جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسألة معاد جسمانی از دیرباز مورد توجه متکلمان و فلاسفة مسلمان بوده است. متکلمان و اهل تفکیک با استناد به برخی از ظواهر آیات قرآن، و نیز برخی از روایات، معاد جسمانی عنصری را نتیجه گرفته‌اند؛ اما به عقیدة ملاصدرا، گرچه متکلمان و فلاسفه در تبیین مسائل مربوط به مبدأ توفیقاتی داشته‌اند، اما در توجیه آموزه‌های معاد موفق نبوده‌اند. یک دسته از آیات مورد استناد متکلمان و اهل تفکیک برای اثبات اینکه جسم اخروی، عنصری و از جنس جسم دنیوی است، آیات خروج از قبر است. این آیات که با دید ابتدایی، ظهور در بطلان معاد مثالی صدرایی دارد، حکایت می‌کند که انسان‌ها روزی از قبر خارج و وارد عالم آخرت می‌شوند. متکلمان و اهل تفکیک با استناد به همین آیات، خارج‌شوندة از قبر را «بدن عنصری» می‌دانند، و آنچه وارد عالم آخرت می‌شود، انسانی می‌دانند که به بدن عنصری بازگشته است. در این مقاله به روش توصیفی، تحلیلی و با استناد به ظواهر آیات قرآن کریم و به‌صورت تفسیر قرآن‌به‌قرآن؛ نظریة متکلمان و اهل تفکیک تحلیل و نقد شده است. در این راستا، نظریة ملاصدرا نیز مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته، و در‌نهایت نشان داده شده است که دیدگاه ملاصدرا در معنای قبر و به‌طور کلی تفسیر آیات خروج از قبر، هماهنگی بیشتری با ظواهر قرآن دارد. اما دیدگاه متکلمان و اهل تفکیک، نه‌تنها با ظواهر آیات قرآن سازگار نیست، بلکه از آن فاصله گرفته‌ و به تأویل بی‌قاعده‌ روی آورده‌اند.

«الحیاة» مجموعه ایست علمی، پژوهشی و تخصصی که در آن تعالیم اسلام، بر پایه قرآن کریم و حدیث شریف توسط علی و محمد و محمدرضا حکیمی تدوین و عنوان گذاری و فصل بندی شده، که راه یک زندگی آزاد و پیشرو را، هم برای فرد و هم برای جامعه، نشان می‌دهد. این اثر توسط احمد آرام ترجمه شده است. «الحیاة» مجموعه ایست دایرة المعارف گونه، منعکس کننده یک نظام فکری- عملی به دست آمده از متن اسلام، شامل پاسخ به بسیاری از مسائل زندگی متحول انسانی، بر پایه پی ریزی حاکمیتی درست. بنا بر این این کتاب تنها مجموعه‌ای از آیات و احادیث نیست، بلکه تنظیم جهان شناسی و ایدئولوژی اسلامی است با التزام دقیق به اینکه این جهان شناسی و ایدئولوژی به دست آمده از قرآن و حدیث و از فهم مجموعی و موضوعی آنها باشد. از این رو «الحیاة» عرضه کننده یک نظام مکتبی و یک جریان پیوسته است نه فصل‌هایی پراکنده و موادی گزیده و فاقد ارتباط اندام وار، بلکه بابها و فصل‌های آن یکسر، یک پیکره واحد شناختی و فکری و عملی را ارائه می‌کند و یک جهان نگری فراگیر را در پیش دیده‌ها می‌نهد. مولف سعی کرده برای اینکه کتاب از اعتبار خاصی برخوردار باشد موارد ذیل را رعایت کرده است: ۱- آیات قرآن کریم: در آغاز فصل‌ها و عناوین مسائل، در بیشتر موارد، آیات قرآن کریم ذکر شده و به «ثقل اکبر» استناد گشته است. ۲- انطباق مضمونی احادیث با آیات، که نشان دهنده شرح و تفسیر و بیان بودن روایات و احادیث نسبت به تعالیم قرآنی است. ۳- تعاضد مضمونی احادیث الف: انطباق مضامین دیگر احادیث با احادیث نبوی که خود نشانگر اینست که احادیث ائمه طاهرین- علیهم‌السّلام- در همان راه و همان تعلیم و همان خط شناخت و اقدام فرمایشات نبوی است. ب: تعاضد مضمونی احادیث امامان، خود این احادیث نیز با یکدیگر هماهنگی استوار و حرکتی همگون دارند و هر یک مضمون دیگری را تایید می‌کند. خود این تعاضد مضمونی موجب اعتماد به مضمون حدیث می‌گردد. ۴- ذکر مآخذ: علاوه بر آدرس آیات قرآن کریم، ماخذ هر حدیث نیز به همراه آن نام برده شده است. و این مآخذ در نوع خود معتبر است به ویژه آنکه بیشتر آنها، مستقیم و غیر مستقیم، از مصنفات قدما و کتب اربعه و... که هر کدام به گونه معتبر تلقی می‌شوند، فراهم آمده‌اند. کتاب با سرآغازی بر ترجمه فارسی و سپس مقدمه‌ای آغاز می‌شود. و مشتمل بر ابوابی چند است و در هر باب فصولی گنجانده شده است. کتاب سرشار است از موضوعات متنوع و گوناگون که از آیات شریفه قرآن و احادیث معصومان- علیهم‌السّلام- فراهم آمده است. در پایان هر باب عنوانی «نگاهی به سراسر باب» به چشم می‌خورد مقصود از آن اینست که اگر چه به صورتی بسیار فشرده- اندیشه و رهنمونی‌ای که مواد هر باب به دست می‌دهد، با خواننده در میان نهاده شود و پرتوی بر این داده‌ها افکنده گردد.

این پژوهش، دیدگاه مکتب تفکیک و علامه طباطبایی را در ارتباط با عقل و وحی مورد بررسی قرار می‌دهد. موسّسان وپیروان مکتب تفکیک نظریاتی را مطرح می‌کنند که حاصل این نظریات، دستاوردهای فلسفی و عرفانی را به چالش می‌کشد. در این مکتب، بر جدایی سه راه و روش معرفت، یعنی جریان «وحی، عقل و کشف» تأکید می‌شود. عقل، نوری مجرد، بسیط، ظاهر بالذات و مظهر للغیر و موجود مستقل خارجی تلقی می‌شود که با عقل فلسفی مغایرت دارد؛ زیرا عقل فلسفی با نفس انسان سر و کار دارد که از نظر آنان موجودی مادی و ظلمانی است. علم نیز همانند عقل، نور مجرد و خارج از حقیقت انسان محسوب می‌شود. معارف بر دو قسم بشری و الهی تقسیم می‌شوند. این دو معرفت، جدای از یکدیگر قرار دارند و دارای اوصاف مختص به خود می‌باشند. معرفت بشری متشکل از عقل فلسفی است که با روش قیاسی و با تألیف مقدمات به یقین نائل می‌شود لیکن مطابقت آن با واقع قابل اعتماد نیست. در حالی که معارف الهی بر «تذکر« استوار است که یقینی و قابل اعتماد است. بر اساس نگرش مکتب تفکیک، اعتقاد به حجیت محکمات و ظواهرآیات و روایاتی که تواتر لفظی یا معنوی دارند فطری است؛ لذا احتیاج به اقامه ی برهان عقلی ندارد. بنابراین اصالت براهین عقلی نمی تواند مقّدم بر ظواهر و محکمات باشد. همچنین با یادآوری دو نوع عقل نوری(فطری) و اصطلاحی(فلسفی)، عقل فطری با وحی معارضه نمی‌کند. تعارض ممکن است بین دلیل نقلی و عقل اصطلاحی فرض شودکه یا درباب معارف الهی است و یا در باب غیوبی است که خداوند متعال علم آنها را از دیگران مخفی داشته است. در هردو صورت تقدم با دلیل نقلی است. علامه طباطبایی«ره» که مدافع هماهنگی «قرآن، برهان و عرفان»، است تفکر و بصیرت عقلی و فلسفی را جزء متن دیانت اسلامی محسوب می‌کند. وی فلسفه را مقابل وحی قرار نمی‌دهد بلکه آن را علمی می‌داند که انسان را در درک عمیق وحی یاری می‌کند و معتقد است بین روش انبیا در دعوت مردم به حق و آنچه که انسان از طریق استدلال درست و منطقی به آن دست می‌یابد فرقی وجود ندارد. تفاوت تنها در این است که پیامبران از مبدأ غیبی استمداد می‌جستند. علّامه، همواره بر لزوم هم سویی عقل با وحی تأکید می کند و معتقد است اگر تعارض بین استنتاج ظنی وحی و استنتاج قطعی عقل به وجود بیاید باید وحی را طوری تفسیر کرد که مطابق با عقل باشد.

در این کتاب پس از مروری بر سنت فلسفه‌ستیزی در جهان مسیحیت و اسلام، مهم‌ترین آموزه‌های مکتب تفکیک مطرح و نقد می‌شوند. سپس روش‌شناسی طرفداران این مکتب مورد توجه قرار می‌گیرد و آن‌گاه آراء شخصیت‌های برجستۀ این جریان فکری و چالش‌هایی که آنان با شخصیت‌های برجسته‌ای مانند علامه طباطبایی داشته‌اند کاویده می‌شود. کتاب حاصل جمع‌آوری ۱۳ مقاله نویسنده درباره مکتب تفکیک، نوشته‌شده در سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۰ و یک گفت‌وگو مربوط به سال ۱۳۹۵ می باشد. مهم‌ترین آموزه‌های مکتب تفکیک عبارت‌اند از: جدایی راه دین از فلسفه و عرفان؛ برتری شناخت دینی؛ استناد این شناخت به قرآن و حدیث؛ اتکا به ظاهر آیات و روایات و سرانجام رد هرگونه تأویل. مکتب تفکیک کارش را با نقادی فلسفه و بی‌اعتبارسازی آن آغاز می‌کند، اما می‌کوشد از طریق آن کسب اعتبار کند. شاید در متون معاصر حمله‌ای تندتر و بی‌رحمانه‌تر از نقدهای طرفداران این مکتب به فلسفۀ اسلامی نتوان یافت، اما در همین متون بزرگان این مکتب «فیلسوف تفکیکی» لقب می‌گیرند. مدعیان تفکیک ما را به نوعی خاص از عقلانیت دعوت می‌کنند که به نظر می‌رسد با عقلانیت رایج تنها اشتراک لفظی دارد. آنان ما را به تعبد و قبول آموزه‌ها و رازهایی فرامی‌خوانند که نه‌تنها برای آنها دلیلی به دست نمی‌دهند، که حتی معتقدند ما توان ادراکشان را نیز نداریم.