جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر گزیده‌ای از درس‌های آیت‌الله محی‌الدین حائری شیرازی است که به‌صورت این مجموعه پدید آمده است. مؤلف در این مجموعه به جایگاه هنر در علوم انسانی اسلامی می‌پردازد. این پژوهش نخست جایگاه هنر را در «علوم انسانی اسلامی» تبیین کرده و هنرمندی آیت‌الله حائری شیرازی را در ابعاد گوناگون ازجمله شعر نو، هنرمندی توانا در منبر وعظ و خطابه معرفی می‌نماید. نویسنده در ادامه به انسان‌شناسی در غرب و اسلام پرداخته و جهان‌بینی دو دیدگاه را مقایسه کرده و راهکار اسلام را برای مدیریت زمینه‌ها و شرایط ذکر می‌کند. تحقیق فوق در پایان لزوم تعبّد در مضامین هنر اسلامی را ضروری دانسته و به ادبیات قرآنی و شعرای ایران‌زمین در زمینه هنر ادبیات می‌پردازد. جایگاه هنر در علوم انسانی اسلامی از مقولات قابل توجه این اثر به‌حساب می‌آید.

«زیبایی» یکی از حقایق عالم است که از آغاز تولد، گرایش به آن در وجود آدمی نهفته است. «هنر» نیز یکی از مسائلی است که نماد تمدن‌‌های بشری است. فیلسوفان غربی از دوره باستان تاکنون تأملاتی درباره «زیبایی» و حتی هنر داشته‌اند، اما حکمای اسلامی به‌طور مستقل، کمتر درباره زیبایی نظرورزی کرده‌اند. حکمای اسلامی سده اخیر حوزه علمیه قم را می‌توان جزء پیشگامان مطالعه فلسفی زیبایی و هنر دانست که به‌طور آگاهانه بدین مهم پرداختند. بی‌گمان واکاوی «زیبایی» گامی مهم در تولید و تأسیس علم هنر اسلامی برداشته شده است. مقاله حاضر درصدد است به تطور فلسفه هنر و حکمت زیبایی در سده اخیر بپردازد.

هدف: پژوهش حاضر با هدف تبیین و تحلیل نسبت هنر و دین بر اساس دیدگاههای مسیحیت، روشنگری(کانت) و دین اسلام انجام شد. روش: روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی، استنتاج قیاسی و مقایسه‌ای است. به همین منظور، نخست دیدگاههای مسیحیت و دورۀ روشنگری با نظر به دیدگاه کانت پیرامون نسبت هنر و دین تبیین و تحلیل، سپس نسبت هنر و دین در چشم‌انداز زیباشناسی اسلامی به عنوان نظریۀ بدیل معرفی شده است. سؤال اصلی پژوهش این است که هنر و دین در دیدگاه مسیحت، دیدگاه روشنگری کانت و دیدگاه اسلامی چه نسبتی با یکدیگر دارند. یافته‌ها: دین اسلام به طور متفاوت و منسجم در مقایسه با دو دیدگاه رقیب، به نسبت هنر و دین پرداخته و از منظر زیبایی‌شناسی هنر و دین را بر مبانی توحیدی استوار ساخته است. نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش ضمن بازنمود چنین تحلیلهایی نشان داد که در رویکرد مسیحی، جداییِ بین هنر و دین را با عنوان «انحصارگراییِ هنر» می‌توان تصور کرد. دیدگاه روشنگری، به ویژه دیدگاه کانت، ارزش هنر را در لذت حاصل از آن می‌داند و تنها ارتباط دین و هنر، در دین اخلاقی قابل توجه است. در زیبایی‌شناسی اسلامی، هنر در هیچ شرایطی مستقل از دین نیست. در رویکرد مسیحی، استقلال هنر از سایر قلمروهای علمی، به وضوح دیده می‌شود. اما در رویکرد اسلامی، هنر با توحید الهی و آموزه‌های قرآن گره خورده است. بر همین اساس، نظریۀ زیبایی‌شناسی اسلامی منسجم بوده و به عنوان یک نظریۀ بدیل بر دو نظریۀ دیگر دقیق‌تر است.

معماری همواره در هر دوره تاریخی‌ تجلی‌ اندیشه‌ها و روحیه‌ والای معماران، هنرمندان، عرفا و اندیشمندان و فلاسفه‌ بوده است‌ و در این‌ میان اندیشه‌های شیخ‌ اشراق سهروردی در باب ” نور” و تجلی‌ آن از اهمیت‌ ویژه ای برخوردار است‌. وی با نگاهی‌ عارفانه‌ به‌ توحید، مکتب‌ فلسفی‌ جهان شمولی‌ را بر اساس نور و ظهور و اصالت‌ ماهیت‌ آن، پایه‌ریزی می‌کند. نور با ابعاد گسترده معنویت‌ و عرفانی‌ که‌ در خود مستتر دارد، در همه‌جا بر کیفیت‌ فضا تاثیرگذار بوده و مسجد به‌عنوان یکی‌ از شاخص‌ترین‌ بناها در سرزمین‌های اسلامی‌، عرصه‌ ظهور و بروز نمایش‌ شکوه و تعالی‌ روح انسان و حرکت‌ به‌سوی نور مطلق‌، به‌ بهترین‌ و زیباترین‌ اشکال ممکن‌ بوده است‌. در این‌ پژوهش‌ به‌ بررسی‌ دیدگاه شیخ‌ شهاب الدین‌ سهروردی ( که‌ فلسفه‌ خود را حکمت‌ اشراق به‌ معنای درخشندگی‌ و برآمدن آفتاب نام نهاده و بنیانگذار حکمت‌ نوریه‌ است‌) در مورد نور و جایگاه آن در معماری سنتی‌ مساجد می‌پردازیم‌. پژوهش‌ حاضر در پی‌ آن است‌ تا در ابتدا ضمن‌ بررسی‌ نگاه خاص سهروردی به‌ موضوع نور بر مبنای آن تعریفی‌ از هنر و زیبایی‌شناسی‌ ارائه‌ دهد و عوامل‌ موثر در ذهن‌ و زبان و ناخودآگاه هنرمندان را رهگیری نماید و از آنجا که‌ نور همواره به‌عنوان یکی‌ از عوامل‌ موثر بر ارزش فضایی‌ اماکن‌ مقدس مطرح بوده و اهمیت‌ و جایگاه ویژه و تاثیرگذاری داشته‌ است‌، معماری مساجد را به‌ طور خاص به‌عنوان یکی‌ از جلوه گاه های ارزشمند معماری، مورد بررسی‌ قرار دهد. بنای مسجد به‌عنوان محل‌ عبادت خدا، جایگاه انسان را در ابعاد معنوی و الوهیت‌ تشدید نموده و نمود گاه وجوه وجودی اوست‌ . به‌ همین‌ منظور پارامتر نور به‌عنوان اساس وجود خدا و انسان که‌ بر پایه‌ دیدگاه اشراقی‌ استوار است‌ به‌عنوان کلید این‌ پژوهش‌ قرار گرفته‌ است‌. تحلیل‌ و بررسی‌ عناصر معماری، نقوش و رنگ‌های به‌کاررفته‌ در مساجد و حضور و نقش‌ نور در غنا بخشیدن به‌ آنها منشا زیبایی‌ درآمیخته‌ با عرفان و الوهیت‌ در هنر اسلامی‌ است‌ که‌ در این‌ فرآیند با بهرهگیری از منابع‌ و اسناد کتابخانه‌ای مطالعات صورت گرفته‌ به‌عنوان یک‌ پژوهش‌ بنیادی نظری با ماهیت‌ توصیفی‌ به‌ بررسی‌ آن می‌پردازیم‌.

معماری اسلامی مانند دیگر انواع معماری، با معرفت شناسی و هستی شناسی در فرهنگ جامعه مرتبط است.برای درک معماری سنتی اسلامی، یا هر صورت دیگری از معماری سنتی، شناخت شیوه نگرش های سنتی به کلیت معماری و اجزایش ضروری است. مهم ترین این اجزا فضا است. دوره صفویه(1135-907ق) یکی از دوره های درخشان معماری در ایران است. این دوره تاریخی یکی از حساس ترین مقاطع تاریخی از نظر رونق فرهنگ و تفکر اسلامی نیز بوده است. در دوره معاصر با گسترش ارتباط با غرب معماری اسلامی نیز تا حدی تحت تأثیر نوآوری های جدید قرار گرفت. مسئله ای که می توان اینجا مطرح کرد میزان تأثیرپذیری معماری عصر صفویه و معماری دوره معاصر از نظر وجود نشانه های حکمت اشراق در آنهاست. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات میدانی انجام شده است. معماری مسجد جامع اصفهان و مسجد الغدیر تهران به عنوان نمونه های بارز معماری دوره صفویه و دوره معاصر به عنوان دو اثر معماری مورد واکاوی قرار گرفته است و یافته های پژوهش حاکی از این است که عالم مثال در ذهن معمار دوره صفوی براساس آیات و روایات است، لذا در معماری مسجد امام اصفهان، حکمت اشراق به گونه ای آشکار بازتاب یافته است. در مسجد الغدیر خلوص احجام به کار رفته، به کارگیری مصالح و تزیینات آجری و کاشی کاری در نما، استفاده از عناصر و مفاهیم معماری گذشته و بیان جدیدی از آن ها، بیانگر تأثیر نهضت های پست مدرنیسم در معماری دوره معاصر است. اهداف پژوهش 1.بازشناسی نشانه های حکمت اشراق در مسجد جامع اصفهان و مسجد الغدیر تهران 2. بررسی تطبیقی معماری مسجد جامع اصفهان و مسجد الغدیر تهران سؤالات پژوهش 1.حکمت اشراق چه تأثیری بر معماری مسجد جامع اصفهان و مسجد الغدیر تهران دارد؟ 2. معماری مسجد امام اصفهان با مسجد الغدیر تهران چه شباهت ها و تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟

پژوهش حاضر درصدد بررسی تأثیر مضامین حکمت اشراق سهروردی در معماری مساجد شیعی پس از انقلاب در شهر تهران است. در گام اول به‌واسطۀ روش تحقیق کیفی و به‌صورت توصیفی و تحلیلی با جمع‌آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی سه مسجد شاخص دوره صفویه (مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد چهارباغ) مورد بررسی قرار گرفت و شاخص‌های موردنظر فلسفه اشراق به منظور تدوین چارچوب نظری و مدل مفهومی پژوهش، استخراج و دسته‌بندی شده و سپس به الگوی معماری‌ای که در راستای همان مفاهیم است، اشاره و سپس مورد بررسی قرار گرفته است. در گام دوم 23 مسجد شاخص شهر تهران که در چهار دهۀ اخیر در مناطق مختلف تهران احداث شده‌‌اند باتوجه‌به نظر متخصصان و خبرگان در این حوزه به کمک نمونه‌گیری هدفدار انتخاب شدند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد مؤلفه‌های معماری حکمت اشراق در دو حوزه کالبد و تزئینات مساجد چهار دهه اخیر تأثیرگذار بوده‌اند. از میان مساجد شهری تهران، به‌ترتیب مسجد بقیه‌الله‌الاعظم با کسب امتیاز 12و مساجد جامع‌الرسول سعادت‌آباد و حضرت ابوالفضل با کسب امتیاز مساوی10 بیشترین قرابت به مساجد دوره صفوی و کم‌ترین تأثیرپذیری شامل مسجد نظام مافی و مسجد ولیعصر باکسب امتیاز مساوی 2 است؛ همین‌طور بین مساجد دانشگاهی به‌ترتیب، مسجد دانشگاه علامه طباطبایی با کسب امتیاز 9 و مسجد دانشگاه‌های صنعتی شریف و علم و صنعت با کسب امتیاز 8 بیشترین قرابت به مساجد دوره صفوی و کم‌ترین تأثیرپذیری به مسجد کوی دانشگاه با کسب امتیاز 1 اختصاص داده شده است. اهداف پژوهشی:بررسی مضامین حکمت اشراق سهروردی در معماری.بررسی نمود عناصر معماری برگرفته از حکمت اشراق سهروردی در مساجد شیعی پس از انقلاب.سؤالات پژوهشی:مضامین حکمت اشراق سهروردی در معماری کدامند؟آیا عناصر معماری برگرفته از حکمت اشراق سهروردی در معماری مساجد شیعی پس از انقلاب نمود یافته است؟

حکمت اشراق سهروردی با دربرداشتن مفاهیم ایرانی-اسلامی، می تواند مبنایی برای بررسی مباحث حکمی در هنر های سنتی باشد. شان وجودشناختی و حیث معرفتی زیبایی به مثابه یک مفهوم و امر زیبا به عنوان وجه تحققی آن، زمینه های تاملات زیباشناختی در این باب را فراهم آورده است. به رغم گسست های تاریخی و نفوذ فرهنگ های بیگانه، تحولات نگارگری ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات فرمی و مضمونی فراوانی در آثار دوره های مختلف مشاهده می-شود. هدف از انجام این تحقیق، پاسخ به این پرسش بود که مفاهیم زیبایی شناسی حکمت اشراق سهروردی چیستند و چگونه در نگارگری ایرانی نمود پیدا می کنند؟ روش انجام این تحقیق از منظر هدف، کاربردی-نظری و از منظر شیوه انجام، توصیفی-تحلیلی بود. اطلاعات نیز به شیوه کتابخانه‌ای به‌دست آمد. نتایج نشان می دهد فلسفۀ اشراق سهروردی که با نقد اندیشۀ مشائیان آغاز می شود، مفاهیم جدید و ابداعاتی را در تبیین و صورت بندی سلسله مراتبی حیث وجودی و شناختی جهان به کار می بندد. ابتنای این فلسفه بر نورانیت و ظهور وجود، مشروط نمودن حیات و هستی و ادراک آن، بر ظهور و نور، کارکرد خیال به مثابه امر واســـط و خلق صور معلقۀ مبتنی بر محاکات نقوش ثابتۀ عالم ملکوت، لذت و ابتهاج حاصل از ادراک صور در عالم مثال و مکاشفات عوالم ملکوت و اندراج آن در خاطر سالک، محتوایی زیباشناختی و فرمی هنری به اندیشۀ اشراقی بخشیده است. مفاهیم حکمت اشراق به عنوان محتوا در نگارگری ایرانی نمود یافته و این هنر در جایگاه صورت، مظهر مفاهیم حکمت اشراق است. این ارتباط دوسویه بیان‌گر این است که مفاهیم دقیق و مشخص در پس صور هنری وجود دارد که این مفاهیم، دلیل بر چرایی شکل گیری ساختار و مصادیق در حوزۀ نگارگری هستند و به عبارتی زبان گویای این مفاهیم می گردند.

سهروردی، پایه‌گذار حکمت اشراق و بنیان‌گذار وحدتی در قلمرو نور بود که آن را «وحدت حقیقت» و نور را «حقیقت واحد» نام نهاد. براساس این دیدگاه تمام کثرت‌های عالم، با سلسله مراتبی از عوالم نورانی، در احاطه همین حقیقت واحد می‌باشند. از آنجاکه حکمت و هنر، هر دو به زبان رمز بیان می‌شوند و سرچشمه ای واحد دارند و حکمت اشراق به عنوان فلسفه‌ای نور محور، بنیاد هنر اسلامی- اشراقی به شمار می آید؛ از این رو دیدگاه سهروردی در خصوص رمز وحدت در مراتب نور (وحدت معنا)، حاوی ظرایفی است که می‌توان بر پایه آن‌ها به اصولی در خصوص حضور اصل وحدت در نشانه های کالبدی (وحدت صورت) معماری اسلامی دست یافت. به بیانی دیگر، نور در حکمت اشراق، به عنوان حقیقت واحد، رمزی است که می‌تواند به مثابه مظهر سلسله مراتب عوالم نورانی و با واسطه عالم نورانی مثال، آثار معماری را در قالب جلوه‌گاه حضور حقیقت، به نشانه هایی برای رمزگشایی معانی نهفته در لایه‌هایی متحد فضاها بدل نماید. از این رو در میان آثار معماری دوران اسلامی، از یک سو معماری مساجد با توجه به قابلیت های نمادین خود، می‌توانند محملی برای رمزگذاری و رمزگشایی مفاهیم وحدت آفرین نور (حقیقت واحد) باشند و از سوی دیگر یکی از بهترین شیوه های درک رموز و معانی مستتر در کالبد فضاها روش شناخت نشانه هاست. از این رو تحلیل نشانه شناختی فضا و عناصر معماری مسجد امام اصفهان (نمونه موردی تحقیق)، به عنوان «محمل نور»، معرف این مهم است که نور منشأ وحدت و تالیف تمام زیبایی‌ها و قابلیت‌های ادراکی - مفهومی در این اثر است و معمار آن توانسته با دریافت وجوه کیفی جایگاه متعالی و وحدت آفرین نور و بهره گیری از وجوه نشانه (عمدتا نمادین)، اتحاد میان جهان نورانی (معنوی) و جسمانی(مادی) را به واسطه عالم مثال(خیال) ارائه دهد. رویکرد این تحقیق کیفی، گردآوری داده‌های مورد نیاز، به روش اسنادی و کتابخانه‌ای بوده و در سامان دهی داده ها ، ضمن استفاده از روش توصیفی، با شیوه تجزیه و تحلیل تطبیقی، یافته ها مورد ارزیابی و تفسیر قرار گرفته اند.