جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید در عبادت از مسائل مهم اعتقادی جامعه بشری در تمام اعصار و زمان‌ها به شمار می‏رود؛ مهم‌ترین مسئله در مباحث مربوط به این توحید معیار شناخت آن مى‏باشد، ابعاد مختلف توحید عبادی، در این تحقیق مطرح ‌شده است. هدف در بحث حاضر به بررسی معیار توحید عبادی از دیدگاه علامه طباطبایی و فخر رازی در تفاسیر المیزان و تفسیر کبیر است، از آن‌ جهتی که حقیقت توحید یکی است و هیچ دانشمند تردید در مسئله توحید ندارد؛ ولی در مقام بحث مرتبه‌های گوناگونی و مراتب مختلفی دارد که با دقت عقلی از مسائل علمی دقیق‌تر و ترک آن از همه دشوارتر از جهت شناخت دقیق آن است. مهم‌ترین مبحث توحید عبادی این‌که عبادت از اطاعت بالاتر است، اطاعت غیر خدا ممکن است در حد شرک نرسد؛ ولی عبادت غیر خداوند قطعاً سر از شرک در می‌آورد. از بررسی مجموع آیات در مورد توحید عبادی از بیانات علامه طباطبایی و فخر رازی استفاده می‌شود، توحید محور تمام آموزه‌های دینی است، تمام اصول و فروع اسلام از آن سرچشمه می‌گیرد و توحید عبادی محور اصلی سایر مراتب توحیدها است.

مقاله حاضر با هدف تبیین مصادیق عهد و میثاق الهی با پیروان ادیان آسمانی و آثار مترتب بر آن در جهت شناخت مبنایی از مسئولیت پذیری اجتماعی و جهت دادن صحیح اعتقادات پیروان ادیان آسمانی در این زمینه تدوین شده است. روش تحقیق حاضر، توصیفی- تحلیلی با بهره گیری از آراء مفسران فریقین (باتاکید بر آراء تفسیری: شیخ طبرسی، علامه طباطبایی، فخررازی و زمخشری) در تبیین مصادیق و متعلقات عهد و میثاق های الهی نسبت به مسلمین، مسیحیان، بنی اسرائیل و آثار مترتب بر آن می باشد. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که عهد و میثاق های الهی با پیروان ادیان چه به صورت عهد و میثاق عام و چه به صورت عهد و میثاق خاص عهدی تشریعی است که عهد و میثاق با مسلمین شامل ایمان به خدا، اطاعت از پیامبر اسلام (ص)، و به‌ویژه تعهد به ولایت امام علی(ع) و عهد و میثاق با بنی اسرائیل شامل تعهداتی مانند یکتاپرستی، احسان به والدین، و رعایت دستورات الهی و میثاق‌ با علمای اهل کتاب است و عهد و میثاق با مسیحیان شامل اعتراف به نبوت حضرت مسیح (ع) و همه پیامبران خدا است که به طور خاص به بررسی نمونه‌هایی از میثاق‌های الهی با مسلمانان، بنی‌اسرائیل و مسیحیان، پرداخته و دیدگاه‌های مفسران فریقین را پیرامون این میثاق‌ها تبیین می‌کند. که نهایتا موجب استحکام نظام اجتماعی و نیز تقویت اعتقادات دینی و تعهدات اخلاقی می گردد.

این پایان ‌نامه با عنوان (روش تفسیری در میان دو تفسیر «مفاتیح الغیب» فخر رازی و «مواهب الرحمن» سید سبزواری: مطالعه‌ ای تطبیقی وانتقادی)، که از پژوهش‌های تفسیری مقایسه ‌ای به‌ شمار می‌ رود، به بررسی تحلیلی، تطبیقی وانتقادی میان دو تفسیر از بزرگ‌ترین و مهم‌ ترین تفاسیر در میان سایر مکاتب از یک سو و مکتب اهل‌ بیت(علیهم السلام) از سوی دیگر پرداخته است؛ علاوه بر جایگاه این دو تفسیر، جایگاه مؤلفان آن‌ ها نیز مورد توجه قرار گرفته است، یعنی تفسیر «مفاتیح الغیب» و تفسیر «مواهب الرحمن در تفسیر قرآن». این تفاسیر حاوی نکات و اندیشه ‌های عمیق نویسندگان خود برای فهم نصوص قرآنی هستند، و در این پایان‌نامه تلاش شده است تا با تکیه بر روش استقرایی در مسائل مورد بحث مفسران، اهداف پژوهش در جهت درک مقصود الهی از پیام جاودان او در ساماندهی زندگی دنیوی و اخروی انسان محقق شود. هدف این پژوهش، دستیابی به نقاط اشتراک و افتراق روش‌های تفسیری این دو مفسر با رویکردی عینی و علمی و به دور از تمایلات شخصی یا اعتقادی است. با توجه به فاصله زمانی میان فخر رازی وسید سبزواری که متأخر به‌ شمار می ‌آید، تلاش شده است روش تفسیری هر دو مفسر وتفسیر هایشان به وضوح مشخص شود وموضوعات ومسائل مطرح‌ شده در تفاسیر آن‌ ها از طریق تقسیم پایان ‌نامه به چهار فصل بررسی گردد. فصل دوم، پس از مقدمه، به بیان روش تفسیری فخر رازی اختصاص یافته؛ فصل سوم روش تفسیری سید سبزواری را توضیح می‌ دهد؛ و فصل چهارم به بررسی آثار و نتایج حاصل از اشتراک وافتراق روش ‌های آن ‌ها می ‌پردازد. پژوهشگر تلاش کرده است تا روش‌ های این دو مفسر را در پنج بخش اصلی از روش ‌های تفسیری قرآن بیان کند: تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر روایی، تفسیر عقلی واجتهادی، تفسیر اشاری عرفانی، وتفسیر علمی قرآن؛ و نهایتاً، اگر بتوان نام روش را بر آن گذاشت، تفسیر به رأی. همچنین در مباحث توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، آیات الاحکام، آیات اجتماعی، تاریخی وقصص قرآنی نیز به آن پرداخته است. شایان ذکر است که میان دو روش تفسیری مذکور از نظر کلی و جزئی شباهت ‌ها وتفاوت ‌هایی وجود دارد؛ در حالی‌ که هر دو روش در ترتیب تفسیر وابزارهای تفسیر مشابه هستند وهر دو پنج روش تفسیری را به‌ کار برده ‌اند، اما در نحوه استفاده از این روش‌ ها تفاوت دارند. تفاوت اصلی در تأثیر مبانی مکاتبی است که هر یک به وابسته ‌اند. برخی از مبانی مکتب اشاعره بر تفسیر فخر رازی سایه انداخته وبه تفکر رأیی او در بسیاری از موارد منجر شده است؛ در حالی ‌که سید سبزواری بر اساس مکتب اهل ‌بیت(علیهم ‌السلام) تفسیر خود را به انجام رسانده است.

موضوع اراده انسان در افعال اختیاری و نسبت‌ آن با نظام فعل‌ الهی‌ که‌ با عنوان جبر و اختیار یا قضا و قدر در آثار اعتقادی‌ مطرح می‌شود، از پیچیده ترین‌ مسائل‌ اعتقادی- تفسیری‌ است‌ که به اندازه تاریخ بشر قدمت داشته است. در واقع پرسش اساسی این است که اگر انسان بنا بر آزادی اراده و استقلال خویش کاری را انجام می دهد یا ترک میکند آیا مستلزم محدودیت سلطه خداوند است؟ یا از طرفی دیگر اگر سلطه و فاعلیت خداوند مطلق است آیا لازمه آن سلب اختیار از بشر است؟ در پاسخ‌ به‌ این‌ پرسش‌ مکاتب مختلفی‌ برای ارائه‌ راه حل‌ به وجود آمدند، لکن به صورت ویژه می‌توان به دو جواب‌ افراطی‌ برای این‌ پرسش‌ها اشاره کرد‌؛ عده ای‌ با توجه به اختیار انسان، قدرت الهی‌ را محدود ساختند و قائل به تفویض شدند و گروهی با تأکید بر فاعلیت‌ مطلق‌ خداوند، اراده را از انسان سلب کردند و قائل به جبر شدند. در این رساله که به بررسی آراء شیخ طوسی و فخر رازی در دو کتاب تفسیری ایشان، تفسیر تبیان و تفسیر مفاتیح الغیب پرداخته شده، شیخ طوسی ذیل آیات متعددی ادله طرفین را مطرح کرده و نقد می کند و با بهره مندی از مکتب اهل بیت علیهم السلام از نظریه «امر بین الامرین» دفاع می کند. در مقابل فخر رازی با تبعیت از سلفیه و با تکیه بر آیات و روایاتی‌ که‌ بر عمومیت‌ قضا و قدر الهی‌ دلالت‌ دارد و نیز دلایلی‌ که‌ از قدرت مطلق‌ و نامحدود الهی‌ حکایت‌ می‌کنند قائل به جبر شده؛ لکن در نهایت با اثرپذیری از پاره ای از اندیشه های فلسفی اش نظیر ضرورت علیت، علیرغم آن که فعل انسان را مخلوق خداوند می داند، به نظریه امر بین الامرین متمایل می شود.

این پژوهش به موضوع «شرایط ورود به بهشت» می‌پردازد و با مقایسه‌ی تفاسیر دو مدرسه‌ ی اهل‌ سنّت (نماینده ‌ی آن تفسیر «مفاتیح الغیب» فخر رازی) و اهل‌ بیت (نماینده‌ ی آن تفسیر «التبیان» شیخ طوسی)، در تلاش است خلأی پژوهشیِ انتقادی را برطرف کند که همان نبودِ مطالعه ‌ای تطبیقی و جامع است که اختلافات روشی و اعتقادی این دو مدرسه و تأثیرات آن بر شکل‌ گیری شناخت و تربیت رفتاری فردی و جمعی را روشن کند. پیش‌ تر پژوهش‌هایی انجام نشده بود که به ‌طور مشخص بر این بُعد کاربردیِ مرتبط با درک متون دینی و آثار آن در تحقق سعادت دنیوی و اخروی تمرکز داشته باشد؛ این مطالعه با اتخاذ رویکرد تحلیلی - تطبیقی، به شناسایی وجوه اشتراک و افتراق میان رازی و طوسی پرداخته و سازوکارهای روشی استخراج شرایط بهشت در هر دو تفسیر را تحلیل می ‌کند. در حالی‌ که رازی - با تکیه بر مرجعیت سلف صالح - بر تزکیه نفس و اخلاق فردی به ‌عنوان مدخلی اساسی برای ورود به بهشت تأکید کرده و نقش عبادات (مانند نماز و زکات) را ضمانت‌ های عملی معرفی می‌ کند، طوسی - با استناد به مرجعیت اهل ‌بیت(ع) - بُعد جمعی را تقویت کرده و عدالت اجتماعی و پایبندی به حقوق عمومی را جزء لاینفک عبادت و بلکه شرط صحت آن می‌ داند. این پژوهش همچنین اختلافات اساسی در مفاهیم اعتقادی را آشکار ساخته است؛ به‌ گونه‌ ای که رازی مذهب «جبر» را در مسئله‌ ی قضا و قدر پذیرفته و بر حتمیت مشیت الهی تأکید می ‌کند، در حالی‌ که طوسی از طریق اصل «امر بین امرین» دیدگاهی میانه ارائه داده که جبر و اختیار را تلفیق می ‌کند و این اختلاف بر درک شرایط ورود به بهشت تأثیرگذار است؛ به‌ طوری ‌که رازی همه ‌چیز را به پذیرش مطلق الهی ارجاع می ‌دهد، اما طوسی آن را به تلاش متوازن انسانی در چارچوب عدالت الهی پیوند می ‌زند. اهمیت این اختلافات تنها به بُعد اعتقادی محدود نمی‌ شود، بلکه در شکل ‌گیری روش تربیتی و نگرش رفتاری نیز تأثیر دارد؛ بدین‌ معنا که فهم اهل ‌سنّت - با تأکید بر اخلاق فردی - ارزش‌های دینداری فردی را تقویت می ‌کند، در حالی ‌که فهم شیعی - با تأکید بر عدالت - انگیزه ‌ای برای اصلاح اجتماعی فراهم می‌ آورد. از این‌ رو، این پژوهش بر ضرورت تعمیق گفت‌ وگوی میان‌ مذهبی برای ساختن دیدگاهی تکاملی تأکید می‌ کند که تلاش‌ها را در مسیر تحقق «سعادت دو جهان» هم ‌سو می‌سازد؛ از رهگذر موازنه میان تزکیه نفس و ساختن جامعه، همراه با حفظ ویژگی‌ های خاص هر مذهب. همچنین چارچوبی مرجع برای درک اختلافات تفسیری و تأویل‌ های عملی آن‌ها ارائه می ‌دهد و یادآور می‌ شود که تنوع فکری مانع نیست، بلکه فرصتی برای غنای فهم دینی و نوسازی آن در مواجهه با چالش‌های معاصر به ‌شمار می ‌آید.

بازگشت به دنیای برخی از انسان‌ها پس از ظهور امام زمان (عج) و قبل از روز قیامت، که در اصطلاح رجعت نامیده می‌شود،یکی از اعتقادات راسخ در مذهب شیعه است. این در حالی است که چنین باوری در میان اهل سنت وجود ندارد.در قرآن کریم، آیاتی به داستان بازگشت به زندگی در امت‌های پیشین اشاره دارند. برای نمونه، زنده شدن هفتاد نفر از قوم حضرت موسی، زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی و زنده شدن حضرت عزیر از جمله این موارد هستند که مورد تایید مفسران شیعه و سنی قرار گرفته‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که رجعت در آینده نیز می‌تواند رخ دهد و هیچ دلیل عقلییا نقلی برای رد آن وجود ندارد.برخی از آیات قرآن نیز به طور خاص به رجعت در آخرالزمان اشاره دارند، اگرچه تفسیر و تأویل این آیات بین مفسران مختلف، محل بحث است. به عنوان مثال، مفسران امامیه و علمایی مانند آیت‌الله جوادی آملی، آیه83 سوره نمل را که در آن خداوند می‌فرماید: «روزی که از هر امتی گروهی را محشور می‌کنیم»، به رجعت به دنیا تفسیر کرده‌اند.در مقابل،مفسرانی نظیر فخر رازی،زمخشری و آلوسی،این آیه را به حشر اخروی و قیامت مربوط می‌دانند. هدف این تحقیق، بررسی آیات مرتبط با رجعت و تبیین دیدگاه‌های مختلف تفسیری پیرامون این موضوع است درتفاسیر مکاتب امامیه و اشاعره و معتزله با محوریت تفسیر فخر رازی، زمخشری، آلوسی و تسنیم به روش تطبیقی مورد نظر قرار گرفته است.

قرآن برای هدایت انسان‌هـا روش‌هـای گوناگونی دارد که آن‌هـا احتجاجات قـرآنی نامیده شـده است. در ایـن تحقیق بـا روش توصیفی تحلیلی و روش گردآوری منـابع کتابخانه‌ای و محوریت قرار دادن دو تفسیر مهم المیزان علامه طباطبایی و تفسیر مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر) فخر رازی، برخی از احتجاجات قرآنی را بیان نمودیم. به‌طورکلی احتجاج دو نوع می‌باشد؛ قولی مانند جدال احسن، برهان، خطابه، حکمت، موعظه حسنه، تمثیل و تشبیه می‌باشد و عملی مانند معجزه، تحدی و مباهله پژوهش حاضر هر دو نوع احتجاج پرداخته است. همچنین برخی از روش‌هایی که در قرآن برای احتجاج استفاده گردیده است عبارت‌اند از: 1- پیروی از معیارهای عقلی 2- رعایت آداب و ارزش‌هـای اخلاقی که در احتجاج رعایت ادب در حفظ احتـرام مخاطب، شرط آغازین برقراری ارتباط مؤثر، مطلوب و باثبات است. 3- روش‌های مدارا کردن برای بیرون راندن خصم از موضع‌گیری و یا همراهی کردن وی 4- روش استدلال به شیوه پرسش 5- همراه کردن مثال‌های محسوس با استدلال‌های عقلی و عملی و... که می‌تواند سهم عمده‌ای در موفقیت احتجاج داشته باشد