جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ صدوق (ره)، یکی از بزرگترین شخصیت‌های علمی و کلامی شیعه در قرن چهارم هجری، با آثار و آموزه‌های خود در زمینه‌های مختلف حدیث‌شناسی، کلام و فقه، تأثیرات عمیقی در شکل‌دهی به تفکر دینی شیعه داشته است. یکی از مسائلی که همواره در نقد و بررسی اندیشه‌های وی مورد توجه قرار گرفته، جایگاه عقل در فرآیند استنباط‌های دینی او است. برخی از منتقدان به دلیل تأکید شدید شیخ صدوق بر نقل احادیث، او را به عدم توجه کافی به عقل و استفاده محدود از آن در تحلیل مسائل دینی متهم کرده‌اند. در عین حال، دیگرانی بر این باورند که او با وجود تأکید بر نقل، در عمل از عقل به‌عنوان ابزاری مهم در تفسیر و استنباط دینی بهره می‌برده است. این پژوهش با هدف بررسی تحلیلی اندیشه‌های شیخ صدوق و تأکید بر جایگاه عقل در رویکرد دینی او، به بررسی تأثیرات عقل‌گرایی در آثار این اندیشمند بزرگ می‌پردازد. در این بررسی، علاوه بر تحلیل مستقیم آثار شیخ صدوق، به واکاوی آراء و دیدگاه‌های دیگر متکلمان و اندیشمندان معاصر و پس از او پرداخته می‌شود. نکته قابل توجه آن است که اغلب دانشمندان و متکلمان به‌طور مستقیم شیخ صدوق را نقد یا تأیید نکرده‌اند، بلکه از تأثیری که از اندیشه‌های او پذیرفته‌اند یا روشی که برخلاف او اتخاذ کرده‌اند، می‌توان به نگرش‌های مختلف در باب عقل‌گرایی یا نقل‌گرایی وی پی برد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نیازی نیست که اندیشمندان یک دوره تاریخی، گروه خاصی یا حتی شخصیت‌هایی چون شیخ صدوق را به‌طور مطلق و یک‌جانبه به یک گرایش خاص منتسب کرد. به‌طور خاص، با اینکه شیخ صدوق در بسیاری از موارد به نقل احادیث و نصوص دینی پرداخته است، نمی‌توان او را متهم کرد که به‌طور کامل عقل را در فرآیند شناخت مسائل دینی نادیده گرفته است. بلکه بر اساس شواهد موجود در آثارش، می‌توان گفت که شیخ صدوق در پی ایجاد توازنی میان نقل و عقل بوده و در موارد مختلفی از عقل برای استنباط احکام دینی استفاده کرده است. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی-توصیفی و بررسی عمیق آثار و نقدهای مختلف، به تبیین شیوه عقل‌گرایی شیخ صدوق پرداخته و نشان می‌دهد که وی از عقل نه به‌عنوان یک ابزار منفعل، بلکه به‌عنوان یک عامل فعال در فهم و شناخت دین بهره می‌برده است. این پژوهش می‌تواند به‌عنوان مبنای جدیدی در فهم نقش عقل در کلام شیعی و تأثیر آن بر سایر متکلمان و اندیشمندان دینی مورد استفاده قرار گیرد.

سرآمد محدثان امامیه محمد بن علی بن بابویه قمی(381ق) معروف به شیخ صدوق است. او از یکسو منسوب به قم و از دیگر سو وجیه طائفه در خراسان و از طرفی دیگر نزیل بوم ری است. شیخ صدوق در سفر به بوم ری دوران علمی و جدید خویش را آغازنمود. فعالیت و حضور شیعیان در ری و وفور راویان برجسته در این سرزمین، ری را متفاوت از مراکز حدیثی مطرح آن زمان کرده بود. فضای سخت گیرانه فکری قم و ویژگی‌های متمایز ری همچون محفلی برای طرح اختلافات و عقاید گوناگون، درگیری های سیاسی و نظامی بر سر تصاحب این سرزمین و از همه مهمتر وضعیت اقتصادی مناسب، باعث تمایز این شهر گردیده بود تا جایی که جویندگان دانش؛ موطن رشد و شکوفایی علمی خود را در ری ترسیم می‌کردند. حضور مشایخ حدیثی در ری، مذاهب شیعی همچون زیدیه، اسماعیلیه و امامیه و اهل تسنن همچون حنفیه، شافعیه و حنبلیه بر تفاوت این بوم می افزود. سرزمین ری با تمام ویژگی های منحصر به فرد خود در قرن چهارم مقصد جدید علمی است که شخصیتی همچون صدوق در آن حضور یافت. این جستار نیز با هدف ارزیابی نقش ری در شکل گیری مکتوبات حدیثی و شخصیت علمی ابن بابویه و تاثیر گذاری او بر زاد بوم فکری ری با روش توصیفی و اکتشافی با تأکید بر منابع کتابخانه ای نگارش یافته است. پیجویی فضای علمی ری و آثار شیخ صدوق نشان داد که مکتوبات شیخ صدوق در تکوین، تسریع و تکامل خود از بوم ری اثر جدی پذیرفته اند. جمع بین عقل و نص گرایی، انتقال اخبار اهل تسنن به منابع صدوق، حضور مرجئه، اصحاب حدیث و معتزلیان در ری و اندیشمندانی از بغداد، قم، خراسان، قزوین در این اثرگذاری نقش مهمی داشته است. با فحص در میراث روایی صدوق؛ مشایخی از شیعیان اهل ری همچون همچون علی بن عبدالله وراق رازی، حسین بن ابراهیم بن هشام مودب و... و از محبان اهل بیت(متشیعان) نظیر ابوطیب حسین بن احمد بن محمد رازی و از اهل تسنن حسین بن محمد اُشنانی، احمد بن محمد بن صقر صائغ، علی بن فضل بن عباس بغدادی، محمد بن احمد بن علی بن اسد اسدی و احمد بن حسن قطان و... رازی شناسایی و تاثیر آن بر بیان و بنان صدوق روشن گردید. هر کدام از مشایخ پیش گفته در انتقال اخباری از کوفه و بغداد و خراسان و قزوین و قم به ری اثر ویژه‌ای داشتند. البته در این اتفاق مبارک وجود تنوع فکری فراوان، فعالیت مذاهب اسلامی، جو شیعی ملایم، حمایت دولت آل بویه، و فضای گفتمان علمی باز بی اثر نبود. در شکل گیری مکتوبات صدوق از یکسو مشایخ حدیثی و فضای باز ری و از طرفی دیگر حرّیت، شجاعت و آزاد اندیشی و حقیقت جویی صدوق موثر افتاد. پژوهه حاضر به خوبی نشان می‌دهد که تربیت عالمان نوآور در بستر تعاملات آزاد و پویای فرهنگی علمی همچون بوم ری حاصل می‌آیند.

کتاب «فضائل الشیعه» به بررسی فضایل شیعیان می‌پردازد و نویسنده‌اش، شیخ صدوق، یکی از بزرگ‌ترین علمای شیعه است. شیخ صدوق با تألیف آثار مختلف و معتبر در زمینه‌های فقهی، کلامی و اخلاقی، نقش مهمی در تبیین و ترویج آموزه‌های دینی ایفا کرده است. این کتاب به عنوان یکی از منابع معتبر در میراث حدیثی شیعه شناخته می‌شود و بر فضایل شیعیان و جایگاه ویژه آنان تأکید دارد. در این اثر، شیخ صدوق به جمع‌آوری احادیثی پرداخته که به مقام و نقش شیعیان به عنوان پیروان راستین دین اسلام اشاره می‌کند. با اینکه محتوای این کتاب بسیار ارزشمند است، اما شهرت آن به اندازه دیگر آثار شیخ صدوق نیست و به همین دلیل، کمتر در منابع اولیه به آن پرداخته شده است. کتاب «فضائل الشیعه» شامل 45 حدیث در موضوعات مختلف است، از جمله مقام شیعه، منزلت دوستداران علی(ع)، آفرینش ارواح شیعیان پیش از ملائکه، مفهوم رافضی، جایگاه شیعه در بهشت و تأکید بر این‌که تنها حج شیعیان مورد قبول است. این احادیث نیازمند بررسی دقیق از نظر صحت صدور و اعتبار سندها و متون هستند. پایان‌نامه‌ی حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و شیوه‌ی کتابخانه‌ای، به اعتبارسنجی سندی و رجالی احادیث موجود در این اثر می‌پردازد. همچنین، نقد متنی این احادیث با مراجعه به کتب حدیثی و تفسیری انجام می‌شود تا احادیث صحیح از ضعیف شناسایی شود. در نهایت، نتیجه‌گیری خواهد شد که با وجود ضعف‌های سندی و رجالی و عدم اتصال اسناد به معصوم (ع)، محتوای بیشتر این روایات از منظر قرآن و سنت مورد تأیید است.

پایان نامه حاضر که حاوی ده مجلس از مجلس36 تا مجلس 45 کتاب «الامالی» شیخ صدوق است به واکاوی سندی و متنی روایات با مراجعه به منابع معتبر فریقین شیعه و سنی همت گماشته است. این احادیث، طیف گسترده‌ای از موضوعات مرتبط با عقاید، احکام، اخلاق و تاریخ اسلام را در برمی‌گیرد. از مباحث کلامی گرفته تا مسائل فقهی و اخلاقی در این احادیث مطرح شده است. یکی از نکات بارز این احادیث، تأکید بر جایگاه والای اهل بیت پیامبر (ص) و لزوم اطاعت و پیروی از آنان در تمامی ابعاد زندگی است. بسیاری از این احادیث، به مسائل تربیتی و اخلاقی اشاره دارند و به تبیین فضایل و ارزش‌های اسلامی می‌پردازند. برخی از این روایات، به وقایع و رویدادهای تاریخی اشاره دارند. بیشتر این روایات نخستین بار با سندهای مسند توسط شیخ صدوق و تعداد کمی نیز با سندهای متفاوتی از منابع متقدم شیعه و اهل سنت روایات گردیده‌اند. اکثر روایات مورد بررسی در این پایان نامه، دارای سندهای ضعیف هستند به دلیل وجود راویان ضعیف، مهمل، مجهول و مختلف فیهم در اسناد آنها. با وجود ضعف اسناد این روایات، مطالعه نشان داده است که محتوا و موضوعات آنها به طور کلی با آنچه در قرآن، سنت پیامبر و روایات معتبر شیعی و سنی آمده است، همخوانی دارد. این امر بیانگر ارزش محتوایی و موضوعی این روایات است، فارغ از ضعف اسناد آنها.

شیخ صدوق از محدّثان و عالمان بزرگ شیعه است که به جمع آوری احادیث معصومین علیهم السلام پرداخت . او تالیفات بسیاری در زمینه ی علوم دینی داشته است اما متاسفانه بیشتر آنها از بین رفته است. کتاب من لایحضره الفقیه او یکی از کتب اربعه شیعه به شمار می‌رود . او برای گردآوری حدیث به شهر های مختلف سفر کرد و از عالمان شیعه و سنّی ، حدیث شنید به همین خاطر میزان قابل توجهی از راویان اهل سنت نقل کرده است. برخی نویسندگان معاصر نظریه ورود اخبار منتقله از اهل سنت به کتب او را مطرح کرده اند. «صدوق از ابن عباس که یکی از راویان مورد پذیرش شیعه و اهل سنت است حدود دویست حدیث معصوم و سخن از خود ابن عباس آورده است» اهمیت این سخن موجب شد تا در این پژوهش ، رویکرد صدوق به نقل سخنان خود ابن عباس مورد بررسی قرار گیرد؛ در پاسخ به فرضیه اول با دسته بندی موضوعی به این مسئله «میزان توجه شیخ صدوق به سخنان خود ابن عباس» پاسخ داده شده است. بیش‌تر سخنان ابن‌عباس نشان دهنده فضائل اهل‌بیت و جانشینی حضرات ائمه علیهم السلام است و در مقابل ، روایات فقهی کمتری نقل شده است. گرچه شیخ صدوق از مرویات ابن عباس در زمینه فضائل اهلبیت ، تفسیر قرآن ، نقل سیره و داستان و... کمک گرفته است؛ این استفاده‌ی حداکثری از منقولات ابن عباس را نمی‌توان دالّ بر پذیرش بی چون و چرای ابن عباس در نظر صدوق دانست چون در مسائل فقهی یا موارد اختلافی دیگر موردی یافت نشد که صدوق به خاطر خود ابن عباس پذیرفته باشد و به نظر می‌رسد این مواردی هم که نقل شده به عنوان شاهد مثال و مویّد آورده شده است. پس از آن به بررسی پدیده‌ی اخبار منتقله و چگونگی راهیابی آن‌ به منابع حدیثی شیعه پرداخته شده و بر مبنای قرائنی مانند تقدم نقل در منابع اهل سنت و تفرد شیخ صدوق از بین منابع حدیثی شیعه در نقل این اخبار ، چهار خبر به عنوان منتقله معرفی شده اند. وجه تمایز اخبار این پژوهش با سایر روایات منتقله در یک راوی خاص است یعنی اخباری که توسط ابن عباس به عنوان راوی مشترک بین شیعه و اهل سنت نقل شده به عنوان منتقله معرفی شده اند. اخباری که در این تحقیق به عنوان منتقله معرفی شده اند با مبانی کلامی شیخ صدوق یا عموم شیعه مخالفتی ندارد از این رو چندان اثری در بالا بردن جایگاه ابن عباس در نظر صدوق ندارند به عبارت دیگر نمی‌توان آنها را بیانگر جایگاه والای ابن عباس در نظر صدوق دانست بلکه ممکن بود هرراوی دیگری نیز چنین نقل کند. در پایان نیز با توجه به اهمیت راویان در سیر انتقال حدیث و ضرورت اثبات وثاقت آنان ، به بررسی رجالی شخصیت ابن‌عباس و همچنین تحلیل گزارش های جرح و تعدیل او پرداخته شده و با توجه به قرائنی مانند کثرت نقل از ابن‌عباس در منابع متقدم ، حسن ظن علماء نسبت به ابن عباس ، رویکرد خود ابن‌عباس در حمایت از اهل‌بیت(ع) و ضعف متنی و سندی اخبار جرح ، از این دسته اخبار گذر کرده و بی اعتبار دانسته شده است.

«تاریخ‌گذاری احادیث» از مباحث و ابزارهای نوین در عرصه حدیث پژوهی عصری جهت سنجش سندی و دلالی حدیث، فهم تطوّرات تاریخی، تعیین تقریبی زمان و مکان و پدیدآورنده آن و بررسی حلقه مشترک و نقش آن در گسترش حدیث است.از این رو آشنایی با روش خاورشناسان در تاریخ‌گذاری احادیث و روش تحلیل اسناد- متن ومیزان ثمربخشی شیوه آنان در تأیید و صحت روایات فضایل اهل‌بیت (ع) از ضرورت‌های این پژوهش است.روش تاریخ‌گذاری اسناد- متن که یکی از انواع روش‌های تاریخ‌گذاری حدیث است بدین‌صورت است: روایت‌های مختلف یک حدیث بر اساس سیر زمانی گردآوری می‌شود. سپس اسنادهای مختلف حدیث در یک شبکه به شکل نمودار ترسیم می‌گردد. گام دوم تحلیل متن حدیث است که بررسی شود و بدانیم ساختار متنی و محتوایی نقل‌ها باهم مشابهت دارند یا اختلاف و اختلاف‌های آنها از کدام قسمت‌ها و الفاظ است. درنهایت دسته متن‌های مختلف با گروه اسنادهای مختلف برای شناسایی همبستگی و ارتباط احتمالی باهم مقایسه می‌شوند. اگر همبستگی و ارتباط وجود داشت، نتیجه آن خواهد شد که حلقه مشترک، متن اصیل را روایت کرده است، در حقیقت همبستگی و ارتباط با اسانید و متن‌های مختلف یک حدیث نشان‌دهنده جریان واقعی نقل است. اما در صورت نبود همبستگی مسئولیت تغییرات متن حدیث در مراحل بعدی بر عهده طبقه بالاتر خواهد بود. به‌این‌ترتیب تاریخ پیدایش حدیث بر اساس تحلیل سند و متن به دست می‌آید و تغییراتی که در فرایند نقل اتفاق افتاده است شناسایی می‌شود و صحت و یا عدم صحت حدیث مشخص می‌گردد.موضوع و مسأله این رساله،بررسی احادیث مربوط به فضایل اهل‌بیت (ع) از مشایخ اهل تسنن شیخ صدوق می‌باشد که با روش تحلیل اسـناد- متن مورد واکاوی قرار گرفت. در همین زمینه در ابتدا به کلیات و مفاهیم بحث پرداخته شد و بعد از آن به انواع تاریخ گذاری و روش تاریخ گذاری روایات اشاره شد. برای گونه‌شناسی روایات مشایخ اهل تسنن شیخ صدوق (مشایخ نامبرده در فرضیات رساله)،در ابتدا دسته‌بندی جامع این روایات صورت گرفت و سپس از میان این روایات آنچه می‌تواند ذیل موضوع فضایل اهل‌بیت (ع) در کتب عیون اخبارالرضا (ع) و الخصال قرارگیرد، شناسایی شد؛ سپس با شناسایی روایات با موضوع فضایل اهل‌بیت (ع) از مشایخ سنی‌مذهب صدوق در این کتب، در نهایت یکی از این روایات تاریخ گذاری شد. سپس با نمونه‌های روایتی مدنظر، میزان کارآمدی این نوع روش و تحلیل آن در بررسی این روایات نشان داده شد. این رساله با روش توصیفی - تحلیلی و کتابخانه‌ای در پی بررسی سندی و متنی روایات فضایل اهل‌بیت (ع) در فضای اهل سنت از دریچه نگاه شیخ صدوق است. نتایج نشان داد که صدوق با انگیزه تقریب مذاهب و نیز استفاده از روایات مذهب رقیب در جهت اثبات و تأیید فضایل اهل بیت (ع) این احادیث را از مشایخ اهل تسنن نقل نموده است.شاید هدف دیگر صدوق از نقل روایات از مشایخ اهل تسنن این بوده که نگرش عالمان و محدثان و فقیهان اهل سنت را نسبت به اهل بیت(ع) نشان دهد لذا صدوق تلاش کرده که از این روایات نیز استفاده کند تا تمامی مطالب مربوط به فضایل اهل بیت (ع) محفوظ بماند .

شیخ صدوق و شیخ مفید در اصل عصمت پیامبران و اهل‌بیت (ع) اشتراک نظر دارند ولی در چیستی و فراگیری آن برای نامبردگان اختلاف. پژوهش کتابخانه‌ای پیش رو، نخست مفهوم عصمت را ‌می‌کاود و آنگاه به ریشه و پیشینه‌ی این مفهوم در قرآن ‌می‌پردازد. سپس دیدگاه‌های شیخ صدوق و آنگاه شیخ مفید را جداگانه بررسی ‌کرده، در پایان نقطه‌های اشتراک و افتراق شان را بازگو می‌کند. پس از بیان دیدگاه‌های مخالف و موافق هر دو طرف، دلیل‌های شان سنجیده شده و نوآوری هریک نیز بیان می‌شود.

تحقیق حاضر سعی دارد با مطالعه أثار کلامی باقی مانده از شیخ صدوق به ویژه «الاعتقادات»، و شیخ مفید و علامه مجلسی به بررسی وجوه اشتراک و افتراق این سه اعلام پیرامون اوصاف الهی بپردازد و داوری های علامه مجلسی بین شیخ صدوق و شیخ مفید را در این عرصه روشن سازد. لذا پژوهش حاضر از نوع نظری می باشد و به سبک تحلیلی - توصیفی به استخراج آرای مذکور اعم از اوصاف ذاتی و فعلی و خبری به روش کتابخانه ای پرداخته است. مواردی همچون مفهوم شناسی اوصاف ذاتی و فعلی مثل اراده و اوصاف خبری مثل کشف ساق، ید، رضا، غضب، مکر و... از دیدگاه این سه متکلم با رویکرد های متفاوت رو به رو شده است. شیخ صدوق در این عرصه آیات را بیشتر به کمک روایات تاویل می کند ولی شیخ مفید علاوه بر روایات رویکرد عقلی را هم در آن موارد جاری کرده و در برخی موارد عدم فهم درست را از طرف شیخ صدوق پیرامون روایت مطرح می کند. ولی علامه مجلسی با این که محدث است از هر دو روش استفاده می نماید. شیخ مفید در برخی موارد مانند «جنب الله» «وجه الله» «رضا و غضب الهی» دیدگاه شیخ صدوق را پذیرفته و در برخی موارد نظر او را رد کرده است همچون «کشف ساق» که شیخ صدوق آن را به معنی ظهور نور از حجاب دانسته ولی شیخ مفید این نظر را رد کرده و آن را کنایه از «حسابرسی» دانسته است. از طرفی هم علامه مجلسی در همان مورد دیدگاه نهایی خود را بیان نکرده، طریق توقف را اختیار کرده است. علامه در موارد دیگر هیچ یکی از دو طرف را مقبول ندانسته نظر خود را بیان کرده است مثل «ید الله» در آیه «یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ»‌ ایشان تاویل خود را بر خلاف شیخ صدوق و شیخ مفید بیان کرده و منظور از دو دست را به معنی نهایت توجه و اکرام الهی به خلقت حضرت آدم (ع) دانسته است. اما در برخی موارد دیدگاه ایشان ظاهرا متعارض به نظر می رسد ولی با تامل می توان بین دو دیدگاه را جمع کرد مثل اختلاف بین شیخ صدوق و شیخ مفید پیرامون «نسیان» که اولی آن را به معنی جزا دادن و دومی آن را به معنی ترک و تاخیر انداختن معنی کرده اند در حالی که معنی جزا از نسیان با معنی ترک از جهت مفهومی چندان در تعارض نبوده و قابل جمع می باشد. چنانکه ترک و تاخیر انداختن خیری نوعی جزا به شمار می آید.

درباره مهدویت، سخن‌های زیادی گفته شده است. مهدویت، مورد وفاق اهل‌سنت و شیعه است. در اندیشه شیعه دوازده امامی، باور به حضرت مهدی(علیه‌السلام) جایگاه ویژه‌ای دارد؛ زیرا ایشان، امام عصر و ولی‌زمان است. میان شیعه امامیه و دیگر مذاهب، تفاوت‌هایی در اعتقاد به مهدویت وجود دارد؛ مثلاً امامیه به مهدی شخصی، با اوصاف و نسب مشخص اعتقاد داشته و دیگران غالباً به مهدی نوعی معتقدند. متکلمان زیادی در این خصوص، قلم زده‌اند و در ذیل بحث امامت خاصه، به این اندیشه پرداخته‌اند. یکی از این متکلمان، شیخ صدوق است، که به روش نقلی و با بیان روایات به اثبات مطالب خویش می‌پردازند. ایشان، محب حضرت مهدیه(علیه‌السلام) بوده و در کتب مختلف خویش، با استناد به آیات و روایات، به بحث مهدویت می‌پردازند. شخص صدوق به مباحثی چون ولادت، نسب و اثبات ولادت حضرت حجت پرداخته و نصوص دال بر امام ایشان را مطرح می‌سازند. سپس، نصوص زیادی در باب غیبت و ظهور، مطرح ساخته و به‌طور مفصل در بحث نشانه‌های ظهور ورود می‌کنند. ایشان، به شبهه طول عمر حضرت و امکان این میزان حیات برای یک انسان پرداخته، به مدعیان دروغین مهدویت و ابطال ادعای ایشان می‌پردازند. اندیشه مهدویت، دارای ابعاد و زوایای گوناگون است. محقق در این تحقیق درصدد است ماهیت اندیشه مهدویت از دیدگاه شیخ صدوق را بررسی کرده و ادله ولادت و امامت حضرت مهدی(علیه‌السلام) را از دیدگاه ایشان مورد دقت قرار دهد. همچنین پرداختن به انواع غیبت، ادله غیبت حضرت و مباحث مربوط به ظهور، از جمله ابعاد رساله است. شیخ صدوق به‌عنوان متکلمی نقل‌گرا و نزدیک به زمان حضور، می‌تواند منبع خوبی برای شناخت زوایای تفکر مهدوی باشد.