جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن از قوانین الزامآوری سخن گفته است که از آنها به سُنن تعبیر کرده که در علوم اجتماعی به آن سنتهای اجتماعی گفته میشود. بر اساس دیدگاه اجتماعی شهید صدر، سه عنصر طبیعت، انسان و رابطه آنها، جامعه را تشکیل میدهند که از این رابطه بر اساس مبانی قرآنی شهید صدر، به استخلاف تعبیر شده است. مسئله این پژوهش فهم چگونگی نوع رابطه انسان با دیگر انسانها بر اساس نظریه استخلاف در آیات مرتبط در سوره انفال است که با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف کشف نوع ارتباط انسان با دیگر انسانها بر اساس آیات سوره انفال بوده است تا مدل ارتباطات انسانی در جامعه انسانی و بر اساس نظریه استخلاف شناسایی شود. این مسئله با توجه با آیات سوره انفال، قابلتقسیم به ارتباطات در سطح جامعه خرد (نظام خانواده) و سطح کلان میشود. درمجموع یافته های این مقاله نوع ارتباط با فرزند و اصلاح ذات البین بهعنوان مصداق اتم ارتباطات خانوادگی را در سطح خرد و انفاق به مردم، تألیف قلوب و صلح در سطح کلان موردبررسی قرار داده است. ارتباط انسان با دیگر انسانها در سطح خرد یا ارتباطات درون خانوادگی بهعنوان کوچکترین واحد اجتماعی، باید با توجه به این نکته باشد که فرزند و همسر انسان، ممکن است وسیله آزمایش او باشد و رابطه انسان با آنها، باید بر مبنای استخلاف )شایستگی زن و فرزند برای پذیرفتن مقام خلافت الهی( بهصورت بالفعل باشد. کمک و دستگیری از دیگران، تألیف قلوب و صلح ازجمله موارد برای افزایش سطح همبستگی اجتماعی برای ارتباطات انسان با انسان های دیگر در سطح کلان است. ارتباطاتی که همگی باید بر مبنای نظریه استخلاف و بر پایه محبت به همه انسان ها برای ایجاد آمادگی در آن ها برای رسیدن به مقصود خلقت یعنی دستیابی به مقام خلافت و جایگزینی خداوند متعال در زمین ایجاد گردد.

مفسران، مصادیقی را برای واژۀ «قوه» در آیۀ «وَأَعدُّواْ لَهُم مَّا ٱستَطَعتُم مّن قُوَّه» (انفال، 60) برشمرده‌‌اند. روشنگری دربارۀ مصادیق قوه و معادل آن یعنی قدرت در پرتو نظریات قدرت می‌‌تواند در سایه رعایت مبانی و اصول تفسیری، مصادیق گوناگونی از قوه را نمایان سازد که دگرگونی در سیاست‌‌گذاری‌‌های سیاسی، دفاعی، علمی، فرهنگی، اجتماعی و صنعتی امت اسلام را درپی خواهد داشت. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به مصادیق قوه درصدد است به این سؤال پاسخ دهد که: نظریه‌‌های قدرت، چه تأثیری بر توسعۀ مصداقی واژۀ قوه در آیۀ 60 سورۀ انفال دارند؟ برای رسیدن به پاسخ، از روش ترکیبی- معناشناسی، تطبیقی، تفسیر قرآن به قرآن و مطالعات میان‌رشته‌‌ای- استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌‌دهد نزدیکی دوایر معنایی میان قوه و قدرت، راه را برای بهره‌‌گیری از نظریات قدرت در شفاف‌‌سازی و توسعۀ مصادیق قوه در آیۀ مدنظر می‌‌گشاید. همچنین براساس سیاق آیات، مفسّران برای قوه مصادیق متنوعی را ذکر کرده‌‌اند که راه را برای تنوع مصادیق در آیۀ 60 سورۀ انفال باز می‌‌کند. همچنین در قرآن کریم، از مصادیق هر سه نوع قدرت، یعنی قدرت سخت مانند: کشتن (مائده: ۳۳)، قدرت نرم مانند: وحدت و یکپارچگی در برابر دشمنان (صف: ۴) و قدرت هوشمند مانند: ترکیب توانایی علمی و توانمندی جسمی در رهبری و مدیریت جامعه (بقره: ۲۴۷) و ترکیب جهاد با اموال و با جان‌‌ها در کنار یکدیگر (توبه: ۲۰) در آیات متعددی یاد شده است. نتیجه اینکه در قرآن کریم، مصادیق متنوعی برای انواع قدرت، اعم از سخت، نرم و هوشمند، هم به لحاظ عرضی و هم به لحاظ طولی به‌کار رفته است. مراد خداوند، بسیج هرگونه قدرت در حال و حتی آینده است و قوه، با استناد به آیات قرآن کریم و بخش‌‌های گوناگون آیه مذکور، همۀ مصادیق قدرت سخت، نرم و هوشمند و فراتر از آن را نیز دربرمی‌گیرد. بر این اساس، مسلمانان باید در همۀ زمینه‌‌های مورد نیاز برای مقابله با دشمن، آمادگی خود را روز به روز افزایش دهند و دشمنان هر نوع قدرت جدیدی را به‌کار گرفتند، بر مؤمنان است که در برابر آنان، خود را به آن قدرت جدید مجهّز سازند. هدف از آمادگی مؤمنان در هر حیطه‌‌ای از انواع قدرت، نه برای به‌کارگیری آن در مبارزه با دشمنان، بلکه برای ترساندن و دور کردن آنان از هرگونه ضربه زدن به اسلام و مسلمین است. همچنین قرآن کریم، افزون‌بر آمادگی مسلمانان در همۀ مصادیق قدرت سخت، توجه ویژه‌‌ای به مصادیق قدرت نرم، به‌خصوص مصادیق معنوی قدرت نرم دارد و پیوسته بر ترکیب هر دو- با وزن بیشتر قدرت نرم- و دستیابی به قدرت هوشمند در زبان نظریات قدرت و در زبان قرآن، قدرت ایمان تأکید کرده است.

مشتقّات واژه «اثخان» در قرآن تنها دومرتبه و درباره حکم اسارت، به‌عنوان یکی از احکام و فنون جنگی به‌کار رفته است. تفاوت ظاهری حکم موجود در دو آیه «ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری‏ حَتَّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ تُریدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللَّهُ یُریدُ الآخِرَةَ وَ اللَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ» (انفال: 67) و «فَإِذَا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا....» (محمد: 4)، ظهور عتاب در سیاق و نیز دریافت متفاوت از مفهوم «اثخان» و کمّ و کیف آن، سبب شده مفسّران قرآن برداشت‌های گوناگون و گاه متناقضی از این آیات ارائه دهند؛ گرچه دامنه تضارب آرای تفسیری در آیه 67 سوره انفال گسترده‌تر است. این پژوهش با تحلیل و نقد آرای مفسّران در این موضوع و با توجه به مفهوم «اثخان» [کُشت‌وکشتار شدید یا مغلوب شدن دشمن]، زمان نزول این دو آیه‌ و نیز واکاوی قراین لحن آیات، تلاش نموده تفسیری منسجم از این دو آیه ارائه ‌دهد و در پایان باورمند گردیده که دو آیه حاوی «اثخان»، بر مضمونی مشترک دلالت دارند و مفهوم «اثخان»، غلبه قدرتمندانه و پیروزی در میدان جنگ است که پس از آن، اسیرگرفتن جایز می‌گردد. همچنین در این آیات، قرینه‌ای برای حمل سیاق بر عتاب و سرزنش وجود ندارد و لحن هر دو آیه همراه با هشدار است.

برداشت رایج از عبارت <فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ> در آیۀ دوازده سورۀ انفال براساس نظر بیشتر مفسّران، معنای ظاهری گردن زدن و قطع انگشتان است. پژوهش حاضر با روش توصیفی­ _تحلیلی ضمن واکاوی و بررسی تفاسیر شیعه و اهل‌سنّت در قرون مختلف به تحلیل انتقادی برداشت تفسیری یادشده، پرداخته و با تأمّل در گسترۀ معانی واژگان آیه و با تکیه بر سیاق و دیگر قراین موجود در آن، رویکرد متفاوتی ارائه داده است. براساس این رویکرد، مخاطب عبارت یادشده ملائکه هستند و نه مؤمنان. در واقع ملائکه در راستای معیّت الهی ضمن تثبیت قلب­ خداجویان از سویی و از سوی دیگر با ایجاد رعب، بر کافران گردن­کش احاطه پیدا کرده و قدرت عمل را از آنان گرفته و دستشان را از هر اقدام مؤثّری کوتاه کرده‌­اند. دستاورد پژوهش حاضر و برداشت تفسیری حاصل از آن می‌­تواند دلیلی دیگر بر ردّ پدیدۀ اسلام‌­هراسی و اتّهام خشونت‌­طلبی اسلام باشد.

شناخت دین اسلام، در مرحله نخست با معرفی و تبیین آیات قرآن کریم توسط رسول خدا| صورت گرفت. با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی عصر نزول، مانند: ابتدایی بودن خط، تعداد اندک افراد دارای قدرت خواندن و نوشتن و گستره جغرافیایی وسیع دعوت، به نظر می رسد بهترین راه برای تبلیغ دین و معرّفی قرآن کریم، تلاوت قرآن بوده است. با دقت در آیات قرآن کریم، مشاهده می شود که آثار مختلفی بر تلاوت قرآن مترتب شده است. محور این نوشتار، تأثیرهای تلاوت قرآن بر هدایت قلبی مخاطبان است؛ از این رو بر ایجاد و ازدیاد ایمان تأکید شده است. از طرفی، برای تأثیرپذیری از تلاوت قرآن، لازم است شرایطی در افراد موجود باشد، مانند: اراده، قلب خاشع و خود را مخاطب قرآن دیدن که از مراجعه به آیات به دست می آید. نوشته پیش رو با نگاه به آیات کلام الله و استفاده از متون تفسیری، در صدد بررسی و تبیین بخشی از آثار تلاوت قرآن و شرایط تأثیرپذیری از آن است.

یکی از آیات مورد اختلاف در علم قرائت، آیۀ اول سورۀ انفال است. علاوه بر قرائت مشهور «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ»، به‌صورت «یسئلونک الانفالَ» نیز قرائت شده و این اختلاف، سبب اختلاف در تفسیر آیه شده است. جمع‌آوری مطالب در این‌ پژوهش به‌ روش کتابخانه‌ای بوده و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی پردازش شده است. پس از بررسی‌ها مشخص شد که مراد از «یَسْئَلُونَکَ»، پرسش از خود انفال است؛ نه حکم انفال. همچنین قرائت «یَسْئَلُونَکَ الْأَنْفالَ» با احادیث شیعه و نیز با سیاق آیه موافق بوده و این قرائت به‌جز شرط تواتر، تمامی شرایط صحت قرائات را دارا است. بنابراین قرائت «یَسْئَلُونَکَ الْأَنْفالَ»، چون با نقل واحد روایت شده قابل قبول نیست و طبق اصل لزوم متواتربودن قرآن، مردود شمرده می‌شود و نمی‌توان این قرائت را از ناحیه خداوند دانست؛ هرچند سایر شروط قرائت صحیح را داشته باشد و مسند نیز باشد، باز در صورت عدم تواتر حجیت ندارد و نمی‌توان به‌عنوان قرآن‌بودن، به این قرائت به آن نگاه کرد

گفتمان‌کاوی یکی از روش‌های جدید است که به کشف معنای متن و لایه‌های زیرین آن می‌پردازد. آیۀ ۲۵ سورۀ انفال از آیات موردبحث میان عالمان مسلمان است که نظرات تفسیری گوناگونی پیرامون واژۀ «فتنه» و مفهوم آن ذیل آیه مطرح شده است. توجه به گفتمان مطرح در آیه راهی برای دریافت‌های روشمند معنای مورد نظر در آن است. نوشتار حاضر به‌دنبال پاسخ به این مسئله است که محور اصلی گفتمان آیۀ ۲۵ سورۀ انفال چیست. ازاین‌رو، تلاش شد تا با در نظر داشتن ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزشی‌ای که متن در بستر آن به وجود آمده است به دریافت تازه‌ای از گفتمان آیۀ مورد نظر دست یافت. در پژوهش حاضر، که به روش تحلیل گفتمان انجام شد، با توجه به مفهوم‌شناسی واژۀ فتنه و ساختار زبانی و دستوری آیه و با عنایت به روابط همنشینی و جانشینی، این نتیجه حاصل آمد که دالّ مرکزی گفتمان مورد نظر مفهوم «ولایت» است. با توجه به سیاق آیات و قرائن داخلی و بیرونی، روشن می‌گردد که رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) و دین اسلام جریانی ولایت‌محور است و راه مقابله با فتنه‌ها تمسک به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و همچنین ولایت است. گفتمان آیۀ ۲۵ سورۀ انفال گفتمانی تحذیری و آگاهانه است که روابط اجتماعی را میان گروه‌های مختلف تنظیم می‌کند. ازاین‌رو، فتنه در نظام مفهومی قرآن جایگاه ویژه‌ای می‌یابد و ساختارهای ارزشی و ضدارزشی حول دالّ مرکزی این گفتمان، که ولایت‌مداری است، شکل می‌گیرد.

پژوهش حاضر عهده‌دار ارزیابی نقدعلامه جوادی در تفسیرتسنیم بر آراء تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر المیزان است. این دو تفسیر ، در تراز تفاسیر گرانسگ شیعه است. اهمیت مقاله حاضر از جهت نمایاندن دیدگاه انتقادی تفسیر تسنیم نسبت به المیزان است، تا بعد کسب آگاهی لازم در این زمینه ، بتوان پاسخگوی شبهات پرسشگران بود. از نکات قابل توجه در تفسیر تسنیم نقد دیدگاه‌های تفسیری است گاهی مفسر تسنیم، در عرصه نظر آزاد اندیشی خود را پنهان نمی‌دارد حتی به نقد دیدگاه استاد خود می‌پردازد. پژوهش پیش رو با روش تحلیلی انتقادی به مهم‌ترین محور نقد ایشان در باب قاعده سیاق در آیات 30 بقره و32 انفال پرداخته است. لذا بر اساس ارزیابی صورت گرفته در هر دو تفسیر با استناد به قواعد و مدارک تفسیری این نتیجه حاصل شد که در آیات موردبحث در برخی موارد دیدگاه علامه طباطبایی و در برخی دیگر ، دیدگاه علامه جوادی از اتقان بیشتری برخوردار است و به واقع نزدیکتر به نظر می رسد .

فهم برخی از آیات قرآن به‌واسطه وجود واژگانی که دایره مفهومی و مصداقی آن گسترده است، گاه مشکل می‌نماید. آیه 25 سوره انفال نیز از این دست آیات است که نظرات گوناگون تفسیری پیرامون آن بیان شده است. فراز ابتدایی آیه «وَاتَّقُواْ فِتْنَةً» و نیز «لَّا تُصِیبنَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکُمْ خَاصَّةً»، مشتمل بر ابهام‌هایی است که مورد توجه مفسران قرار گرفته است. این پژوهش با هدف روشن کردن معنای آیه و بررسی ابهامات موجود با عنایت به‌آرای تفسیری فریقین به‌روش توصیفی- تحلیلی، سامان یافته است. بررسی‌ها نشان‌گر آن است که: فتنه دارای مفهوم مشترک معنایی و مجموعه­ مصادیق است. که ذیل معنای کلی فتنه است. معنى فتنه قرار دادن طلا در زیر فشار آتش براى خالص کردن و تفکیک سره از ناسره است، پس هر نوع فشار و شدت مانند امتحان، ابتلا، و سختی فتنه است. فتنه در این آیه به‌معنای بلا و امتحانی است که حیطه آن فراگیر است و دو گروه مؤمنان و غیر مؤمنان از جامعه را گرفتار خواهد نمود. این آیه با تأکید بر سکوت و نقش منفعلانه مؤمنان در برخورد با مشکلات و ظلم‌هایی که در جامعه وجود دارد، آنان را از فتنه‌ای که گریبان‌گیرشان خواهد شد، برحذر می‌دارد. راه برون رفت از این فتنه امر به معروف و نهی از منکر است که نشانه حساس بودن افراد جامعه اسلامی به‌حفظ حدود الهی است. فراز انتهایی آیه نیز با تأکید بر شدید العقاب بودن خداوند، انگیزش لازم برای ایفای نقش فعال در جامعه به‌جهت دور ماندن از فتنه را در مخاطب ایجاد می‌نماید.

تفسیر «القرآن و العقل» اثر آیت الله السيد نور الدين العراقي می باشد. این تفسیر در سه جلد چاپ شده است. در این تفسیر مفسر سعی کرده است با رویکرد عقلی از ابتدای سوره بقره تا سوره احزاب را تفسیر کند. نگاه مفسر کاملا عقلانی بوده است و تلاش می‌کردند یک فهم عقلانی از قرآن را ارائه بدهد و در بحث‌ها و برداشت‌های عقلانی که از قرآن داشتند به امور یقینی تمسک می‌کردند و معمولا از مباحث عقلی بهره می‌گرفتند که یقینی باشد. پس باید بگویم تکیه گاه مولف بر محور عقل و تدبر بود وکوشیده است تا از حدس و گمان و تخمین‌هاى نابجا دورى کند و بریقین‌ها اکتفا کند. سراسراین تفسیر شامل نکته هاى جالب عرفانى و فلسفى است که تقریبا همه تازه ابتکاری‌اند و براى آشنایان به علوم عقلى بهره‌هاى فراوان دارد. مرحوم نورالدین اراکی سعی کردند در تفسیر خود به دفع شبهات توجه ویژه‌ای داشته باشند. و در واقع می‌توان گفت انگیزه مولف ازنوشتن این تفسیردفع شبهه‌هاى است که از جانب ملحدان پیرامون قرآن مطرح کرده بود. ایشان درباره انگیزه نگارش این تفسیر مى‌نویسد: «برخى از دوستانم و از جمله فاضل و دوست کامل، سید عبدالرسول یزدى - ساکن شهر کاظمیه - از من تقاضا کرد در ردّ برخى از شیاطین غربى که ادعا نموده‌اند: «قرآن بر خلاف برهان است»، چیزى بنویسم. لذا تصمیم گرفتم در قرآن نگریسته و مضمون آنچه را که از ظاهر آن به دست مى‌آید، به رشته تحریر در آورم که ملاحظه کردم تمام آیات مطابق انصاف بوده و بر استوانه‌هاى حکمت استوار است.» علامه‌ طباطبایی درباره این تفسیر گفتند : در میان تفسیرهاى مسلمان‌ها چه در بین شیعیان و اهل سنت بر چنین تفسیرى دست نیافتم که حقا براى دفع ایرادهاى خیالى زمان ما سودمنداست. البته قطعا منظور علامه رویکرد عقلی است که مرحوم اراکی نسبت به قرآن داشتند. جلد 2 در این جلد تفسیر و شرح آیاتی از سور ذیل می پردازد: اعراف انفال توبه یونس هود یوسف