جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله شر یکی از چالش‌های اصلی الهیات و کلام جدید و نیز یکی از موضوعات محوری فلسفه دین در شمرده می شود. این مسأله عموماً با دو تقریر اصلی «برهان منطقی شر» و «برهان استقرایی شر» اقامه می شود و بر ناسازگاری شرور با وجود خداوند عالم مطلق، قادر مطلق و خیرخواه مطلق تأکید می کند. پاسخ های مسأله شر نیز با توجه به پذیرش و عدم پذیرش وجود شرور به «ردیه های کلی» و «دفاعیه ها» و «تئودیسه ها» تقسیم می شوند. علامه جعفری هیچ‌کدام از پاسخ‌های داده شده در سنت فلسفی و کلامی اسلام برای مسأله شر را کافی نمی‌داند و معتقد است برای پاسخ باید به شناخت انسان، خدا و هستی، و رابطه انسان با این دو همت گماشت. ایشان ادراک شروری همچون دردها و رنج‌ها را منحصر به حیات مادی یا «حیات معمول» انسان می-داند و معتقد است تا زمانی که انسان موفق به تعدیل غرایزِ بُعد حیوانی نشود و به «حیات معقول» و «درک مجرد» نرسد، انتخاب‌های او از سطح غریزه بالاتر نخواهد رفت و تکاملی در روح انسان حاصل نخواهد شد و بالتبع در رنج خواهد بود. با بررسی پاسخ علامه روشن می‌گردد که این پاسخ، علاوه بر داشتن مؤلفه هایی از پاسخ های پیشین، دارای دو جنبه اصلی است: جنبه نخست مربوط به مسأله عملی شر است که ناظر به این پرسش است که در هنگام مواجهه با شرور چگونه ایمان خود را حفظ کنیم؟ جنبه دوم پاسخ علامه را می‌توان در ارتباط با مسأله نظری شر مورد توجه قرارداد. ما در این پژوهش نشان می دهیم که این جنبه از پاسخ ایشان را می‌توان با تئودیسه «پرورش روح» جان هیک مقایسه نمود.

مسئله «جبر و اختیار» به عنوان یکی از پایدارترین منازعات تاریخ اندیشه، همواره در کانون توجه فلاسفه و متکلمان قرار داشته است. در این میان، علامه محمدتقی جعفری (ره)، فیلسوف انسان‌گرای معاصر، با تمرکز بر مفهوم بنیادین «حیات معقول»، یکی از سرسخت‌ترین دفاعیه‌ها را از اختیار انسان ارائه داده است. این پژوهش، با هدف ارزیابی و تحلیل دیدگاه علامه جعفری در باب «ناسازگارگرایی جبر و اختیار» سامان یافته است. موضع ناسازگارگرایی بر این باور است که وجود اختیار، به لحاظ منطقی با هرگونه جبرگرایی (علمی، فلسفی یا کلامی) ناسازگار بوده و پذیرش یکی مستلزم نفی قطعی دیگری است. این تحقیق با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی، در گام نخست به بازسازی و تبیین دقیق منظومه فکری علامه جعفری بر اساس مجموعه آثار ایشان، به‌ویژه کتاب «جبر و اختیار» پرداخته است. یافته‌های این بخش نشان می‌دهد که علامه، یک موضع اختیارگرایانه ناسازگارگرا (Libertarian Incompatibilism) را اتخاذ می‌کند که بر دو بنیان استوار است: 1. برهان وجدان، به مثابه شهود بی‌واسطه و انکارناپذیر انسان از قدرت انتخاب‌گری خود، و 2. برهان مسئولیت، که بر اساس آن، تمام نظام‌های اخلاقی، حقوقی و دینی بدون پیش‌فرض گرفتن اختیار، بی‌معنا و پوچ خواهند بود. اختیار از منظر ایشان، یک «اراده معقول» و هدفمند است که شرط لازم برای تحقق «حیات معقول» می‌باشد. در گام بعدی، پژوهش حاضر نشان می‌دهد که این اعتقاد بنیادین، به مثابه یک «اصل هرمنوتیکی»، خوانش علامه از متون کلاسیک را نیز سامان می‌دهد. تحلیل شروح مفصل ایشان بر نهج‌البلاغه و مثنوی معنوی آشکار می‌سازد که او همواره تفسیری از این متون را برمی‌گزیند که با فاعلیت اصیل، کرامت و مسئولیت انسان سازگار باشد و هرگونه خوانش جبرگرایانه از مفاهیمی چون «قضا و قدر»، «تقوا» و «توکل» را قاطعانه رد می‌کند. همچنین، این پژوهش پیامدهای این دیدگاه محوری را در دیگر ساحات اندیشه ایشان، از جمله فلسفه حقوق، فلسفه هنر و فلسفه دین، ردیابی کرده و نشان می‌دهد که «اختیار» به مثابه ستون فقرات، کل بنای انسان‌شناسی ایشان را استوار نگه می‌دارد. در نهایت، این رساله به ارزیابی انتقادی این دیدگاه پرداخته و نتیجه می‌گیرد که نظریه علامه جعفری، از یک تنش بنیادین میان قوت عملی و چالش‌های نظری برخوردار است. این دیدگاه در تبیین معنای زندگی، کرامت و مسئولیت انسان بسیار قدرتمند است، اما در مواجهه با چالش‌های برخاسته از علم معاصر (عصب‌شناسی)، کلام (معمای علم پیشین الهی) و روش‌شناسی فلسفی (اتکای بر شهود)، با پرسش‌های جدی و حل‌نشده‌ای روبروست. دستاورد اصلی این تحقیق، معرفی «اولویت اصل انسان‌گرایانه» به عنوان شاه‌کلید فهم منظومه فکری علامه است؛ اصلی که بر اساس آن، هر نظریه‌ای باید در وهله نخست، مبانی یک حیات انسانی معنادار را حفظ کند. این اصل، همزمان منشأ نقاط قوت شکوهمند و ضعف‌های نظری دیدگاه ایشان است.

بحث از آزادی در تاریخ تفکر بشر پیشینه‌ای کهن دارد. در یونان باستان در آثار فیلسوفانی چون فیثاغورس، سقراط، افلاطون، ارسطو و دیگران درباره آزادی بحث شده است. در عصر جدید نیز در جهان غرب مسئله آزادی از جنبه‌های مختلف مورد بحث‌های جدی قرار گرفته است. اندیشوران اسلامی نیز در آثار فلسفی، اخلاقی و اجتماعی خود درباره آزادی بحث‌های مهمی مطرح کرده‌اند. از دیدگاه کلام اسلامی، آزادی از ارکان و ارزش‌های حیات انسان است، تا جایی که برای انسان ارزشی مافوق ارزش‌های مادی دارد. اسلام آزادی را واقعیت مقدس، امر مقدس و یک اصل مهم اسلامی می‌داند. اما اسلام برای آزادی در ابعاد مختلف آن حدودی قائل است، یکی از این ابعاد آزادی در اندیشه است که ما در این تحقیق برآنیم با تأکید بر اندیشه های علامه جعفری اثبات کنیم که اگر اندیشه در واقعیات عالم هستی آزاد نبود خداوند متعال آن همه دستورهای اکید به اندیشه، بدون تعیین محتوا و تعیین چارچوب صادر نمی فرمود، اما این آزادی از دیدگاه علامه جعفری باید به دستیابی به حقیقت و تأمین حیات معقول کمک کند و انسان را به کمال لایق برساند. ما با روش کتابخانه ای، توصیفی و تحلیلی به بیان مبانی کلامی آزادی اندیشه و شرایط آن خواهیم پرداخت.

علامه جعفری یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در فلسفه اسلامی معاصر است که در مسائل مختلف دارای آرای درخور توجهی است. مسأله جاودانگی و حیات متعالی یکی از این مسائل است که این پژوهش با هدف بررسی مسأله جاودانگی در اندیشه علامه محمد تقی جعفری صورت پذیرفته است. این تحقیق از نوع نظری و با روش توصیفی- تحلیلی است که با بهره‌گیری از مطالعات کتابخانه‌ای تدوین شده است. یافته‌ها و نتایج نشان می‌دهد که علامه جعفری جاودانگی را در برخورداری انسان از حیاتی معقول و متعالی براساس موازین اسلامی می‌داند. از دیدگاه جعفری انسان با برخورداری از فطرت ناب و با به کار انداختن وجدان آگاه و عقل سلیم در پرتو تعالیم انبیا، آمادگی تکامل، اعتلا و انتقال از حیات طبیعی محض به سوی حیات معقول را دارد و می‌تواند مراحل ناخودساخته و خودساخته را طی کرده و به مرحله والای خدا ساختگی که در تعین سوم مراحل تعالی آدمی محقق می‌شود، دست یابد.

مفسران، عبارت قرآنی «نفخت فیه من روحی» را به شکل تفسیر کرده‎اند که در یکی از آنها ترکیب اضافی «روحی» اضافۀ تشریفی و در دیگری اضافۀ حقیقی دانسته شده است. تفسیر نخست متعلق به علامه طباطبایی (ره) است و دومی از آن علامه محمد تقی جعفری (ره) است. به‌طور کلی می‌توان دوع نوع اضافۀ اصلی در عبارت «روحی» مطرح کرد: 1. اضافه تشریفی اعتباری؛ 2. اضافه تشریفی غیر اعتباری (اضافه حقیقی) که خود این نوع دوم به دو نوع دیگر تقسیم می‌شود: 1. اضافه تشریفی غیر اعتباری وجودی (اضافه حقیقی وجودی)؛ 2. اضافه تشریفی غیر اعتباری تشانی (اضافه حقیقی تشانی). در حکمت متعالیه پس از تثبیت عین‎الربط بودن معلول به علت، تبیین تشأنی از علیت و وحدت شخصی وجود شکل می‎گیرد؛ ازاین‌رو با از میان رفتن دوئیت وجودی حقیقی میان واجب و ماسوی، تباین و سنخیت وجودی جایی نخواهد داشت و عینیت نیز به حمل شایع مواطاه، به دلیل محدودیت همۀ تعینات وجودی در منظومۀ حکمت متعالیه، از اساس باطل است. بنابراین تنها تبیین سازگار با مبانی صدرایی، رابطۀ تشأنی خوهد بود که تفسیر علامه محمدتقی جعفری از عبارت قرآنی «نفخت فیه من روحی» با سنخیت تشأنی سازگار است. اما تفسیر علامه طباطبایی (ره) از این عبارت قرآنی نمی‎تواند مؤیدی بر سنخیت تشأنی خداوند متعال و انسان در منظومۀ حکمت متعالیه به‌شمار آید. ظاهر تفسیر علامه طباطبایی(ره) در المیزان مؤیدی بر سنخیت تشأنی خداوند متعال و انسان نیست، اما نظریۀ حکمی ایشان مبتنی بر سنخیت تشأنی است که با نظریۀ تفسیری علامه مانعة‎الجمع نیست.

علم و دین و مناسبات میان آنها که عناصر حقیقی در حیات معقول بشر هستند و با هم‌گرایی خویش، انسان را به رستگاری می‌رسانند، از مسائل مهم فلسفی هستند. بحث از رابطة علم و دین سابقه‌اى طولانى در غرب و جهان اسلام دارد. در مقالة حاضر، ضمن گزارش گوشه‌هایی از منازعاتی که طی قرن‌های متمادی، میان علم و دین شکل گرفته، با استفاده از نظر جان اف هات در کتاب علم و دین: از تعارض تا گفتگو، و بررسی دیدگاه علامه محمدتقی جعفری، رابطة علم و دین را بررسی می‌کنیم. همچنین با روش تحلیلی‌ـ‌توصیفی و تطبیق دیدگاه این‌دو متفکر، وجوه اشتراک و تمایز آنها روشن می‌شود. علامه جعفری و جان اف هات، هر دو با رویکرد تأیید موافق‌اند و معتقدند علم و دین، مؤید و مکمل هم‌اند؛ اگرچه هات میان رویکردهای تلاقی و تأیید، در تردد است و گاهی آنها را تلفیق می‌کند، ولی با اصرار می‌خواهد نشان دهد که یافته‌های علم را می‌توان در پژوهش‌های فلسفی و کلامی به‌کار برد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهند که با توجه به اندیشة این‌دو فیلسوف، می‌توان به هم‌گرایی دین و دانش حکم داد.

مواجهۀ فیلسوفان اسلامی با فلاسفۀ غربی از زوایای مختلف قابل بررسی است. علامه جعفری توجه بسیاری به آرای متفکران غربی دارد، از جمله برتراند راسل که جعفری به تحلیل شخصیت فکری و برخی آرای او پرداخته و در میان آثار خود مطالبی را از راسل نقل و نقد نموده است. دیدگاه‌های راسل در باب ماوراء‌الطبیعه، خدا، نظم جهان هستی، شرور جهان، هدف‌داری خلقت، نقش خدا در جهان و ریشه‌های گرایش به خدا، از جمله مباحث الهیاتی است که جعفری در آثار خود مطرح و تجزیه و تحلیل کرده است. از نظر جعفری از یک سو، راسل نکات مهمی را در باب جهان هستی و رابطۀ آن با ماورای طبیعت ارائه می‌کند و از سوی دیگر، مطالبی را دربارۀ خدا بیان می‌کند که نشانگر تعارضاتی در اندیشۀ اوست. تصور نادرست راسل از خدا ریشۀ بسیاری از اظهارات غیرمنطقی وی در برخی مباحث الهیاتی است. در این تحقیق بر اساس آرای علامه جعفری، نظرات الهیاتی راسل نقد می‌شود.

ثواب و عقاب یکی از مباحث مهم دینی است که در کلام، فلسفه، عرفان، اخلاق، تفسیر، فقه و اصول فقه مطرح می‌‌شود و اهداف و آثار خاصی در زندگی دنیوی و اخروی انسان دارد. در مقاله حاضر به‌‌روش کتابخانه‏ای و باشیوه توصیفی-تحلیلی، ماهیت و چیستی ثواب و عقاب را از دیدگاه علامه محمدتقی جعفری باتکیه بر کتاب شرح نهج‌‌البلاغه بررسی شد و به این سؤال که ثواب و عقاب چیست و رابطه بین عمل و ثواب و عقاب چگونه است، پاسخ داده شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که ماهیت ثواب و عقاب را با دو مفهوم می‌‌توان تبیین کرد: وجود رابطه علی و معلولی بین عمل انسان و ثواب و عقاب؛ تجسم اعمال درقالب مجسم شدن همه اعمال انسان در دنیا، در درون انسان و گاهی در بیرون و مجسم شدن همه آنها در آخر ت و قیامت.

مسئلۀ شر یکی از چالش‌های اصلی الهیات، و نیز یکی از موضوعات محوری فلسفه دین است. این مسئله به طور معمول با دو تقریر «برهان منطقی» و «برهان استقرایی» اقامه می‌شود و بر ناسازگاری شرور با وجود خداوند عالم، قادر و خیرخواه مطلق متمرکز است. تولی پاسخ‌های مسئلۀ شر را بر اساس پذیرش یا عدم پذیرش شرور ناسازگار با وجود خدا، به «ردیه‌های کلی»، «دفاعیه‌ها» و «تئودیسه‌ها» دسته‌بندی می‌کند. علامه جعفری هیچ‌کدام از پاسخ‌های مطرح در سنت فلسفی و کلامی اسلام به مسئلۀ شر را کافی ندانسته و مبانی جدیدی به صورت کلی مطرح کرده است و ازآنجاکه مفاد برخی سخنان ایشان شائبۀ ناسازگاری را در ذهن خواننده ایجاد می‌کند، شایستۀ گردآوری، تقریر و مقایسه با پاسخ‌های جدید به مسئلۀ شر هستند. از نتایج پژوهش حاضر این است که دیدگاه‌های علامه مستلزم بیانی دو مرحله‌ای دربارۀ مسئلۀ شر است. ایشان در مرحلۀ نخست، ابتلائات و ناملایمات را همچون شرطی برای استکمال یا رسیدن به «من ملکوتی» می‌داند که نوعی تئودیسۀ ایرنائوسی است، و با تئودیسۀ پرورش روح هیک مقایسه‌پذیر است. ایشان در مرحلۀ دوم، معتقد است انسان با عبور از «خود طبیعی» و رسیدن به منِ ملکوتی، به‌نوعی «فهم برین» دست می‌یابد که هیچ‌گونه شری نمی‌بیند؛ ازاین‌رو به توجیه شرور نیازی نیست، و این را می‌توان یک «ردیۀ کلی» بر وجود شرور دانست.