جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

- بیان مساله در قرآن کریم آیات الهی در زمینه های مختلفی نازل شده است که هرکدام دارای اهمیت و هدف خاصی میباشد،در این میان آیات مربوط به ولایت همواره مورد توجه دانش پژوهان و اندیشمندان در علوم قرآن و حدیث بوده است.مفهوم «ولایت» از مفاهیم بنیادین و سرنوشت‌ساز در نظام فکری اسلام است که پیوندی ناگسستنی با توحید، تشریع احکام الهی و استمرار هدایت امت پس از رسول اکرم(ص) دارد. آیات متعددی در قرآن کریم به این مفهوم اشاره دارند که در میان مفسران فریقین (شیعه و سنی) مورد توجه و تأویل‌های گوناگون قرار گرفته‌اند. سوره‌های آل عمران و مائده به دلیل دارا بودن آیات صریح و کلیدی مرتبط با ولایت، همواره کانون بحث‌های تفسیری و کلامی بوده‌اند. اختلاف‌نظر در فهم این آیات، نقش بسزایی در شکل‌گیری تمایزات اعتقادی، به ویژه در مسئله امامت و رهبری جامعه اسلامی پس از پیامبر(ص)، بین شیعه و اهل سنت داشته است.در این میان، تفاسیر معاصر هر یک از مذاهب، بازتاب‌دهنده رویکردهای فکری و پاسخگوی نیازهای عصر خویش هستند. تفسیر نمونه اثر آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، به عنوان یکی از مهم‌ترین تفاسیر اجتهادی-تحلیلی و عقلی معاصر شیعه، با تأکید بر جنبه‌های عقلی، کلامی و استناد به روایات اهل بیت(ع)، دیدگاه مشخصی را در تبیین آیات ولایت و استنباط دلالت‌های آن بر امامت ارائه می‌دهد. از سوی دیگر، تفسیر المنار تألیف محمد رشید رضا (با بهره‌گیری از دروس شیخ محمد عبده)، به عنوان تفسیری پرنفوذ در جهان سنت، با رویکردی اصلاح‌گرایانه، اجتماعی، سیاسی و با محوریت مصلحت امت، به بازخوانی مفاهیم اسلامی از جمله ولایت پرداخته و دیدگاه خاص خود را در این زمینه عرضه کرده است. وجود تفاوت‌های مبنایی در نگرش این دو تفسیر (مانند مبانی کلامی، جایگاه عقل، نوع نگاه به سنت و روایات، و اولویت‌های اجتماعی-سیاسی) و نیز اشتراکات احتمالی آنها در برخی جنبه‌ها، مقایسه تطبیقی آرای آنها در مورد آیات ولایت را به پژوهشی ضروری و راهگشا تبدیل می‌کند. پژوهش حاضر با عنوان «بررسی تطبیقی آیات ولایت در سوره های آل عمران و مائده با تکیه بر تفاسیر المنار و نمونه»، در صدد است تا با تمرکز بر آیات مشخص مرتبط با ولایت در این دو سوره، به این پرسش‌های زیر پاسخ دهد: 1. دیدگاه‌های تفسیر المنار(رشید رضا) و تفسیر نمونه(مکارم شیرازی) در مورد دلالت، شأن نزول و مفاد آیات ولایت در سوره‌های آل عمران و مائده چیست؟ و بر چه مبانی استنباطی استوار است؟ 2. اشتراکات و تفاوت ها در دیدگاه‌های این دو تفسیر در تبیین آیات ولایت مورد نظر کدامند؟ 3. این دیدگاه‌های تفسیری متفاوت،چه بازتابی در تبیین مفهوم ولایت (اعم از تکوینی، تشریعی، سیاسی، معنوی) و به تبع آن، در نظام فکری (به ویژه در مسئله امامت و رهبری) و نگرش اجتماعی-سیاسی هر یک از دو مکتب نسبت به جامعه اسلامی داشته‌اند؟ انجام این پژوهش تطبیقی، علاوه بر ارائه تحلیلی روشن‌تر از دیدگاه‌های دو تفسیر معتبر و پرنفوذ فریقین درباره آیات محوری ولایت، می‌تواند به درک عمیق‌تر مفهوم ولایت در جامعه مسلمانان و غنابخشی به مطالعات تفسیر تطبیقی معاصر کمک کند.

قرآن کریم به عنوان منبع اصلی هدایت، نیازمند تفسیر دقیق است؛یکی از تفاسیر معاصر که کم تر به بررسی دیدگاه های آن پرداخته شده است، تفسیر الفرقان می باشد در این تحقیق به بررسی و نقد دیدگاه های مفسر حول آیات اعتقادی در سوره مائده می‌پردازیم. برخی مبانی تفسیری دکتر صادقی تهرانی، مانند قطعی‌الدلاله بودن تمام آیات، مادی بودن روح انسان، اطلاق حداکثری معانی آیات بدون توجه به سیاق، جایگاه محدود اهل بیت در تفسیر، تقسیم‌بندی خاص توحید، عدم عصمت انبیا از گناه قصوری و دیدگاه‌های اجتماعی-معادی همانند مراحل چهارگانه قیامت و ناسازگاری خلود جهنم با عدل الهی، قابل نقد هستند و با اصول شیعی و عقلی تعارض دارند. این پژوهش از روش تحلیلی-انتقادی استفاده کرده و با بررسی تطبیقی تفسیر الفرقان بر پایه قرآن، روایات معتبر شیعی ، استدلال‌های عقلی و منابع تاریخی-کلامی به نقد مبانی و تفاسیر پرداخته است؛ همچنین، از رویکرد مقایسه‌ای با تفاسیر دیگر برای ارزیابی نقاط قوت و ضعف بهره گرفته شده است. هدف اصلی، ارزیابی علمی و متعادل مبانی و تفسیرهای آیت الله صادقی تهرانی در آیات اعتقادی سوره مائده است تا صحت و سقم آن‌ها را روشن شود، نقاط قوت را ذکر و ضعف‌ها مورد نقد قرار گیرد و یافته‌ها نشان می‌دهند که تفسیر آیت الله صادقی تهرانی نقاط قوتی مانند تأکید قاطع بر توحید محض، تحلیل عقلی-تاریخی انحرافات مسیحی مانند تثلیث در آیه 73، پیوند سیاقی آیات مانند آیه 17 و 110 و جنبه‌های کاربردی اجتماعی دارد؛ اما ضعف‌هایی همچون عدم توجه به سیاق و قیود قرآنی در اطلاق‌گیری، لحن جدلی در نقد ادیان دیگر، ادعاهای تاریخی بدون ارجاع دقیق، تعمیم‌های نادرست به عرفان اسلامی و تعارض با روایات شیعی در جایگاه اهل بیت و جسمانی بودن روح مشاهده می‌شود.این بررسی، روش آیت الله صادقی تهرانی را قدرتمند اما نیازمند تعدیل در جنبه‌های سیاقی و سندی می‌داند و پیشنهاد می‌کند تحقیقات آتی بر رویکرد متعادل‌تر و تطبیقی تمرکز کنند تا جامعیت تفسیر شیعی افزایش یابد.

از جمله آیاتی که در آن مؤمنان به تقوا پیشگی، استفاده از «وسیله» و تلاش برای رسیدن به فلاح و رستگاری دستور می‌دهد، آیه 35 سوره مائده می‌باشد. مفسران فریقین در فهم معنای وسیله نظرات مختلفی بیان کرده‌اند. برای این که مشخص شود مقصود از «ابتغاء وسیله» در قرآن چیست؟ به بررسی «آیه ابتغوا الیه الوسیله» به صورت تطبیقی، در تفاسیر شیعه و سنی پرداخته شده است. حاصل این بررسی تطبیقی این است که پیامبر اکرمj علی بن ابی‌طالبm، امامان معصومm، شناخت امام و تبعیت از او، اهل‌بیت پیامبرj، قرآن کریم، عبادات دینی، مکارم اخلاق، اعتقادات و باورهای حق، عبودیت و بندگی خدا، پذیرش هدایت الهی و حرکت در مسیرآن، از مصادیق اختصاصی واژه «وسیله» در منابع تفسیری شیعه شمرده شده است. در منابع تفسیری اهل سنت نیز، امر به معروف و نهی از منکر، ادای واجبات قلبی و بدنی، برآوردن حاجت نیازمندان، نصایح و خیرخواهی برای عباد، تحصیل رضایت خداوند، دعا ومناجات باخداوند، اخلاص در نیت، صداقت و ... از مصادیق اختصاصی، «وسیله» بیان شده است. در برخی مصادیق دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت مشترک است. ایمان به خدا و پیامبرj، اطاعت از دستور و اوامر پروردگار، ترک گناه و معاصی، ثواب و اجر معنوی، جهاد در راه خدا، انفاق و صدقه در راه خدا، صله رحم و پیوند باخویشاوندان نسبی، محبت و احسان به بندگان خدا و در نهایت درجه‌ای از درجات بهشت، از مصادیق مشترک مفهوم«وسیله» در منابع شیعه و اهل سنت ذکر شده است. مفسران اهل سنت بیشتر به معنای ظاهری آیه توجه داشته‌اند، در صورتی که مفسران شیعه علاوه به مفهوم ظاهری به مصداق‌ها و مفهوم باطنی آیه نیز نظر داشته‌اند و برخی از مصادیق مفهوم باطنی آیه را بیان کرده‌اند.

آیه پنجاه و چهارم سوره مائده که به آیه ارتداد نامبردار است، از مهم ترین و چالش برانگیزترین آیات میان مفسران فریقین است. درباره تفسیر و تعیین مصداق «قوم» در آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَه ...»، مفسران اهل سنت غالباً ابوبکر، ابوموسی اشعری و انصار را معرفی کرده و مفسران شیعه، علی×، سلمان فارسی و یارانش و حضرت مهدی# و پیروانش را مصداق آیه شریفه دانسته اند. در مقاله پیش روی، دلایل هر یک از مفسران مذکور با روش توصیفی تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و در پایان، حضرت مهدی# و یارانش به عنوان مصداق أتمّ و أکمل آیه، قول مختار و نظریه برتر شناخته شده است. البته از آنجا که این قول از باب تطبیق است، شامل تمام مؤمنان و رزمندگانی که تا زمان ظهور آن حضرت، پدید آیند و واجد اوصاف مذکور در آیه باشند، نیز می شود. واژگان کلیدی

اطلاق نفس برای خداوند در فراز «لا اعلم ما فی نفسک» آیه 116 سوره مائده، دانشمندان مسلمان را با دو چالش مربوط به جسمانیت خداوند مواجه کرده است. چالش نخست اطلاق نفس بر خداوند که جسمانیت را به همراه دارد و چالش دوم، ظرفیت در این اطلاق است . دانشمندان مسلمان با توجه به پیش فرض‌های مکاتب کلامی ‌‌خود و همچنین با رویکرد ادبی سعی بر تطبیق یافته های علمی خود داشته‌اند. پاسخ‌ دانشمندان مسلمان تطبیق بر اسلوب مشاکله، تعیین معنای ذات برای نفس و معنای حقیقی نفس است. نگاشته حاضر ضمن بررسی پاسخ های یاد شده با روش تحلیلی عقلی درصدد پاسخ به این مسئله است که معناشناسی شناختی به ویژه استعاره مفهومی چگونه می‌تواند چالش‌های اشاره شده در آیه 116 سوره مائده را پاسخ دهد. استفاده از اسلوب شخصیت بخشی در اطلاق واژه نفس و نیز استعاره مفهومی ظرفیت در این عبارت، یافته های این پژوهش است.

آیه41 سوره مائده که با هدف تسلی دادن به پیامبر(ص) نازل شده، کنش مزورانه تعدادی از منافقان و یهودیان را به تصویر می‌کشد که به منظور جاسوسی و به تحریک عده‌ای دیگر نزد آن حضرت می‌آمدند با این پیش‌فرض که اگر پیامبر(ص) به نفع آنها داوری کرد بپذیرند و گرنه روی برگردانند (یَقُولُونَ إِنْ أُوتیتُمْ هذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا). ابهام موجود در مشارالیه «هذا» مفسران را بر آن داشته تا برای آن در قالب سبب نزول مصداق‌یابی نمایند. در این میان مهمترین و مشهورترین روایتی که در سبب نزول بدان پرداخته­اند موضوع رجم دو یهودی به خاطر ارتکاب زنای محصنه است. از اینجا سؤال اصلی پژوهش رخ می‌نماید که سبب نزول مشهور تا چه میزان از قرائن صحت برخوردار بوده و آیا می­توان اندیشه تفسیری را بر آن بنا نهاد؟ با توجه به اهمیت موضوع رجم و پیامدهای فقهی آن؛ پژوهش حاضر با تکیه بر روش کتابخانه‌ای، به تحلیل و بررسی روایت مزبور در منابع روایی و تفسیری فریقین پرداخته و چالش‌های آن را برشمرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که جزء‌نگری برخی مفسران، مجال را از سایر ساختارهای تفسیری همسو و کاملاً مرتبط با محتوای آیه، گرفته است. این در حالی است که روایت مزبور به دلیل اضطراب در متن؛ اختلاف با دیگر روایات سبب نزول آیه؛ تعارض با قرآن ؛ تنافی با تاریخ مسلم و عدم هماهنگی کامل با سیاق، نمی‌تواند سبب نزول قطعی آیه باشد. در مقابل روایتی که سبب نزول آیه را موضوع قصاص و دیه می‌داند از جهاتی ترجیح می‌یابد که به عنوان سبب نزول واقعی‌تر نتیجه‌گیری شده است.

قرآن کریم مجموعه ­ای از گفتار الهی است و سبکی گفتاری (خطابی) دارد و پاراگراف­ها از بخش­های اساسی این کتاب آسمانی هستند. یکی از گام­های اساسی برای رسیدن به ساختار سوره، به مثابۀ واحدی پیوسته و دارای ساختاری منسجم و منظم، تقسیم آن به واحد­های معنایی و موضوعی (پاراگراف­بندی) است. بر خلاف روش­های مفسران و قرآن­ پژوهانی که با استفاده از شواهد معنوی، سوره را به اجزاء و بخش­هایی تقسیم کرده ­اند، پژوهش حاضر در صدد است به روش ترکیبی و با استفاده از شواهد و نشانه ­های لفظی به پاراگراف­ بندی و تقسیم­ بندی موضوعی سوره­­ ها بپردازد. در این راستا، با مطالعه چند سوره، برخی شواهد و نشانه­ های لفظی شامل قَسَم، خطابات خداوند به پیامبر اکرم (ص) و سایرین و تکلم خداوند و غیره احصاء شده و قواعدی استخراج و با استفاده از آنها سورۀ مائده بخش­ بندی شد. با به کارگیری قواعد این روش، در بیشتر موارد، تقسیم ­بندی موضوعی سوره بدون توجه به محتوای آیات امکان­پذیر است.

آیاتی از قرآن کریم، مسلمانان را از روابط دوستانه با غیرمسلمانان منع می‌کند. در این بین، برخی با استناد به آیه 51 سوره مائده، این‌گونه آیات را مجوزی بر دشمنی و رفتار کینه‌ورزانه مسلمانان با کافران تعبیر کرده‌اند. این پژوهش با ابتنا بر مطالعات کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی- تبیینی و بر پایه تفسیر آیات، نشان می‌دهد مفاهیم محوری و محتوای کلیدی آیه مذکور با دیدگاه پیش‌گفته مغایر است و همچنین حاکی از حکم ممنوعیت مراودات دوستانه با غیرمسلمانان است که منجر به تمایلات قلبی و تعلقات روحی به آنان می‌گردد و آن نیز، اعتماد بر کافران در اندیشه و عمل را در پی دارد. ذکر دلایل نهی و تعیین حدود و ضوابط در این آیات، برهانی آشکار در عدم رفتار خصمانه با غیر هم‌کیشان است؛ همچنین تأکید بسیاری از آیات قرآن بر برپایی قسط و عدل، احسان و عدالت‌ورزی نسبت به همه، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، شاهدی دیگر در نفی دیدگاه پیشین است. بدین ترتیب، می‌توان گفت آیه مورد بحث و آیاتی با موضوع مشابه، با هدف تثبیت و تحکیم اعتقادی مسلمانان و خلل‌ناپذیری صفوف آنان در برابر کافران نازل شده و مقتضی رفتار غیرانسانی و خشونت‌آمیز با غیرمسلمانان و یا قطع رابطه با آنان نیست.

آیات 112 تا 115 سوره­ ی مائده، پیرامون درخواست حواریون از عیسی (ع)، پیرامون نزول مائده ­ی آسمانی جهت اطمینان قلبی و اجابت این درخواست توسط خداوند متعال است. پیرامون این آیات، روایات تفسیری از سوی فریقین در موضوع کیفیت نزول مائده ­ی آسمانی، مصداق مائده­ ی نازل شده، عذاب به دلیل سرپیچی از فرمان ­های مطرح شده پس از نزول مائده و... مطرح گردیده است. این پژوهش در صدد است با اتخاذ روش تحلیل انتقادی به نقد روایات تفسیری فریقین، ذیل آیات 112 تا 115 سوره­ ی مائده بپردازد. بررسی­ ها نشان می ­دهد اختلاف قرائت در «یستطیع» در آیه ­ی 112 که در روایات تفسیری شیعه و اهل سنت مطرح گردیده، موجب تغییر معنا و مقصود خداوند از آیه ­ی شریفه گردیده و غیرقابل ­پذیرش است. نوع غذای نازل شده در روایات تفسیری مختلف است و اختلاف روایات در این زمینه بسیار است؛ به ­گونه­ ای که برخی روایات آن را نان و گوشت، گروهی نان و ماهی و دست ه­ای میوه می­دانند. روایات تمام نشدن غذا تا روز قیامت با آیه ­ی شریفه که در آن از شهادت شاهدان در زمانی خاص سخن به میان آورده، در تعارض است. روایات مسخ بنی ­اسرائیل پس از این واقعه به صورت حیوانات خاص، با نص آیه­ی شریفه ­ی 115 که در آن از عذابی مثال ­نزدنی سخن به میان آمده، در تعارض است؛ چون عذاب مسخ قبلاً در مورد بنی ­اسرائیل در ماجرای موسی (ع) مطرح گردیده بود. همچنین روایات مبنی بر مسخ که در آن­ها، به وجود آمدن برخی حیوانات به دلیل برخی گناهان انسان عنوان شده، با داده­ های علوم تجربی و زیستی در تعارض است.

معرفت نفس از جمله مباحثی است که همواره مورد تأکید اندیشمندان بوده است. به رغم بحث ها و مطالعات فراوانی که در این زمینه انجام شده، اما هنوز این مفهوم در قالب یک الگوی نظری، مدون و ارائه نشده است. علامه طباطبایی در تفسیر سوره مبارکه مائده به طور ویژه به معرفت نفس پرداخته اند و در صدد تبیین خودشناسی به عنوان کلید سلوک و شهود و یکی از راه‌های رسیدن به معرفت رب بوده است. در این پژوهش تلاش شده جهت دستیابی به الگوی نظری معرفت نفس از دیدگاه علامه طباطبایی، متن تفسیر المیزان ذیل آیه 105 سوره مبارکه مائده به روش تحلیل مضمون واکاوی و تحلیل شود. به منظور تدوین الگوی نظری معرفت نفس از دیدگاه علامه طباطبایی، از نرم افزار تحقیق کیفی MAXQDA برای انجام تحلیل مضمون استفاده شده است. در این پژوهش متن تفسیر المیزان فی القرآن ذیل آیه 105 سوره مبارکه مائده در قالب 180 عبارت معنادار کدگذاری شده و مضامین مرتبط با سؤال پژوهش در قالب سه دسته مضمون فراگیر و دو لایه مضامین سازمان دهنده و مضامین پایه قرار گرفته اند. پس از آن قالب و شبکه مضامین به دست آمده، در قالب یک مدل نهایی ارائه شده است، که نشان دهنده جایگاه معرفت نفس و ارتباط آن با عوامل زمینه ای، علّی و نتایج حاصل از آن از دیدگاه علامه طباطبایی است.