جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیات ۱۵۱تا ۱۵۳ سوره انعام، به عنوان وصایای بنیادین و «محکمات» قرآنی، رهنمودهای اقتصادی مهمی ارائه می‌دهند؛ امّا با وجود توجه مفسران و مؤلفان کتب فقه القرآن نسبت به آنها، ارائه تحلیلی نظام‌مند در مورد آن‌ها برای تبیین بنیان‌های یک نظام اقتصادی عدالت‌محور، کمتر کاویده شده است. این پژوهش با هدف استخراج و تبیین اصول اقتصادی این آیات، به‌ویژه در مقابله با فقر، مدیریت مال یتیم، و عدالت در معاملات، در پی پاسخ به این سؤال اصلی است که آیات مذکور چه مبانی و راهکارهای عملی برای نظام اقتصادی عادلانه و منطبق با «صراط مستقیم» ارائه می‌دهند؟ با رویکرد تفسیری-تحلیلی و روش تحلیل محتوای کیفی متون تفسیری و آثار فقه القرآن، نتایج نشان می‌دهد آیات مذکور، ضمن تحریم قتل فرزندان از بیم فقر (إملاق) با تأکید بر رازقیت الهی، بر لزوم حفاظت و رشد مال یتیم «بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» تا بلوغ و رشد عقلی و وجوب رعایت کامل و عادلانه کیل و میزان «بِالْقِسْطِ» در مبادلات تأکید دارند. همچنین، ضرورت عدالت در گفتار (وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى) و وفای به عهود (از جمله قراردادهای اقتصادی) به عنوان ارکان اعتماد و سلامت روابط اقتصادی تبیین شده است. تحلیل آیه ۱۵۳، این رهنمودها را جزء لاینفک «صراط مستقیم» و التزام به آن‌ها را مسیر دستیابی به تقوا و زیربنای نظام اقتصادی عادلانه معرفی می‌کند.

آیه ۳۳ سوره انعام، به دلیل جمع میان نفی تکذیب پیامبر(ص) («فَإِنَّهُمْ لَا یُکَذِّبُونَکَ») و اثبات جحود آیات الهی از سوی مخالفان («وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ»)، همواره یکی از چالش‌های برجسته در گفتمان تفسیری بوده است. این پژوهش با روش تحلیل محتوای کیفی ورویکردی هرمنوتیکی به آراء مفسران، در پی رمزگشایی از این تناقض‌نمای معرفتی و تبیین راهبردهای تفسیری ارائه شده برای حل آن است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مفسران برای جمع میان این دو گزاره، راهکارهای تفسیری متعددی را مطرح کرده‌اند، از جمله: ۱) تفکیک میان باور قلبی و انکار زبانی (تصدیق باطنی صدق پیامبر به دلیل انگیزه‌هایی چون حسادت و حفظ منافع)؛ ۲) تمایز میان متعلق تکذیب (شخص پیامبر در برابر محتوای رسالت)؛ ۳) تفسیر نفی تکذیب به مثابه عجز مخالفان از اقامه برهان؛ ۴) بهره‌گیری از قرائت مخفف (لَا یَکْذِبُونَکَ) به معنای عدم توانایی در ابطال حق؛ و ۵) ارجاع تکذیب نبی به تکذیب مُرسِل (خداوند). نتیجه کلیدی پژوهش آن است که این راهکارها، به ویژه با تاکید بر تصدیق قلبی مخالفان و ارجاع تکذیب به خداوند، ضمن رمزگشایی از تناقض ظاهری، ابعاد روانی ـ اجتماعی انکار و حکمت تسلی‌بخش الهی در آیه را به بهترین شکل تبیین می‌کنند و فهم جامع آیه در گرو نگاهی ترکیبی به این ابعاد است.

پدیده چندمعنایی در قرآن کریم یکی از چالش‌های بنیادین هرمنوتیکی است که مفسران را در طول تاریخ به اتخاذ روش‌های متفاوتی برای مدیریت آن واداشته است. این پژوهش به تحلیل «روش‌شناسی مواجهه» مفسران با این پدیده در دو سطح «واژگانی» و «ساختاری» می‌پردازد. این رساله با تمرکز بر سوره مبارکه انعام، که به دلیل غنای مباحث اعتقادی و زبانی میدانی مناسب برای این کاوش است، با روش توصیفی-تحلیلی و تطبیقی، به تحلیل مصداقی رویکردهای مفسران از مکاتب مختلف فکری می‌پردازد. نوآوری اصلی این تحقیق، تغییر کانون تحلیل از «فهرست‌نگاری معانی» به «تحلیل روش‌شناسی» است. در سطح واژگانی، سه نمونه کلیدی شامل واژه «فتنه» (آیه 23 و 53)، فعل «لَا یُنظَرُونَ» (آیه 8) و ظرف «دون» (آیات متعدد) مورد تحلیل قرار گرفت. در سطح ساختاری نیز، سه موردکاوی شاخص شامل ابهام در «واو» و مرجع ضمیر (آیه 121)، ابهام در تحلیل فعل و ترکیب اضافی (آیه 123) و ابهام در کارکرد حرف عطف «ثُمَّ» (آیه 154) بررسی شد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که مفسران عمدتاً از چند رویکرد اصلی پیروی می‌کنند: 1. رویکرد ترجیحی، که با استناد به قرائن متنوع، یک وجه را برمی‌گزیند؛ 2. رویکرد تلفیقی، که به دنبال جمع دلالی میان وجوه معتبر است؛ 3. رویکرد تأویلی، که به کشف معانی باطنی یا تأویل مجازی می‌پردازد؛ و 4. رویکرد تحلیلی-کاوشگرانه که بر بسط و بررسی تمام احتمالات ممکن متمرکز است. این پژوهش نشان داد که انتخاب هر رویکرد، ارتباطی مستقیم با مشرب فکری و مبانی معرفت‌شناختی و کلامی مفسر دارد و اتخاذ هر منهج، به نتایج کاملاً متفاوتی در حوزه‌های کلیدیِ فقه، کلام و انسجام‌شناسی قرآن منجر شده است. تحلیل این موارد از فتاوای فقهی متضاد در باب ذبایح (ذیل آیه 121) و جهان‌بینی‌های متعارض درباره جبر و اختیار (ذیل آیه 123) گرفته تا ارائه مدل‌های گوناگون از انسجام متن قرآن (ذیل آیه 154) را شامل می‌شود. نتیجه نهایی این رساله آن است که پدیده چندمعنایی، نه یک نقص، بلکه یکی از ظرفیت‌های ذاتی و پویای متن قرآن برای تولید مستمر معنا و تضمین جاودانگی پیام آن است؛ ظرفیتی که به مثابه یک «مفصل هرمنوتیکی»، سنت تفسیری اسلام را به میدانی غنی برای گفتگوی روش‌مند تبدیل کرده است.

قرآن کریم بیانگر رویکردی تصویری از آفرینش جهان و انسان است و شامل اشاره هایی است که نشان دهنده توانایی خداوند در آفرینش جهان و نظامی که بر آن استوار است می باشد، این نظام شامل قوانین و مبانی است که انسان را قادر می سازد از قدرت الهی بهره مند شود. تأثیرات قدرت الهی در خلقت هستی و انسان، دستور العمل تربیتی را تشکیل می‌دهد که اساس زندگی انسان را تشکیل می دهد و با بهره گرفتن از آن می توان سلامت و نجات انسان مؤمن را تضمین نمود که به گمراهی و انحراف منجرنشود. از این رو، قرآن به تبیین قدرت خداوند متعال و تجلی آن در آیات الهی و تبیین آثار تربیتی موجود در بطن این آیات اهتمام می ورزد، این پایان نامه به این عنوان پرداخته است: (اثرات تربیتی مظاهر قدرت خداوند در سوره مبارکه انعام، آفرینش جهان و انسان به عنوان نمونه) در این پایان نامه تلاش شده از آیات قرآن و کاوش در تفاسیر آن برای رسیدن به اثرات تربیتی جلوه های قدرت الهی، بهره گرفته شود. این پایان نامه رویکرد توصیفی تحلیلی را در پیش گرفته و سعی در استنباط مهم ترین آثار تربیتی مظاهر قدرت الهی را داشته است، همچنین با اشاره به معرفی اصطلاحات زبانی و اصطلاحی واژگان پایان نامه را که مهمترین آنها تبیین معنی تأثیر است و مفهوم تربیت و ویژگی ها و اهمیت آن در قرآن کریم را بیان نموده است. همچنین تعریف کلی از سوره انعام، نام آن، تعداد آیات، مکان و زمان نزول آن ذکر شده است. نیز راجع به فضل آن سوره مبارکه، محور اصلی، هدف کلی آن و مناسبتی که بین آن، سوره ها و آیات دیگر وجود دارد، علاوه بر ذکر آثار تربیتی مظاهر قدرت خداوند در خلقت هستی و آثار تربیتی مظاهر قدرت خداوند در خلق کردن انسان، نیز اشاره شده است. پایان نامه با ارائه آثار تربیتی ناشی از مظاهر قدرت خداوند در آفرینش جهان، در بعد اعتقادی از قبیل: توحید الوهیت، معرفت و آشنایی با خدا، اعتقاد به فرشتگان و اعتقاد به قدرت حق تعالی و همچنین در بعد اخلاقی با اشاره به دوری جستن از فساد و شر با رجوع به کتب آسمانی، پیروی از پیامبران، استقامت در زندگی با نگاه به آخرت، یاری گرفتن از خداوند در هر سرنوشتی، اعتراف و اقرار به گناه، قرآن مکتب اصلاح، اسلام دین سهل و آسان، لذت نزدیکی به خداوند، اشاره شده است. اما راجع به آثار تربیتی ناشی از مظاهر قدرت خداوند در آفرینش انسان، در جنبه اعتقادی به این موارد اشاره شده است: اقرار به الوهیت خداوند، شهادت دادن فطرت سالم انسان، ایمان به روز قیامت، ناتوانی و احتیاج انسان به خداوند، ایمان به قضا و قدر، اعتقاد به معاد و پاداش، عدل الهی در ثواب و مجازات و تأثیر ایمان در هنگام مرگ، اشاره شده است. در بعد اخلاقی نیز بدین موارد اشاره شده است: تأثیر توصیه های ده گانه، جلوگیری از دروغ، صبر بر دروغگویان، مشروعیت جدال با مشرکان، مواظب شیطان بودن، برادری با اجرای احکام حاصل می شود، شرک کار را خراب می کند، آداب گفتار و بحث و گفتگو و تأثیر عبادت. این پایان نامه در نحوه ارائه و طرح آیات متمایز می باشد و در استخراج اثرات تربیتی بوسیله استنباط آیات قرآن و گاه مقایسه برخی از آنها با علم امروزی به آنها پرداخته است.

مسئلۀ طهارت اعتقادی انبیای الهی از (کفر، شرک) و طهارت ‎ عملی از (زنا) از مبانی مهم در دانش کلام است. در دیدگاه کلام امامیه، طهارت پیامبران عمدتا جزو مسائل مورد اتفاق دانسته شده است اما در کیفیّت طهارت آنان اختلاف نظر وجود دارد و در میان سایر مذاهب اسلامی اتفاق رأی در این موضوع وجود ندارد. مقالۀ‎حاضر، بررسی واژه «أب» را در آیه‎شریفه«وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأبیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ» (الانعام:74) به بحث پرداخته و نسبتی که میان حضرت ابراهیم با آزر از نگاه کلامی، تفسیری آلوسی، علّامه طباطبائی و علّامه فضل الله است را مورد ارزیابی قرار داده است و به تناسب، طهارت انبیای الهی و ایمان نیاکان پیامبر را به بحث می‎پردازد. آلوسی مدعی است عدۀ بسیاری از اهل‎سنّت، آزر را پدر ابراهیم علیه‎السلام نمی‎دانند، براساس‎این تفکر هیچ یک از اجداد پیامبر (ص) کافر نبوده‎اند. این نظر آلوسی با اشکال مواجه است؛ چرا که اغلب اندیشمندان اهل سنّت و شذوذی از شیعه مانند علّامه فضل الله مخالف این نظر هستند. در مقابل گروهی اندک از اهل سنت و عمده شیعیان از جمله علّامه طباطبائی بر اساس مبانی توحیدی و اصل خداباوری برآنند که والدین و اجداد هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدرحضرت ابراهیم مشرک و بت پرست نبوده‎اند. این مقاله با روش اسنادی و به شیوه توصیفی، تحلیلی با هدف کشف کیفیّت طهارت انبیاء الهی از نظرگاه سه مفسر شیعی و سنّی نگاشته شده است.

این پژوهش درصدد است، با استفاده از روش فراتحلیل به بررسی نظرات پژوهشگران معاصر قرآن کریم، ذیل آیه 38 سوره مبارکه الأنعام یا مفاهیم مرتبط با آن در محدوده زمانی سالهای 1400-1392 بپردازد؛ زیرا مرور نظام‌مند، ارزیابی و بررسی هدفمند پژوهش‌ها گامی در جهت رشد تحقیقات در حوزه‌های مختلف دانش بشری است. یافته‌ها و نتایج تحقیق نشان داد، اختلاف نظر در شرح و تفسیر این آیه به عدم مشخص کردن حقیقت یا مجاز در این آیه و آیات مرتبط با آن در همان ابتدای بحث باز می‌گردد؛ این در حالیست که بیشترین تلاش برای معناشناسی واژگان «أم»، «أمّة»، «دابة» و «طائر» توسط پژوهشگران حوزه‌های علوم قرآن و حدیث انجام شده‌است ولی پی‌جویی معنای ترکیب «أمم أمثالکم» و مفاهیم مرتبط با آن، مورد توجه محققان فلسفه و کلام اسلامی بوده‌است. در پژوهش‌های مورد بررسی، به دلیل اکتفا به ذکر نظرات مفسران پیشین و در برخی موارد، طرح سؤال و جواب‌های محتمل تقریبا تبیین دقیق و همه جانبه‌ای برای کاربست صورتهای مختلف حقیقت یا مجاز در آیه شریفه، در عرصه‌های مختلف زیست و نیازمندی‌های بشر امروزی، مشاهده ‌نشد.

نگارنده بر اساس آیۀ 59 سوره انعام و توضیح واژه‌ها و عبارتهای مهمّ آن به انواع مختلف غیب و کتاب مبین اشاره می‌کند و بر اساس روایات اهل بیت؟عهم؟ نتیجه می‌گیرد که بخشی از دانش در اختیار عموم بشر قرار گرفته، اما قسمت اعظم آن که دسترسی به اسباب و مسبّبات است، به اهل بیت اختصاص دارد و این در قلمرو دانش قرآن جای دارد.

مفسّران در تفسیر «لا تُدْرِکُهُ الأبْصارُ» در آیه 103 سوره انعام اختلاف کرده اند. برخی، ظاهر آیه را ناظر به نفی رؤیت ظاهری خدا تفسیر کرده اند و برخی دیگر بر پایه مذهب کلامی خودشان، دلالت آیه را بر این مطلب منکرند. گذشته از نگاه کلامی، تفسیر درست این آیه بر پایه اصول تفسیر ادبی آیه کدام است؟ نقش مهمّ این آیه در مباحث اعتقادی، تفسیر فرامذهبی آن را ضروری می نماید. در این میان، نقش اساسی گزینش واژگان و بلاغت جمله در فهم گسترده آیات قرآن نشان داده می شود. در این نوشتار، تفسیر این آیه با روش تحلیلی – انتقادی و با رویکرد ادبی انجام شده است. با توجه به واژه پژوهی و نیز با استناد به قواعد ادبی به کارگرفته شده در این آیه و ساختار ویژه آن، هم ادراک و رؤیت ظاهری خدا و هم ادراک عقلی و وهمی، نفی می شود. نه بصر به معنای خصوص چشم و نه ادراک بصر تنها به معنای دیدن ظاهری است؛ بلکه ادراک بصر یعنی رسیدن و دریابیدن هر آنچه در انسان و مانند او سبب ظهور و بروز می شود، چه با چشم سر و قوّه بینایی ظاهری باشد، چه با چشم دل و نیروی باطنی روح که عبارت است از عقل، وهم و قلب.مفسّران در تفسیر «لا تُدْرِکُهُ الأبْصارُ» در آیه 103 سوره انعام اختلاف کرده اند. برخی، ظاهر آیه را ناظر به نفی رؤیت ظاهری خدا تفسیر کرده اند و برخی دیگر بر پایه مذهب کلامی خودشان، دلالت آیه را بر این مطلب منکرند. گذشته از نگاه کلامی، تفسیر درست این آیه بر پایه اصول تفسیر ادبی آیه کدام است؟ نقش مهمّ این آیه در مباحث اعتقادی، تفسیر فرامذهبی آن را ضروری می نماید. در این میان، نقش اساسی گزینش واژگان و بلاغت جمله در فهم گسترده آیات قرآن نشان داده می شود. در این نوشتار، تفسیر این آیه با روش تحلیلی – انتقادی و با رویکرد ادبی انجام شده است. با توجه به واژه پژوهی و نیز با استناد به قواعد ادبی به کارگرفته شده در این آیه و ساختار ویژه آن، هم ادراک و رؤیت ظاهری خدا و هم ادراک عقلی و وهمی، نفی می شود. نه بصر به معنای خصوص چشم و نه ادراک بصر تنها به معنای دیدن ظاهری است؛ بلکه ادراک بصر یعنی رسیدن و دریابیدن هر آنچه در انسان و مانند او سبب ظهور و بروز می شود، چه با چشم سر و قوّه بینایی ظاهری باشد، چه با چشم دل و نیروی باطنی روح که عبارت است از عقل و وهم.

موضوع این جستار، بررسی و تحلیل شبهه چند وجهی عارض بر استدلال آیه 101 سوره انعام در خصوص «تعلیل عدم امکان وجود فرزند برای خداوند به نداشتن همسر، به رغم آفرینش عیسی(ع) بدون پدر و آدم(ع) بدون پدر و مادر و طبیعتاً حصول تشکیک در قدرت پروردگار و نارسانمایی ظاهری آیه در پاسخگویی به مشرکان و کافران معتقد به فرزند برای خداوند» می باشد؛ شبهه ای که هم به لحاظ معرفتی و هم از حیث بلاغی با برخی معارف و و اجزاء ساختار اعجازآمیز بیانی قرآن در تعارض می نماید. هدف، یافتن منشاء شبهه و تلاش برای یافتن توجیهی وحیانی، عقلانی و تاریخی مناسب در خصوص این شبهه می باشد. روش تحقیق، کتابخانه ای، توصیفی و تحلیلی است. از جمله نتایج و یافته های پژوهش آن که دوعلت ذومراتب بودن استدلال و بطان بودن آن و نزول قرآن به زبان قوم و فرهنگ زمانه علل اصلی شبهه نمائی آیه و تعارض ظاهری آن با بلاغت اعجاز آمیز قرآن کریم است؛ که با در نظر گرفتن این عوامل و سایر علوم لازمه تفسیر به ویژه سیاق جملات و آیات، نه تنها شبهه چند وجهی مورد نظر برطرف شده، بلکه سیمای تابان دیگری از آیه جلوه گری خواهد کرد که به قول فخر رازی، جمله خلایق از اولین و آخرین انسانها قادر به ارائه چنین استدلالی در بی نیازی خداوند از فرزند نخواهند بود.

برخلاف تلقی رایج که «حیوانات، از نعمت عقل و فهم و از موهبت اختیار محرومند، بنابراین معقول و متصور نیست آنها مکلّف باشند و در آخرت محشور گردند»، از آیه 38 سوره انعام که حیوانات را امت هایی چون انسان ها می داند و سرانجامِ آنها را حشر الی الله معرفی می کند، استفاده می شود این موجودات، از برخی مراتب فهم و درک و از حدّی از اختیار برخوردارند، بنابراین می توان آنها را مکلّف به تکالیفی متناسب با شرایط و ساختار وجودی آنها دانست و نیز می توان گفت سرانجام آنها، حشر الی الله است. این دو امر، به وسیله روایات پرشماری که شاید بتوان آنها را متواتر معنوی دانست، تأیید می شود. البته نه در قرآن و نه در روایات، کمّ و کیف تکلیف شدن آنها و چگونگی محشور شدنشان تبیین نشده است.