جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عنوان ایثار یکی از ارزش های متعالی در اسلام به شمار می رود و مفهوم ایثار بیانگر روحیه فداکاری و بخشش برای افراد انسانی است. از اینرو ایثار یکی از اصلی ترین ویژگی های اخلاق اسلامی و بیان سیره رفتاری مسلمان نیز محسوب می شود که تعدادی از علما و فیلسوفان در طول تاریخ به بررسی این ارزش اسلامی توجه کرده و در عصر حاضر یکی از این فیلسوفان و علمای بزرگی که در تفسیر و تعمیم آن توجه کرده است، عالم بزرگ ایرانی آیت الله مصباح یزدی است. در بینش قرآنی آیت الله مصباح یزدی ایثار بیانگر مبانی و ارزش های بزرگ انسانی است که بر اساس موازین اخلاقی و دینی، شخصیت انسان را شکل می دهد و ایثار یکی از آموزه های بلند قرآنی است که فرامین اسلام، مردم را به کسب و گسترش آن تشویق و دیگران را به استفاده از آن در برخورد فرد با دیگران در جامعه اسلامی ترغیب می کند و با تعمیم و توجه به این مفهوم متعالی لاجرم جامعه متحول شده و زیبایی های اخلاقی گسترش می یابد. این تحقیق با رویکرد توصیفی و تحلیلی شکل گرفته است و اهمیت آن ناشی از تعالی وبلندی این مفهوم است که تعمیم آن در حقیقت گسترش اخلاقیات اسلام و منافع آن بر منافع شخصی تقدم دارد و مهمترین نتایج که بدست آمد این است که مصباح یزدی یکی بزرگترین متفکران برجسته ای اسلامی است که به مفهوم ایثار از منظر قرآن کریم پرداخته است. علامه مصباح یزدی در این زمینه تاکید می کند که ایثار پیوندی تنگاتنگ با تقوا و بندگی خداوند متعال دارد و از نظر علامه مصباح یزدی ایثار از آگاهی فرد و حقیقت هستی و به هم پیوستگی همه موجودات هستی نشأت می گیرد و از اینرو مؤمن واقعی متوجه می شود که مصلحت دیگران جزء مصلحت شخصی اوست و فداکاری در راه دیگران فداکاری در راه خدای متعال است. بنابراین ایثار نمایانگر تجلی عملی ایمان و توحید است.

در مورد اهمیت تزکیه نفس و داشتن اخلاق اسلامی امام راحل (ره) اینچنین بیان نمودند: 'هر قدمی که برای تحصیل علم بر می دارید، قدمی هم برای کوبیدن خواسته های نفسانی، تقویت قوای روحانی، کسب مکارم اخلاق، تحصیل معنویات و تقوا بردارید'. برای حصول این منظور نیاز بود به موضوع اخلاق اسلامی با منطقی خاص پرداخته شود و نه با عناوین پراکنده. لذا کتاب اخلاق اسلامی که بنا بر نظرات آیت الله محمدتقی مصباح یزدی (ره) نوشته شده است، انتخاب گردید. فقیهی که در وصف آن رهبری اینچنین فرمودند: (ایشان) فقیه، فیلسوف، متفکّر، صاحب‌نظر در مسائلِ اساسی اسلام و یکی از وجودهای مبارک و مغتنم و منبع فکر و اندیشه‌ی بی‌غلّ و غش معارف اسلامی در دوره‌ی ما هستند. بنا بر نظرات این مفکر عظیم الشأن اسلام، اخلاق اسلامی، بنا بر متعلق های افعال، به اخلاق الهی، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و اخلاق محیط زیست تقسیم شده و در این کتاب از درس پنجم تا آخر کتاب بحث شده است. به اضافه همه این چهار تقسیمات از حیث فضایل و رذایل اینها هم مورد بررسی قرار گرفته است. مطالب این کتاب به دوازده درس تقسیم شده است. چهار درس ابتدایی مشتمل بر مبانی اخلاق اسلامی و مابقی درسها در مورد فضایل و رذایل اخلاقی صحبت کرده است. شرح کوتاه از دروس پنجم تا دهم که فعلاً ترجمه شده و نصف کتاب را تشکیل می دهد به شرح ذیل می باشد: 1)درس پنجم: اخلاق الهی - 1 عناوین بررسی شده: تأثیر خداشناسی در اخلاق، بندگی و عبادت، دعا، ذکر، اِخبات، خشوع، شرمساری، تقوا، اخلاص 2)درس ششم: اخلاق الهی - 2 عناوین بررسی شده: تأثیر ناآگاهی و غفلت از خداوند در رذایل اخلاقی انسان مرتبط با خدا، غفلت، کفر، شرک، نفاق، استکبار، گناه ،درخواست از غیرخدا، ناامیدی از رحمت خدا، ایمنی از مکر الهی، ریا 3)درس هفتم: فضایل اخلاق فردی عناوین بررسی شده: حقیقت جویی، آزاداندیشی، عزت نفس، نظم، اعتدال، زهد، قناعت، مهار غریزه جنسی، محاسبه نفس 4)درس هشتم: رذایل اخلاق فردی عناوین بررسی شده: خودفراموشی، دنیاگرایی، پیروی از هوای نفس، عُجب و کبر، تعصب، پیروی از ظن و گمان، سستی و تنبلی 5)درس نهم: فضایل اخلاق اجتماعی - 1 عناوین بررسی شده: وفای به عهد، امانت داری، عفو و گذشت، خوش رویی، مدارا، مودّت و اخوّت با مؤمنان، نفرت از دشمنان دین، وجدان کاری، خیرخواهی، خانواده گرایی 6)درس دهم: فضایل اخلاق اجتماعی - 2 عناوین بررسی شده: عدالت، امربه معروف و نهی از منکر، راست گویی، شنیدن سخن حق، بخشش مال، نیکی به والدین به‌علاوه این ترجمه از زبان فارسی به زبان اردو انجام شده است که یکی از زبان‌های مهم دنیاست. با یک سرچ ساده می توان دید که 230 میلیون نفر در دنیا از این زبان استفاده می کنند. این امر اهمیت این ترجمه را نمایان می سازد.

فلسفه اخلاق شاخه‌ای از علم فلسفه است که به پرسش‌های عقلانی و بنیادین اخلاقی می‌پردازد. استاد مصباح یزدی از نخستین کسانی بودند که در حوزه مباحث فلسفه اخلاق که قبل از انقلاب اسلامی رایج نبود، ورود پیدا کردند. از جمله نظریه‌های مطرح در خصوص «فلسفه اخلاق»، نظریه حضرت آیت‌الله مصباح یزدی(ره) است که به دلیل داشتن امتیازات متعدد، امروزه از رایج‌ترین نظریه‌ها در این موضوع است. با وجود اینکه ضرورت پرداختن به بحث اخلاق و ریشه و فلسفه اخلاق در میان مسلمانان به دلیل رواج معارف دینی و سفارش‌های دین اسلام به رعایت اخلاق کمتر احساس می‌شود علامه مصباح یزدی با تمرکز بر این مبحث به بسیاری از شبهات مطرح شده در این حوزه پاسخ داده و با طرح پرسش‌ها و شبهات دیگر مکاتب اخلاقی؛ ضرورت پرداختن به این بحث را نیز روشن کرده‌اند. ایشان در زمینه فلسفه اخلاق نو‌آوری‌ها و ابتکاراتی داشته و به شیوه‌ای نو و کاملاً نظام یافته، جامع و مدون به فلسفه اخلاق پرداخته‌اند. برخی از نوآوری‌ها و نظرات ایشان کاملا ابتکاری و برخی دیگر الهام گرفته از نظرات فیلسوفان گذشته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی ابتکارات فلسفه اخلاقی علامه مصباح یزدی، به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است و به بیان و بررسی ابتکارات علامه مصباح یزدی در حوزه مباحث فلسفه اخلاق، می‌پردازد. هدف اصلی از انجام این پژوهش جمع‌آوری نوآوری‌های آیت‌الله مصباح یزدی در مورد فلسفه اخلاق در قالب یک رساله است. از مهم‌ترین نوآوری‌های ایشان در زمینه فلسفه اخلاق می‌توان به «نظام‌سازی برای اخلاق اسلامی» و «نقد و بررسی سایر مکاتب اخلاقی»، «تطبیق اخلاق عرفانی و نقلی با اخلاق فلسفی» و همچنین «طرح نظریه ضرورت بالقیاس بودن باید اخلاقی» اشاره کرد. «جامعیت»، «اتقان مباحث و تنقیح منسجم مبانی»، «توجه به سؤالات مطرح در فلسفه اخلاق» و «ارائه نظریه از رهگذر نقد مکاتب غربی» را می‌توان از جمله ویژگی‌های مهم این نظریه دانست.

یکی از مباحث مهمی که در خصوص ایمان مطرح میشود، این مساله است که آیا ایمان مطلوب، ایمانی است که از طریق دلیل، اعم از دلیل عقلی و غیرآن، به دست بیاید، و یا اینکه ایمان مطلوب، حاصل یک سیر درونی و شخصی میباشد؟ در یک طرف ارادهگرایانی چون سورن کرکگور معتقد هستند ایمان حقیقی محصول ارادهی آزادانهی انسان بوده و با یک جهش به وادی ایمان به دست میآید. در طرف دیگر عقلگرایانی چون علامه مصباح (ره)، ضمن تاکید بر نقش اراده در حصول امری اختیاری به نام ایمان، ایمان را دارای بعد شناختی نیز میدانند. اهمیت حل این مساله به میزان اهمیت خود ایمان دینی است. همچنین حل شدن این مساله میتواند کمک شایانی را در زمینهی نوع تبلیغ دین (احساسی و یا شناختی- احساسی) در حق مبلغان دینی انجام بدهد. هدف ما در این پژوهش، این است که با بررسی اقوال اندیشمند مسیحی، سورن کرکگور، و سپس تطبیق آن بر نظرات اندیشمندان اسلامی، به خصوص علامه مصباح (ره)، به یک نگاه جامع و دقیق نسبت به نقش عقل و اراده در ایمان نائل بیاییم. پس از بررسی و تطبیق کلمات و عبارات اندیشمندان مذکور، به این نتیجه رسیدیم که نظریهی ارادهگروانهی کرکگور، علی رغم نکات بسیار مفیدی که در دل خود دارد، خالی از اشکال نیز نمیباشد. توجه به حقیقت درونی ایمان، ارائهی تصویری صحیح از انسان دوبعدی و دیالکتیک وجودی او، تاکید بر اهمیت عشق الهی و همچنین تبیین آثار ایمان دینی، از نقاط قوت این نظریه است. همچنین منحصر دانستن ایمان به بعد درونی، از بین بردن امکان دفاع عقلانی از ایمان دینی، اعتقاد به تجسد و سعی در توجیه آن به عنوان یک آموزهی غیر قابل دفاع عقلانی، شرعی دانستن ملاک حسن و قبح اعمال و همچنین ارائهی تقسیمی نادرست و بدون ملاک از مراحل زندگی انسان، از نقاط ضعف این نظریه است.

بحث پیرامون حقیقت اوامر و نواهی الهی از دیرباز مورد توجه اندیشمندان بوده است. مسأله محوری این بحث عبارت است از آن که آیا موارد امر و نهی خداوند، پیش از تعلق دستور الهی متصف به خوب و بد می‌شوند یا این حکم خداوند است که آنها را خوب و بد می‌گرداند. این مسأله در قالبی عام‌تر پیرامون تمام گزاره‌های هنجاری اخلاقی مطرح می‌شود و بر این اساس واقع‌نما بودن یا اعتباری بودن گزاره‌های اخلاقی محل نزاع واقع می‌گردد. همچنین در پسِ این مسأله، سوال دیگری مطرح می‌شود که اگر گزاره‌های اخلاقی و شرعی واقع‌نما دانسته شدند، این واقعیت کدام است و تبیین فلسفی آن به چه شکل است؟ هدف از نگارش این تحقیق پاسخ به پرسش ابتدایی به اجمال و پرداختن به پرسش دوم به تفصیل بوده است، چراکه نحوه پاسخ به این دو مسأله تأثیر شگرفی اولاً در نگاه مخاطبین احکام شرعی و اخلاقی می‌گذارد و ثانیاً موجب بروز تحولات چشمگیری در علوم انسانی می‌شود. روشی که در این تحقیق از آن بهره برده‌ایم، روش تبیینی-تحلیلی است که بر اساس آن نظریات و فرایندهای مورد بحث به تفصیل بیان شده و مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. نتیجه‌ای که از این تحقیق حاصل گشت عبارت بود از این که گزاره‌های شرعی همچون تمام گزاره‌های اخلاقی، حاکی از واقعیتی عینی در ورای خواست و دستور خداوند متعال هستند. همچنین روشن گشت که این واقعیت، حقیقتی از سنخ علیت دارد و بر اساس آن ضرورت بالقیاس در فرایند رسیدن به سعادت یعنی همان کمال اختیاریِ حقیقی، جاری و ساری است.

کمال نهایی انسان بر اساس اصول حاکم بر علم‌النفس فلسفی از منظر علامه مصباح یزدی، در گرو «یافت شهودی فقر وجودی» یا «به فعلیت رسیدن شناخت ناآگاهانه و اشتداد علم حضوری به حقیقت نفس و ارتباط تکوینی با خدای متعال» است. پژوهش حاضر درصدد بررسی نقش «ذکر» در تکامل نفس است. ازاین‌رو سؤال اساسی آن است که «توجه به خدا» چگونه موجب «اشتداد علم حضوری نفس به خود و خداوند» می‌شود؟ سؤال دیگر آن است که آیا توجه به خود، موجب تقویت علم حضوری به نفس است یا تضعیف آن؟ این در حالی است که در بیانات علامه مصباح یزدی، سخنانی به نفع هر دو دیدگاه مطرح شده است. هدف این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده، پاسخ به این پرسش‌ها بر اساس مبانی خاص ایشان است. نتیجة حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که میان توجه به خود و توجه به خداوند، نوعی یگانگی برقرار است؛ به‌گونه‌ای‌که تقویت و اشتداد علم حضوری به خود، علم حضوری به خداوند را نیز در پی دارد. بنابراین، توجه به ذات نفس با تکامل نفس سازگار است، و توجه به مراتب دیگر، ناسازگار با آن.

فلسفه به شناخت هستی می‌پردازد و فیلسوف به‌جهت تحصیل این هدف، به بررسی مسائل عام هستی می‌پردازد. در میان مسائل فلسفی برخی از آن‌ها بنیادی‌ترند به این صورت که اتخاذ نظر در آن‌ها به شکل مستقیم و غیر مستقیم در دیگر مسائل فلسفه تأثیر می‌گذارند. شاید بتوان چنین ادعا کرد که ملاصدرا مسئله اصالت وجود را ریشه‌ای ترین مسئله فلسفه دانسته با این حال در همین مسئله اساسی، خوانش‌های متعددی شکل گرفته است که بالتبع، پیگیری لوازم این خوانش‌ها نتایج متفاوتی را در دیگر مسائل فلسفه به‌دنبال خواهد داشت. علامه مصباح قبل از ورود به محل نزاع و ارائه دلیل بر اصیل بودن وجود، تأکید ویژه‌ای بر روشن شدن سوال اصلی و محل نزاع اصالت وجود یا ماهیت دارند؛ چنان‌چه طرح مسئله به خوبی صورت پذیرد، اصیل دانستن وجود، بدیهی و یا قریب به بدیهی خواهد بود. از دیگر برجستگی‌ها و امتیازات خوانش ایشان، تأکید ویژه بر شناخت دقیق چگونگی شکل‌گیری مفاهیم، اقسام آن‌ها و احکام مربوط به هر قسم از مفاهیم است، نیز تفکیک میان احکام مفاهیم و احکام الفاظ و احکام واقعیت خارجی در منظومه فکری ایشان دارای اهمیت است. از دیگر مسائل مورد توجه در منظومه فکری علامه مصباح، توجه به مراتب اعتبار است که عدم ارائه تحلیل درست از آن، طیف وسیعی از مغالطات را به‌دنبال داشته و فیلسوف را از دامن هستی‌شناسی به وادی هستی‌تراشی می‌اندازد. ثمره این دقت ممتاز در هستی‌شناسی، قول به اصالت وجودی است که هیچ‌گونه حقیقت دیگری(از جمله حقیقت لابشرط) چه به‌صورت جداگانه و چه در ضمن وجود و یا به‌تبع آن را نمی‌پذیرد. امتداد این خوانش در مباحث مهم فلسفی نظیر «تبیین نحوه واقع‌نمایی مفاهیم»، «تبیین واقع‌نمایی قضایای گوناگون»، «نفی هیولای بدون فعلیت»، «قبول حرکت جوهری»، «وحدت و کثرت»، «تبیین تشکیک طولی وجود»، «وجود رابط»، «اثبات کامل مطلق»، «تبیین توحید افعالی» و «نفی جبر و تفویض» نمایان می‌شود. در این رساله سعی شده تا با روشی تحلیلی و با استناد به آثار مکتوب و شفاهی علامه مصباح، ابهامات احتمالی از ترسیم محل نزاع اصالت وجود زدوده شود و با پیگیری لوازم این خوانش در دیگر مباحث هستی‌شناسی، میزان تأثیر و کاربرد این مسئله بنیادین را در دیگر حوزه ها بنمایانیم.

مسأله ولایت یکی از مسائل اساسی و حائز اهمیت است که همه عرصه‌های دین را از هدایت ظاهری و پنهان، دینی و اجتماعی گرفته تا امامت و خلافت و... را شامل می‌شود. در اعتقاد شیعه و تصوف اسلامی، ولایت مانند روح در کالبد دین است که در آن جان می‌دهد. زیرا استواری و تداوم دین و حیات دینی پیروان آن در گرو حضور نگهبانی از مرزهای آن است و این معنا اقتضا می‌کند که چنین شخصی به همه این حدود و احکام دانا و آگاه باشد. این مهم تنها می‌تواند برای کسی باشد که به بالاترین درجات تقرب به حق رسیده باشد و دارای مقام ولایت مطلقه باشد تا بتواند علم دینی و معرفت به مبدأ هستی پیدا کند. از نظر شیعیان چنین شخصی شخص امام معصوم (علیه السلام) و از نظر اهل سنت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و طبق فرموده صوفیان وصی کامل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است. کمتر کسیپیدا می‌شود که اهمیت موضوع ولایت را در دیدگاه شیعه، هرچند مختصر، درک نکنند، اما حتی به عقیده برخی، تشیع و ولایت مترادف هستند، به گونه ای که معنای یکی، دیگری را مطرح می کند. شاید اگر اینطور بیان کنیم که ولایت در عرفان، خصوصا در مکتب ابن عربی دارای اهمیت مشابه بوده است، بیهوده نگفته‌ایم

فلسفه تجربی یکی از مهم‌ترین مکاتب فکری معاصر به شمار می‌رود که تأثیری گسترده بر تمامی حوزه‌های معرفتی جدید و حتی بر رفتارها و کنش‌های فردی و اجتماعی انسان معاصر نهاده است. این پژوهش با تمرکز بر فلسفه تجربی به عنوان بنیادی برای علوم انسانی نوین، در پی آن است که مباحث اصلی این حوزه را بر پایه معرفت‌شناسی و متافیزیک بررسی و تحلیل کند. هدف از انتخاب این موضوع، تبیین جایگاه فلسفه علمی و نقش بنیادین آن در شکل‌گیری و تحول علوم انسانی معاصر است. در این راستا، نشان داده می‌شود که مکتب تجربی دو وجه دارد: وجه نخست، مکتب تجربی در تقابل با مکتب عقلی است که پیشینه‌ای در تاریخ اندیشه فلسفی دارد؛ اما وجه دوم آن، فلسفه علمی به مثابه بنیان فلسفی علوم و مکاتب فکری جدید است، به گونه‌ای که می‌توان عمده مکاتب فکری معاصر را در ذیل این فلسفه، به معنای فاصله گرفتن از متافیزیک یا فلسفه وجودی، تحلیل کرد. نشانه های این فلسفه از اواخر قرون وسطی آشکار شد و با آرای دکارت و بیکن تکوّن یافت و در ادامه با آرای جان لاک، هیوم و پیروان آنان گسترش یافت و در فلسفه کانت با نقد عقل نظری تعمیق یافت و سرانجام در مکتب پوزیتیویسم منطقی به اوج خود رسید. فلسفه تجربی بر اصول و لوازمی مانند اسمی‌گرایی، ظاهرگرایی، کمّی‌گرایی و ذات‌گرایی استوار است و تأثیری ژرف بر پیدایش علوم انسانی جدید، از جامعه‌شناسی آگوست کنت، اقتصاد آدام اسمیت، زیست‌شناسی چارلز داروین و تعریف دین طبیعی در اندیشه دیوید هیوم نهاده است. این پژوهش با رویکردی تحلیلی-انتقادی به نقد این مکتب و مبانی آن می‌پردازد و در این مسیر از دیدگاه‌های انتقادی علامه مصباح یزدی بهره می‌گیرد؛ اندیشمندی که اهتمام ویژه‌ای به مبانی فلسفی علوم انسانی داشته و ریشه مسائل این علوم را در مبانی و بنیادهای آن جست‌وجو می‌کرد، نه صرفاً در نتایج یا برخی گزاره‌های آن. وی بر آن بود که معرفت تجربی و فلسفه علمی خود مبتنی بر روش عقلی و مبانی متافیزیکی و وجودی‌اند؛ از این‌رو نظریه شناخت در اندیشه او همچون سنت فلسفه اسلامی، مبناگرایانه است. همچنین فلسفه مطلوب از دیدگاه او در حکمت متعالیه صدرایی تبلور می‌یابد که با معرفت وحیانی نیز همسویی دارد. بر این اساس، وظیفه علوم انسانی در نگاه ایشان، بازگشت به مبانی عقلانی و متافیزیکی است تا بتواند سعادت واقعی انسان را تأمین کند. پژوهشگر در این رساله بر این باور است که مسیر تحول در علوم انسانی از بازاندیشی در ریشه‌های متافیزیکی آن آغاز می‌شود، سپس با بازسازی فلسفی ناظر بر علم و در نهایت با بازخوانی علوم انسانی در سطح تخصصی، زمینه اصلاح، بازسازی یا تأیید آن‌ها فراهم می‌گردد.