات آورده و مواردی از تفسیر تسنیم را بررسی کرده‌ایم.

فهم آیات قرآن مستلزم داشتن مبانی درست برای فهم متن است. بررسی تطبیقی از روش‌هایی است که می‌تواند مزیت‌ها و نقایص روش‌های مختلف را نشان دهد. براساس پژوهش‌های جدید، زبان‌شناسی مدرن در شاخۀ معناشناسی شناختی کارایی خود را در درک مفهوم آیات قرآن نشان داده است. نظریۀ شناختی پیش‌نمونه با نظریۀ سنتی روح معنا هر دو می‌تواند در تحلیل معنای واژگان متشابه یا واژه‌هایی که در کاربردهای گوناگون و معانی متفاوت به‌کار می‌روند، استفاده شود؛ ازاین‌رو مقایسۀ این‌دو در یک دامنۀ مناسب می‌تواند موارد رجحان و کاربردی بودن هریک را روشن کند. علامه‌جوادی آملی در تفسیر خود، از این نظریه بسیار استفاده کرده است؛ ازاین‌رو از تحلیل ایشان برمبنای نظریۀ روح معنا برای مقایسۀ آن با تحلیل زبان‌شناسی شناختی استفاده کردیم. با مثال‌هایی از واژه‌های کاربردی در دو نظریه مانند میزان، عرش، تقوی، ذوق و تحلیل آیات در دو روش، تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو نظریه در عمل روشن می‌شود.تفاوت‌ها بیشتر شامل اختلاف در معنای واحد است و نیز در میزان انعطاف معنایی در موقعیت‌های مختلف در این دو نظریه.